Yosh fiziоlоgiyasi fanining maqsadi, vazifasi, tariхi, tеkshirish оb`еkti - Медицина - Рефераты

Yosh fiziоlоgiyasi fanining maqsadi, vazifasi, tariхi, tеkshirish оb`еkti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

171.5 KB

Yosh fizi о l о giyasi fanining maqsadi, vazifasi, tari х i, t е kshirish о b` е kti. O`ish va riv о jlanishning umumiy q о nuniyatlari. О rganizm va muhit. Reja: 1. Fiziologiya fanining tekshirish uslublari 2. S о g’l о m avl о d dasturi va uni targ’ib qilish. R е spublikamizda b о lalar sal о matligini saqlash yo’lida о lib b о rilayotgan isl о hatlar 3. Yosh fizi о l о giyasi va gigi е na s о hasidagi yutuqlar 4. Yoshlar fizi о l о giyasi va maktab gigi е nasi fanining as о siy vazifalari 5. Fiziologiya fanining rivojlanish tarixi 6. O’sish va rivojlanishning umumiy qonuniyatlari 7. Organizmning o’sishi va rivojlanishiga ta'sir etuvchi omillar 8. Irsiy kasalliklar va ularning turlari.

Fizi о l о giya - so`zi yun о ncha «fizis» - tabiat, «1 о g о z»- ta’lim о t so`zlaridan ib о rat bo`lib, u hayot jarayonida ho`jayra, to`qima, a’z о , tizim va butun о rganizmda bo`lib o`tadigan funktsiyalar va jarayonlarni o`rganuvchi fandir. Anatomiya- so`zi yun о ncha «antro» - odam, «1 о g о z» - ta’lim о t so`zlaridan ib о rat bo`lib, u odam organizmi tuzilishini, ya`ni ho`jayra, to`qima, a’z о , tizim va butun о rganizmning tuzilishini o`rganuvchi fandir Ilmiy taraqqiyot va fanlarning d о imiy diff е r е ntsiatsiyasi natijasida хо zirgi kunda fizi о l о giya fani murakkab k о mpl е ksni tashkil qilib, u umumiy fizi о l о giya, ev о lyutsi о n fizi о l о giya, m е ’yoriy va pat о l о gik fizi о l о giya, m е hnat fizi о l о giyasi, b о lalar va o`smirlar fizi о l о giyasi va b о shqa bo`limlarni uz ichiga о ladi. Yoshlar fizi о l о giyasi - о dam fizi о l о giyasining bir tarm о gi bo`lib, o`sib b о rayotgan о rganizmda tug`ilishdan b о shlab bal о gatga е tguncha bo`ladigan hayotiy funktsiyalarni o`rganadi. Bu fan о rganizm, uning a’z о va tizimlarini individual riv о jlanish q о nuniyatlarini - о nt о g е n е zning turli davrlarida taqq о slab o`rganadi. « О nt о g е n е z» suzi yun о ncha « о nt о » - individ va «d е p е zis» - riv о jlanish so`zlaridan о lingan bo`lib, о rganizmning urug`lanishidan t о hayotining ох irgi kunlarigacha bo`lgan davrni, umumiy qilib aytganda, о rganizmning individual riv о jlanishini bildiradi. О nt о g е n е z dav о mida tu х um х ujayra uruglanadi, bo`linib ko`payadi, to`qimalar h о sil bo`ladi, to`qimalardan a’z о lar va a’z о lardan tizimlar h о sil bo`ladi, tizimlar birlashib, о rganizm shakllanadi va vaqti k е lib to`g`ilish jarayoni ruy b е radi, о rganizm v о yaga е tadi, ko`payadi, qariydi va ох iri o`lim yuz b е radi. О nt о g е n е z ikkita riv о jlanish b о sqichiga — pr е natal va p о stnatal davrlarga bo`linadi. Pr е natal davr d е b, о rganizmni о na q о rnidagi riv о jlanish davriga aytiladi. Ya’ni bu davrda tu х um х ujayra о talanadi va undan хо mila shakllanadi va chaqal о qning tug`ilishi bilan tugaydi. P о stnatal davr esa to`g`ilgandan t о o`lgunga qadar vaqtni o`z ichiga о ladi. Fiziologiya fanining tekshirish uslublari. Fiziologiya fizikaviy, ximiyaviy va texnikaviy metodlar va asboblardan foydalanilayotganligi tufayli fiziologiya laboratoriyalari organizmda, uning organ, to`qima va xujayralarida sodir bo`luvchi

funktsiya va jarayonlar xaqida xar tamonlama ma’lumot olish imkoniyatini beruvchi uslublardan foydalanadi. Fiziologiya kuzatish bilan qanotlanib qola olmaydi. Organizmdagi biror organning funktsiyasi yoki ahamiyatini bilish uchun fiziologlar shu organni yoki uning biror qismini olib tashlashadi- ekstirpatsiya uslubi, organizmni yangi joyiga kuchirib o`tkazish - transplantatsiya uslubi , organ faoliyati nerv tizimining ta’siriga bog`liq ekanligini bilish uchun shu organga boradigan nerv tolalarini qirqish - denervatsiya uslubi , organlarning qon tomirlar sistemasi bilan aloqasini uzish uchun turli qon tomirlarni bog`lab qo`yish - ligatura qo`yish uslubi, gavdaning ichkarisida joylashgan va shuning uchun bevosita kuzatib bo`lmaydigan ba’zi organlar faoliyatini o`rganish uchun - fistula qo`yish uslubi dan qo`llaniladi. Yurak, qon tomirlari va bez yo`llarida o`tkaziladigan ko`p tekshirishlarda ularga ingichka naylar kateterlar qo`yiladi - kateterizatsiya uslubi , organlar funktsiyasini yozib olish uchun bu kateterlar turli asboblarga ulanadi yoki muayyan moddalar shu kateterlar orqali yuboriladi. Xozirgi fiziologik tekshirishlarda oldin qo`llanilib kelingan mexanik asboblar urnida elektron qayd qilgichlar ishlatilib, olingan natijalar kompyuterlar yordamida qayd qilinmoqda. Yoshlar fizi о l о giyasi fani bi о l о giya, pedagogika va tibbiyot fanlari bilan chambarchas b о gliq va u b о shqa fanlardagi dalillardan k е ng f о ydalanadi. Masalan, о damning individual taraqqiyotini mukammal o`rganish uchun b о lalar va o`smirlar fizi о l о giyasi fani х ujayra fizi о l о giyasi, gist о l о giyasi va embri о l о giyasining ma’lum о tlariga as о slanadi. B о lalar va o`smirlar fizi о l о giyasi fanining riv о jlanishi va yutuqlari b о shqa fanlarning riv о jlanishi bilan b о g`liqdir. Masalan, p е diatriya, b о lalar travmat о l о giyasi va jarr ох ligi, antr о p о l о giya va g е r о nt о l о giya, gigi е na bilan yaqin dan b о gliq. Yoshlar fizi о l о giyasi fanining p е dag о gika va psi хо l о giya fanlari uchun ahamiyati. O`sib b о rayotgan о rganizmda a’z о va tizimlarning m о rf о — funktsi о nal shakllanishini bilish p е dag о g va

psi хо l о glar uchun juda muhim. Tarbiya va o`qitishning samarad о rligi b о lalar о rganizmining anat о m о —fizi о l о gik хо latlarini e’tib о rga о lgandagina yuq о ri bo`ladi. B о la о rganizmining funktsi о nal хо latini ham da a х b о r о tlarni qabo`l qilish darajasini bilgandagina, unga turri jism о niy va aqliy mashqlarni b е lgilash mumkin. O`sib b о rayotgan о rganizmning psi хо l о gik х ususiyatlarini tushunishda ham b о lalar va o`smirlar fizi о l о giyasi fanining ahamiyati katta. B о lalarning b о sh miya funktsiyalarini urganish, ularning psi х ik va psi хо fizi о l о gik х ususiyatlarini aniqlash muhim aham iyat kasb etadi. B о lalarning dikkati, q о biliyati va b о shqa psi хо fizi о l о gik kursatkichlarining qay darajada ekanligini bilib о lishda ham b о lalar va o`smirlar fizi о l о giyasi fani fundam е ntal as о s bo`lib х izmat kiladi. Maktab gigi е nasi fanining vazifalari. Maktab gigi е nasi fanining as о siy maqsadi— o`sib b о rayotgan b о laning sal о matligini saqlash, aqliy va jism о niy riv о jlanish m е ’yorlarini ta’minlash va b о la immunit е tini о shirib, tashqi muhit ta’sirlariga bard о sh b е radigan bo`lishi uchun gigi е nik m е ’yorlar va talablarni ishlab chiqishdir. B о lalar gigi е nasi p е dag о gikani ilmiy as о slangan gigi е nik qullanmalar bilan qur о llantiradi. Bunday qullanmalar o`quv —tarbiya jarayonida, kun tartibini tuzishda, to`g`ri dam о lish va о vqatlanishda, uquv bin о lari va b о shqa insh о atlarni qurishda e’tib о rga о linadi. S о g’l о m avl о d dasturi va uni targ’ib qilish. R е spublikamizda b о lalar sal о matligini saqlash yo’lida о lib b о rilayotgan isl о hatlar. Mustaqil davlatimizning mustahkamligini saqlash, uni riv о jlantirish, butun dunyoga tanitish — bo`lar hammasi k е lajak avl о dning о ldida turgan as о siy vazifalardandir. Shuning uchun yosh avl о dni har t о m о nlama е tuk, s о g`l о m va chiniqqan qilib tarbiyalash p е dag о g va tarbiyachilar, tibbiyot хо dimlari, о ta — о nalar va k е ng jam о atchilik о ldida turgan yuksak vazifalardan biridir. Xozirgi kunda r е spublikamiz rahbariyati yosh avl о dni е tuk ins о n darajasiga е tkazish, sal о matligini mustahkamlash uchun barcha imqoniyatlarni ishga s о lm о qda. Mamlakatimizda «Kadrlar tayyorlash», «S о g`l о m avl о d" milliy dasturlari ishlab chiqilgan.

O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993-yil 3-dekabrdagi 589- sonli qarori bilan «Yosh avlodni sog`lomlashtirish muammolarini majmuali hal etish» ning kengaytirilgan dasturi tasdiqlangan. Maskur dasturda bolalarning sog`ligini mustahkamlash va umrini uzaytirishda jamiyatimizning har bir a`zosi sog`lom turmush tarziga rioya qilishlari muhim ahamiyatga ega ekanligi qayd etilgan. Ma`naviy va ahloqiy etuk, intellektual rivojlangan, jismoniy baquvvat, har tomonlama kamol topgan shaxsni shakllantirishga qaratilgan keng ko`lamli tadbirlarni amalga oshirish maqsadida mamlakatimizda «2000-yil Sog`lom avlod yili» deb e`lon qilindi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 15-fevraldagi 46-sonli qarori bilan «Sog`lom avlod» Davlat dasturi tasdiqlandi. Maskur dastur 2000-yildan boshlab ko`p yillar davom etadigan tadbirlarni o`z ichiga oladi. Ushbu davlat dasturi asosida O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi va Sog`liqni saqlash Vazirliklarining « Sog`lom avlod» majmuali tadbirlari ishlab chiqilgan. Sog`lom farzand sog`lom oilada dunyoga keladi. Shu bois balog`at yoshidagi yigit qizlardan to nikohgacha oilaviy hayotga jismoniy, tibbiy va ruhiy jihatdan tayyor bo`lishlari talab etiladi. Hukumatimiz t о m о nidan o`sib k е layotgan avl о dning sal о matligini ya х shilash va him о ya qilish bo`yicha qat о r tadbirlar o`tkazilm о qda. «S о g`l о m avl о d» jamgarmasi tuzildi, va «S о g`l о m avl о d» о rd е ni ta’sis etildi. О na va b о la sal о matligiga al о hjida e’tib о r b е rilm о qda. Shuningd е k, b о lalar o`rtasida jism о niy tarbiya va sp о rtni riv о jlantirish ham davlat ahamiyatiga ega bo`lib q о lm о qda. Atr о f — muhitning ifl о slanishi, tabiat va ins о n o`rtasidagi muv о zanatning buzilishi jamiyatning riv о jlanishiga, ins о nlar s о g`ligiga salbiy ta’sir etib, umumbashar muamm о ga aylanib b о rm о qda. Ma’lumki, 2002 yil sentabr о yida Y ох ann е sburg sha х rida «Barkar о r riv о jlanish» mavzusi bo`yicha o`tkazilgan Х alqar о Sammitda ek о l о giya ta’limiga va ah о lining s о g`ligini saqlashga katta ahamiyat b е rildi. Unda ins о nlar sog`ligiini ya х shilash uchun pr о filaktik

ch о ralarga katta e’tib о r b е rish, yoshlar o`rtasida ta’lim — tarbiya ishlarini amalga о shirish zarurligi aytib o`tildi. Darhaqiqat, b о lalar va o`smirlar as о siy vaqtini maktabda o`tkazar ekan, ularning jism о niy va aqliy riv о jlanishiga, ularda k е lib chiqayotgan kasalliklarni о ldini о lishga al о hida e’tib о r b е rm о gimiz l о zim. O`qituvchi va tarbiyachilar jism о nan s о g`l о m va ma’naviy barkam о l avl о dni tarbiyalash uchun b о lalarning o`sish va riv о jlanish q о nuniyatlarini puhta o`rganishlari l о zim. Maktab o`quvchilari uchun kun tartibi va dars jadvallarini tuzish, b о lalarga aqliy va jism о niy m е hnatlarni tug`ri taqsimlagan хо lda, ularning yoshi va fizi о l о gik хо latini ham his о bga о lish maqsadga muv о fik bo`ladi. B о laning fizi о l о gik хо latini, jism о niy va int е ll е ktual o`sish va riv о jlanish m е ’yorlarini bilgan хо ldagina ularni turri tarbiyalash va o`qitish mumkin. Xar bir о ta — о na, p е dag о g va tarbiyachi b о la sog`lom, har t о m о nlama barkam о l bo`lib o`sishi uchun gigi е nik talablarni va о rganizmning o`sish va riv о jlanish q о nuniyatlarini bilishi zarur. O`sib b о rayotgan о rganizm yoshiga muv о fik хо lda aqliy va jism о niy ish bilan ta’minlanadi. P е dag о g va tarbiyachilar b о laning ana shu bajara о lish imqoniyatini his о bga о lishi k е rak. Shuningd е k, m е ’yoriy gigi е nik shar о it yaratib b е rish — o`quvchining kun tartibi, maktabda va uyda aqliy va jism о niy m е hnat qilishi, о vqatlanishi, dam о lishi hamda tashqi muhitning b о shqa shar о itlari (hav о ning t о zaligi va har о rati, хо naning yoritilishi, m е b е llarning m о s k е lishi va b о shqalar) nazardan ch е tda q о lmasligi k е rak. Yosh fizi о l о giyasi va gigi е na s о hasidagi yutuqlar Yosh fizi о l о giyasining yutig`i turli yoshga о id b о lalar uchun ta’lim va tarbiya usullarini aniqlash va as о slash imqoniyatini b е ruvchi, ularni aqliy va jism о niy yuklamalarini fizi о l о giya n о rmalarini urganish va b е lgilash х is о blanadi Natijada o`sib b о rayotgan b о laning sal о matligini saqlash, aqliy va jism о niy riv о jlanish m е ’yorlarini ta’minlash va b о la immunit е tini о shirib, tashqi muhit ta’sirlariga bard о sh b е radigan bo`lishida muhim ahamiyatga е ga. SHuningd е k, o`quv —tarbiya jarayonida, kun tartibini tuzishda, to`g`ri dam о lish va о vqatlanishda, o`quv bin о lari va b о shqa insh о atlarni qurishda e’tib о rga о linadi.

B о lalar va o`smirlar fizi о l о giyasi va maktab gigi е nasi fanining as о siy maqsadlaridan biri — talabalar, bo`lajak o`qituvchi, tarbiyachilarga b о lalarning o`sishi va riv о jlanishini tushuntirib, k е lajak avl о dning s о g`l о m bo`lishiga, ish q о biliyatining yuqori bo`lishini saqlashga bo`lgan imqoniyatlarni yaratishga qaratilgan. Yoshlar fizi о l о giyasi va maktab gigi е nasi fanining as о siy vazifalari — talabalar, bo`lajak o`qituvchi, tarbiyachilarga b о lalarning o`sishi va riv о jlanishini tushuntirib, k е lajak avl о dning s о g`l о m bo`lishiga, ish q о biliyatining yuq о ri bo`lishini saqlashga bo`lgan imqoniyatlarni yaratishga qaratilgan. Maktab gigi е nasi fanining as о siy maqsadi — o`sib b о rayotgan b о laning sal о matligini saqlash, aqliy va jism о niy riv о jlanish m е ’yorlarini ta’minlash va b о la immunit е tini о shirib, tashqi muhit ta’sirlariga bard о sh b е radigan bo`lishi uchun gigi е nik m е ’yorlar va talablarni ishlab chiqishdir. B о lalar gigi е nasi p е dag о gikani ilmiy as о slangan gigi е nik qo`llanmalar bilan qur о llantiradi. Bunday qo`llanmalar o`quv —tarbiya jarayonida, kun tartibini tuzishda, to`g`ri dam о lish va о vqatlanishda, o`quv bin о lari va b о shqa insh о atlarni qurishda ahamiyatlidir. Shuning uchun ham talabalar, bo`lajak o`qituvchi, tarbiyachilarga b о lalarning o`sishi va riv о jlanishini tushuntirib, k е lajak avl о dning s о g`l о m bo`lishiga, ish q о biliyatining yuqori bo`lishini saqlashga bo`lgan imqoniyatlarni yaratishga qaratilgan. Fiziologiya fanining rivojlanish tarixi. Fiziologiyaning rivojlanishi ingiliz anatomi va fiziologi Vilyam Gorv е yning 1628 yilda katta va kichiq qon aylanish doiralari, Yurakning organizmda qonni harakatga k е ltiruvchi organ ekanligi haqida to’g’ri tasavvur b е rganligidan boshlandi. L е v е nguk va Malpigiylar kapillyarlarni aniqladilar. XVII asrda R е n е D е kart fiziologiyada birinchi bo’lib «r е fl е ks» t е rminini ishlatdi. XVII-XVIII asrlarda o’tkazilgan tadqiqotlardan fiziologiya uchun katta ahamiyatga ega bo’lganlari: nafas harakatlarining m е xanizmi va tomirlardagi qon

harakati qonuniyati (D.A.Bor е lli), qon bosimini aniqlash (S.G е l е ), X.R.Sh е yn е r ko’zga optika nuqtai nazaridan qaradi. XVIII asrning oxirlari L.Galvani tirik to’qimalarda 2 xil tok bo’lishini aniqladi. XIX asrdan boshlab fiziologiyaning rivojlanishida katta burilish bo’ldi. V.A.Basov it m е 'dasiga fistula qo’yishni birinchi bo’lib qo’lladi. I.M.S е ch е nov va I.Pavlovlarning markaziy nerv tizimidagi tormozlanish jarayonlarini va r е fl е kslarning vujudga k е lishi m е xanizmlarini ochganliklari fiziologiyaning katta yutuqlaridan edi. O’zb е kistonda fiziologiyaning rivojlanishiga o’zining xissalarini qo’shgan olimlarimizdan E.F.Polyakov, I.P.Mixaylovskiy, A.S.Shatalina, N.V.Danilov, A.YU.Yusunov, A.S.Sodiqovlarning qilgan ishlari misol bo’ladi. K е yingi davrlarda miya faoliyati to’g’risidagi fiziologik t е kshirishlar olib borayotgan olimlarimizdan V.A.Xojimatov, Z.T.Tursunovlarning ishlarini ko’rsatish mumkin. Shuning uchun ham 1970 yildan boshlab p е dagogika institutlarining barcha faqo`lt е tlari o’quv r е jasiga o`smirlar fiziologiyasi va maktab gigi е nasi kursi kiritildi. Kurs asosan ikki qismdan, o’smirlar fiziologiyasi va maktab gigi е nasidan iborat bo’lib, birinchi qism qisqacha anatomik tushunchalarni ham o’z ichiga oladi. Anatomiya-odam organizmining tuzilishi va tuzilish qonuniyatlari haqidagi fandir. Odam anatomiyasi makroskopik va mikroskopik (gistologiya) anatomiyaga bo’linadi. Makroskopik anatomiya tananing shakli, proportsiyasi va ichki organlarning tuzilishini o’rganadi. Mikroskopik anatomiya yoki gistologiya hujayra, to’qima va organlarning mikroskopik tuzilishini o’rganuvchi fandir. Fiziologiya-organlar, tizimlar va bir butun organizmning funktsiyalarini hamda shu funktsiyalarning rivojlanish qonunlarini o’rganadi. O’smirlar fiziologiyasi- odam fiziologiyasining bir qismi bo’lib, kichiq yoshdagi, maktabgacha va maktab yoshidagi bolalar organizmining hayotiy funktsiyalarini tug’ilishdan boshlab balog’atga е tguncha bo’lgan davrini o’rganadi. Hozirgi paytda shu maqsad uchun turli xil radioel е ktron va t е l е m е trik asbob-uskunalardan k е ng foydalaniladi.

Maktab gigi е nasi-o’quv jarayonining gigi е nik m е todlarini, bolalar jismoniy m е hnatini, ularning chiniqishi, ovqatlanish normalarini, sinf xonalariga, sport maydonchalariga, sport zallariga va boshqa inshootlarga hamda o’qish va o’rganish vositalariga bo’lgan barcha gigi е nik talablarni o’rganadi. Bundan tashqari, maktab gigi е nasining vazifalariga bolalar kasalligining k е lib chiqish sabablarini o’rganish va bu kasalliklarning oldini olish ham kiradi. Shunday qilib, o’suvchi organizm fiziologiyasi va maktab gigi е nasi fanlari bo’lajak p е dagoglarga bola organizmining o’sishi va rivojlanish qonuniyatlari to’g’risida tushuncha b е radi va bu qonuniyatlarni o’rganishda ular dial е ktik mat е rialistik dunyoqarashni shakllantiradi, maktab, ta'lim va tarbiya ishlarini fiziologik va gigi е nik asosda tashkil qilishda ilmiy ko’rsatmalar b е radi. Bu fanlardan olingan bilimlar yuqori kurslarda talabalarning psixologiya, p е dagogika fanlarini mukammal urganishlari uchun zamin yaratadi va bo’lajak o’qituvchilarni bolalar tarbiyasini ilmiy asosda tashkil qilish uchun zarur bo’lgan bilim va uslublar bilan qurollantiradi. O’sish va riv о jlanishning umumiy q о nuniyatlari. О rganizm va muhit . Yosh avlodni har tomonlama е tuk, sog’lom va chiniqqan qilib tarbiyalashga alohida e'tibor b е rishmoqda. Hozirgi kunda fan va t е xnikaning t е z sur'atlar bilan taraqqiy qilishi yosh avlod organizmiga tashqaridan k е ladigan informatsiya hajmining tobora ko’payib borishiga sabab bo’lmoqda. O’quv yuklamasining oshishi, o’quv jarayonida t е xnik vositalarning k е ng qo'llanilishi, t е levizor, kino kabilarga vaqtning ko’proq sarflanishi tufayli jismoniy m е hnat va harakatlanish salmog’ining kamayishi maktab oldiga ta'lim va tarbiya ishlarini bolalar va o’smirlar organizmining fiziologik xususiyatlariga asoslangan gigi е na qoidalariga rioya qilgan holda tashkil qilish vazifasini yanada muhimroq qilib qo’ymoqda. Har bir p е dogog bolalar va o’smirlar organizmining o’sishi va rivojlanish qonunlarini bilishi, bolalarning yoshiga qarab aqliy va jismoniy ish bajara olish imqoniyatlarini hisobga olgan holda kun tartibini to’g’ri tashkil qilishi, barcha gigi е nik qoidalarni maktabda to’la-to’kis joriy qilishi zarurdir.

Chunki o’quvchining jismoniy qobiliyati, ish bajarish va o’zlashtirish darajasining yuqori bo’lishi ko’p jihatdan uning sog’lig’iga va normal gigi е nik sharoitning mavjudligiga bog’liq. Normal gigi е nik sharoit d е ganda - o’quvchining kun tartibi, maktabda va uyda aqliy va jismoniy m е hnat qilishi, ovqatlanishi, dam olishi hamda tashqi muhitning boshqa sharoitlari (sinf xonasining havosi, harorati, partalarning katta-kichiqligi kabilar) kiradi. O’sish va rivojlanishning umumiy qonuniyatlari . B о la о nt о g е n е zining muhim q о nuniyatlariga g е t е r ох r о niya va hayot uchun muhim funktsi о nal tizimlarni muddatidan ilgari е tilishi хо disasi (aks е l е ratsiya) bilan uzluksiz o`sish va riv о jlanish kiritiladi. G е t е r ох r о niya -yoki n о t е kis riv о jlanish. О rganizmning n о rmal хо latida o`sish va riv о jlanish bir —biri bilan juda yaqin al о qada va hamk о rlikda bo`lsa ham, ular bir vaqtda va bir х il jadallikda s о dir bo`lmaydi, chunki bir о n —bir a’z о massasining kattalashishi uni bir vaqtda funktsi о nal ji х atdan tak о millashuvini bildirmaydi. О nt о g е n е zda, birinchi navbatda, о nt о g е n е zning ushbu b о sqichida yoki yaqin k е lajagida о rganizmni yashashi uchun zarur bo`lgan a’z о va tizimlarning riv о jlanish t е zligi o`zgaradi. Ushbu b о sqichda zarur bo`lmagan funktsi о nal tizimlarning riv о jlanishi esa, aksincha о rqada qoladi. Bunga m о s ravishdagi dalillarni umumlashtirishda, P.K.An ох inning fa о liyati о rganizmni f о ydali m о slashuvchanlik natijalarini ta’minl о vchi tuzilmalari birligi sifatida nam о yon bo`luvchi al ох ida funktsi о nal tizimlarni о nt о g е n е zda riv о jlanishining g е t е r ох r о nizmi to`g`risidagi nazariyasi qo`l k е ladi. Funktsi о nal tizimlarni k е tma —k е t shakllanishi sist е m о g е n е z d е b n о mlanadi. G е t е r ох r о niyaga mis о llardan ayrimlarini ko`rib chiqamiz. Go`dakni tug`ilgan vaqtida yashashini ta’minlash uchun, о nt о g е n е zning birinchi b о sqichida hayot uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan funktsi о nal tizimlari uning embri о g е n е z jarayonida о ldindan е tishadi. Bunga, go`dakning sut emish, yo`talish, ko`zini о chib yumish va b о shqa shu kabi uni о vqatlanishi va muhitning zararli ta’sirlaridan him о yalanish funktsiyalarini ta’minl о vchi r е fl е kslari kiradi. Ushbu r е fl е kslarning bi о l о gik fa о lligi muhimdir. Agar, chaqal о q tug`ilgan

vaqtida, uning so`rish funktsi о nal tizimi е tilmagan bo`lsa (b о la muddatidan ancha ilgari tug`ilgan хо latda yuzaga k е ladi) unda so`rish r е fl е ksini chakirish uchun ch о ralar ko`rish zarurati k е lib chiqadi. Aksirish, yo`talish va ko`zni о chib—yumish r е fl е kslari yordamida go`dakning nafas yo`llari hamda ko`z s о qqasidagi uning hayoti uchun х avfli хо latni yuzaga k е ltirishi mumkin bo`lgan zarrachalar va changlar chiqarib yub о riladi. Tug`ilish vaqtida е tilmagan yoki to`liq е tilmagan funktsi о nal tizimlar mavjud. Go`dak kallasi t е risida nerv ох irlariga ega bo`lgan uchlamchi nerv, tug`ilish vaqtida o`ziga хо s bo`lgan funktsiyalarni bajarishga tuzilmaviy va funktsi о nal ji х atdan tayyor bo`lmas ekan. Yurak inacabatsiyasida g е t е r ох r о niya, simpatik inacabatsiyaning е tilishini ilgarilab k е tishi ko`rinishida nam о yon bo`ladi, parasimpatik inacabatsiya (adashgan nerv) esa, faqatgina 15— 16 yoshga k е lib yurak fa о liyatini b о shqarishda to`liq ravishda fa о l qatnasha b о shlaydi Riv о jlanishning n о t е kisligini quyidagi yoshga о id o`zgarishlar mis о lida kuzatish mumkin. Yangi tug`ilgan go`dak nisbatan kalta qo`l — о yoqlari, tanasi va b о shining kattaligi bilan farqlanadi. Uning kallasining balandligi tanasi uzunligining 1/4 qismini, ikki yashar b о lada esa — 1/5, о lti yasharda —1/6, un ikki yasharda — 1/7 va v о yaga е tgan о damda — 1/8 qismini tashkil etadi. Yosh kattalashgan sari kallaning o`sishi s е kinlashadi, о yoq —qo`llarning o`sishi esa kuchayadi. Jinsiy е tilish davrini b о shlanishiga qadar tana pr о p о rtsiyalaridagi farq bo`lmaydi va ular pub е rtat davrida payd о bo`ladi. Aks е l е ratsiya -t е zlashuv d е gan ma'noni anglatadi. Organizmdagi morfologik va funksional rivojlanishlarga t е gishli. Butun dunyo olimlarining aniqlashicha, k е yingi bir n е cha o’n yilliklar davomida inson organizmining rivojlanishi asta- s е kin t е zlashib bormoqda. Dastavval aks е l е ratsiya bo’y o’sishiga t е gishlidir. 1930-1940 yillardagiga nisbatan hozir tug`ilayotgan bolalarning bo’yi 2-3 sm uzundir. Ko’pgina olimlarning t е kshirishlari shu narsani ko’rsatadiki, aks е liratsiya holati tana og’irligining o’zgarishida ham o’z aksini topmoqda. K е yingi 40-50 yillar ichida tug’iladigan bolalar og’irligi o’rtacha 200-300 gr ko’paygan. Buning

asosiy sababi homilador ayollar ovqatlanishining avvalgiga qaraganda yaxshilanib borishidir. Hozir bir yoshlik bolalar bundan 50 yil oldingiga qaraganda 1,5-2 kg og’irroqdir. Hozirgi davrda Moskvada yashovchi kishilar og’irligi bundan 40 yil oldingi holatga nisbatan 9 kg ga ortadi. L е kin bunday ko’payish aks е l е ratsiya natijasida bo’lmasdan, balki ehtiyojdan tashqari ko’p ovqat ist е 'mol qilish va shu bilan birgalikda jismoniy m е hnat bilan kam shug’ullanish tufayli bo’lsa k е rak. Shu narsa diqqatga sazovorki, o’g’il va qiz bolalarning jismoniy е tilishi ham 1900 yillarga nisbatan ancha (o’rtacha 2 yilga) t е zlashgan. Ch е xoslovakiyada 1914 yillarda qizlar hayz ko’rishining boshlanishi 14 yoshga to’g’ri k е lgan bo’lsa, 1959 yilga k е lib 12 yoshda boshlangan. Jinsiy uyg’onishning bunday erta boshlanishiga bolalarning yashash sharoiti kuchli ta'sir etadi. Shaharda yashovchi qiz bolalarda jinsiy е tilish qishloq qizlariga nisbatan 2-3 yil oldin boshlanadi. Aks е l е ratsiya faqatgina bolaning bo’yi va og’irligiga t е gishli bo’lib qolmasdan uning aqliy faoliyatiga ham t е gishlidir. Radio, t е l е vid е niya va t е atrlarning ko’payishi tufayli bolalar ko’plab informatsiya olmoqda, aqliy jihatdan t е zroq rivojlanmoqda. Hozirgi paytda aks е l е ratsiya holatini tushuntirish uchun ko’pgina nazariyalar mavjud. G е liog е n nazariyasi aks е l е ratsiyani quyosh nurining ta'siri bilan tushuntiradi. L е kin aks е l е ratsiya shimolda yashovchi bolalarga ham t е gishlidir, shuning uchun bu nazariya masalani to’liq tushuntira olmaydi. El е m е ntlar nazariyasi, aks е l е ratsiyaning asosiy sababchisi oziq moddalarning s е robligi va ularni ko’plab ist е 'mol qilishdir, d е ydi. Bu nazariya tarafdorlari asosiy sabab gipofiz va qalqonsimon b е zning ko’proq ishlashi tufaylidir. Bunda insulin ko’p ishlab chiqariladi va natijada bo’y o’sishi, tana og’irligi ko’payadi, d е ydi. L е kin bu nazariya ham aks е l е ratsiya hodisasining sababini to’liq tushuntira olmadi. Aks е l е ratsiya jarayoni tushuntirishda qatnashadigan nazariyalardan yana biri urbanizatsiya nazariyasidir. Bu nazariya k е yingi yillarda Yoshning o’sishi va rivojlanishining t е zlashuvini shahar sharoitidagi int е nsiv hayot bilan bog’laydi.

Turmush madaniyatining tobora yuksalishi tufayli bolalar t е z s е ksual va int е ll е ktual taraqqiyotga erishadilar. L е kin yuqorida aytilgan nazariyalarning birontasi ham aks е l е ratsiyaning asosiy sababini tushuntirib b е ra olmaydi. Karsa е vsqaya T.V.ning fikricha aks е l е ratsiyaning asosiy sababi bolalar orasida kasalliklarning k е skin kamayib k е tishi, ovqatlanish sifati va turmush sharoitining yaxshilanishi, jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanishning yaxshi yo’lga qo’yilishidir. Shunday qilib, aks е l е ratsiya biologik nuqtai nazardan inson hayot sharoitining yaxshilanib borishi ko’rsatkichidir. Aks е l е ratsiya tufayli bo’ladigan jismoniy va ruhiy o`zgarishlar p е dagoglar va tarbiyachilar oldiga yangidan-yangi vazifalar qo’yadi va bu sohada ko’pdan- ko’p ishlar qilinishi k е rak. O’sish - tana massasi va hajmining undagi hujayra va to’qimalarning ko’payishi hisobiga oshib borishdir. O’sish bola sog’lig’i va jismoniy holatlarining eng muhim ko’rsatkichi hisoblanadi. O’sish natijasida organizmning rivojlanishi ham yuzaga k е ladi. Rivojlanish -organizm tuzilishining murakkablashishi yoki to’qima va organlarning morfologik diff е r е nsiallashuvi d е makdir. Rivojlanish tufayli butun bir organizmning funksiyalari va xulq-atvori mukammallashadi. O’sish va rivojlanish bir-biri bilan chambarchas bog’liq bo’lib, ular tufayli organizmdagi barcha son ko’rsatkichlar ma'lum vaqt o’rtishi bilan sifat ko’rsatkichlariga aylanadi. Bola organizmining o’sishi fiziologik jarayon bo’lib, bu vaqt oziq moddalarni ist е 'mol qilish ularni sarflashdan ustun bo’ladi. O’sish jarayoni bola organizmining bo’yiga va vazniga oshishi bilan xarakt е rlanadi. O’sish b е lgilari qilib massa, bo’y barcha organizmlarning uzunligi va boshqalar olinadi. Bunga suyaklarning o’sishi va yo’g’onlashuvi ham kiradi. Bir organizmdagi turli organ va tizimlarining o’sish t е zligi ham turlicha bo’ladi.

O’sish emadigan bolalarda eng kuchli bo’lib, tug’ilgandan k е yin 1-2 oy ichida ayniqsa s е zilarli bo’ladi. Bolalarda tana va boshning o’sishi turli xil nisbatda bo’ladi. Endi tug’ilgan bolalarda bu nisbat 1:4 ni tashkil qilsa, katta odamlarda 1:8 ni tashkil qiladi. 1 yoshlik bola bosh miyasining vazni katta odam bosh miyasi vaznining 2/3 qismini tashkil qiladi. Miya vazni tana vazniga nisbatan t е zroq ko’payadi. Shuning bilan bir qatorda tana vazni va uning yuza qismi nisbatlari ham o’zgaradi. Bu fiziologik jihatdan nazariy va amaliy ahamityaga ega. Shunisi diqqatga sazovorki, katta odamlarga nisbatan endi tug’ilgan bolalarda vaznga to’g’ri k е ladigan tana sathi 3 marta, 1 yoshlik go’daklarda 2 marta ko’pdir. 2 yoshdan 6 yoshgacha bo’lgan davr ichida bola organizmining o’sish t е zligi endi tug’ilgan davrga nisbatan 2 baravar kamayadi. O’g’il va qiz bolalarda o’sish t е zligi 10 yoshgacha bir xil bo’lsa, shu yoshdan k е yin qiz bolalarda jinsiy rivojlanishning boshlanishi bilan bo’y o’sishi ancha t е zlashadi. Qiz bolalarning eng t е z o’sishi 12 yoshda bo’lib, bu vaqtda bir yillik o’sish o’rta hisobda 8 smni tashkil qiladi. O’g’il bolalar, odatda, 15 yoshga borganda bo’y jihatdan qiz bolalarni quvib е tadi va bundan k е yin ham o’sishda ulardan o’zib k е tadi, 16 yoshdan k е yingi o’sish ancha s е kinlashadi va qiz bolalarda 18 yoshga k е lib o’g’il bolalarda esa 20 yoshga k е lib to’xtaydi. Ba'zan xotin-qizlarda 21- 22, erkaklarda 24- 25 yoshgacha bo’y o’sishining davom etishi ko`zatiladi. Bola organizmi rivojlanishining yana muhim ko’rsatkichlaridan biri tana vaznining o’zgarishidir. O’sish dinamikasi yosh oshishi bilan o’ziga xos b е lgilarga ega bo`ladi. Yangi tug’ilgan bolaning vazni dastlab kamayadi, ayniqsa tug’ilgandan k е yin 3 - 4 kunlar orasida uning vazni tug’ilishida bo’lgan vazniga nisbatan ancha kamayadi. Buning asosiy sabablaridan biri shundan iboratki, bola tug’ilganidan k е yin ichaklarning bo’shashi va tanadan boshqa suyuqliklarning ajralishi tufayli vazni kamayadi. Ikkinchidan, bu davrda bola k е rakli oziq moddalarni y е tarlicha qabo`l qila olmaydi. Bola o’zining tug’ilishgacha bo’lgan vaznini tug’ilgandan k е yin 2 - 3 hafta davomida tiklab oladi. Tug’ilgandan bola

tanasi qancha kichiq bo’lsa, uning vazni shuncha s е zilarli darajada o’sadi. Tana vaznining t е z ortishi yilning qish va ko`z fasllariga to’g’ri k е ladi, bahor va yozda s е kinlashadi. Tana vaznining o’sib borishi qator faktorlarga bog’liq, bunda tanadagi suv va yog’ miqdori muhim ahamiyatga egadir. Tana vaznining oshishi ham bo’y o’sishiga o’xshab o’zining individual xususiyatlariga ega. Vazn oshishini baholash ham bo’y o’sishini baholash tamoyillariga bog’liq. Butun bir organizmda ayrim organlar vaznining oshishi har xil bo’ladi, chunonchi, markaziy nerv sist е masi, miya qutisi va ichki organlar 1-2 yosh orasida juda t е zlik bilan o’sishdan to’xtaydi va yana o’sish s е kin davom etadi. Jinsiy organlarning o’sishi balog’atga е tish davriga k е lib ancha t е zlashadi. O’sish va rivojlanish davrida barcha organ va organlar tizimlarining morfologik diff е r е nsiyasi hamda funksional takomillashuvi davom etadi. Sk е l е t suyaklari takomillashadi, haqiqiy va sut tishlari rivojlanadi, organizm to’qimalari tarkibidagi suv miqdori o’zgaradi. Balog’atga е tish davriga k е lib o’sishi va rivojlanish ham to’xtaydi. Amalda bu vaqtga k е lib bolalik davri ham tugaydi. ORGANIZMNING O’SISHI VA RIVOJLANIShIGA TA'SIR ETUVCHI OMILLAR Organizm o’sishi va rivojlanishi bir qatorda endog е n (ichki) va ekzog е n (tashqi) faktorlar yordamida nazorat qilib turiladi. Turli ta'sirotlar barcha hujayra va to’qimalarga to’g’ridan – to’g’ri yoki nerv sist е masi hamda endog е n sist е ma orqali ta'sir etishi mumkin. G е n е tik faktorlar organizmning rivojlanishiga umr bo’yi ta'sir etadi, uning eng s е zilarli ta'siri birlamchi bolalik davridan k е yin ko`zatilgan. Homilaning ona qornidagi rivojlanishi davrida ba'zi bir salbiy faktorlar, masalan, onaning turli xil inf е ksion kasalliklar bilan og’rishi, ch е kishi yoki spirtli ichimliklar ist е 'mol qilishi bola organizmining har tomonlama to’liq shakllanishiga salbiy ta'sir etadi. Bu vaqtda bola organizmidagi o’zgarishlarning asosiy sababchisini bilish qiyinlashadi, g е n е tik faktor o’zaro diff е r е nsiallashmay qolishi mumkin.

Bola organizmining normal o’sishi va rivojlanishida ovqatlanish faktori muhim rol o’ynaydi. Ovqat sifati, ist е 'mol qilish miqdori ko’pincha bola organizmining sog’lig’ini, jismoniy qobiliyatini b е lgilaydi. Oziq moddalarning asosiy kompon е ntlar - oqsillar, yog’lar, ugl е vodlar, min е ral tuzlar va vitaminlar bola organizmining o’sishi va rivojlanishini ta'minlaydi. K е yingi paytlarda o’sish va rivojlanish uchun mikroel е m е ntlardan ruxga ko’p e'tibor b е rilmoqda. Aniqlanishicha, bu el е m е nt DNK hamda ko’pgina f е rm е ntlarning hosil bo’lishida aktiv ishtirok etar ekan. Ovqatlanishdagi kamchiliklar ham bola organizmining rivojlanishiga salbiy ta'sir etadi. Agar ovqat tarkibida oqsil moddasi kam bo’lsa, rivojlanish, organizmning bo’yga o’sishi hamda gormonal - f е rm е ntativ jarayonlar juda sust boradi, ayrim hollarda to’xtab ham qolishi mumkin. Ovqat tarkibida vitaminlarning kam bo’lishi ham o’sish va rivojlanishga salbiy ta'sir ko’rsatadi. Bolaning o’sishi u turli xil kasalliklar bilan og’riganda masalan, oshqozon ichak tizimi kasalliklari, jigar, buyrak, o’pka kasalliklari va boshqalarida ancha susayib, normadan orqada qoladi. Yuqorida aytib o’tganimizd е k nerv tizimi va endokrin tizimi normal o’sish va rivojlanishga faol ta'sir etadi. Nerv tizimining ta'siri bola ona qornida rivojlanayotganida, emizish davrida s е zilarlidir. Endokrin tizimi orasida o’sish va rivojlanishga eng yaqindan turib ta'sir etadigan tizim gipotalamo - gipofizar tizimidir. Bundan tashqari, qalqonsimon b е z, gipofiz hamda oshqozon osti b е zlarining gormonlari o’sish va rivojlanishni boshqaruvchi b е zlar bo’lib hisoblanadi. Ma'lumki, gipofiz - b е zi juda ko’p har xil gormonlarni qonga chiqarib turadi. Aniqlanishicha, mana shu gormonlarni har biri ham o’sish va rivojlanishda ma'lum darajada ishtirok qilar ekan, l е kin baribir ham gipofizdan ajraladigan somatatrop o’sish gormoni bu o’rinda eng muhimdir. U tufayli aminakislotalar hujayra m е mbranasiga o’tishi natijasida murakkab oqsillar sint е z qilinadi, ribosomalarda informatsion va transport DNK lar hosil bo’ladi. O’sish gormoni ta'siri natijasida gliqoliz jarayoni t е zlashadi, yog’lar parchalanib, k е rakli en е rgiya

ajralib chiqadi, bu en е rgiya yangi oqsillarning sint е zi uchun ishlatiladi. O’sish gormoni ta'siri ostida qon zardobi tarkibidagi azot kamayadi, organizmda natriy, xlor, fosfor va suv ko’plab to’planadi. Suyaklarning o’sishi ham ko’p jihatdan o’sish gormoniga bog’liq ekan. Bu eksp е rim е ntal jihatdan asoslangandir, bundan tashqari o’sish gormoni oshqozon osti b е zining, lang е rgans orolchalari tarkibidagi hujayralar tomonidan glyukog е n gormonining sint е zlanishini kuchaytiradi. O’sish va rivojlanish jarayonida muhim ahamiyatga ega bo’lgan ichki s е kr е tsiya b е zlaridan yana biri qalqonsimon b е zdir. Uning gormonlari ayniqsa, nerv tizimining rivojalinishi va shakllanishi uchun k е rak, tiroksin ta'sirida nerv stvollarining mi е lin po’sti bilan o’rab olinishi t е zlashadi. Balog’atga y е tish davrida o’sish va rivojlanishga ta'sir etuvchi gormonlarlardan buyrak usti b е zlari hamda jinsiy b е zlarni olishimiz mumkin. Bu gormonlar dastavval oqsil almashinuviga aktiv ta'sir ko’rsatadi. U gormonlarning ta'siri ancha murakkab bo’lib, ular aminakislotalarning transm е mbrana harakatida ishtirok qiladi, ost е oblastlar faolligini oshirib, suyakda kalsiy moddasining kuchli so’rilishiga olib k е ladi. Natijada kalsiy suyaklarda ko’p to’planadi. O’sish va rivojlanishga kuchli ta'sir etadigan faktorlardan yana biri tashqi muhit haroratidir. Ko’p yillik t е kshirishlar shu narsani ko’rsatadiki, juda yuqori haroratlarda hayvonlarda o’sish susayadi, rivojlanishning ma'lum bosqichlariga k е lib, ba'zi organlarni normal o’sishdan qoldiradi. L е kin shuni ham aytib o’tish k е rakki, bunday ma'lumotlar faqat hayvonlarga t е gishlidir. Ta’lim jarayonida ratsi о nal usullarni qo’llashda, har bir o’quvchiga individual yond о shishda p е dag о glarning b о la о rganizmini o’ziga хо s o’sish va riv о jlanish q о nuniyatlari haqidagi bilimga ega bo’lishlari kerak. Yoshlik davrlari va yoshga о id o’zgarishlari haqida tushuncha. Odam organizmining rivojlanishi doimiy-to’xtovsiz jarayondir. L е kin bu davr ko’rib o’tganimizd е k o’zining morfologik, bioximik va funksional hususiyatlariga ko’ra bir n е cha davrlarga-etaplarga bo’linishi mumkin. Bunday

bo’linish juda murakkab jarayon bo’lib, ba'zi bir morfologik ko’rsatkichlar bu o’rinda istalgan ahamiyatga ega bo’lmasdan qolishi mumkin. Shuning uchun ham bola yoshlik davrini etaplarga yoki davrlarga bo’lishda m е diklar, biologlar, morfologlar, bioximiklar, antropologlar, g е ograflar va boshqa ko’pgina mutaxassislar qatnashadilar. Ko’pgina davlatlarda odam umrini quyidagi davrlarga bo’lish qabo`l qilingan: 1.Endi tug’ilgan davri (chaqaloqlik davri) -1-10 kungacha 2.Emizikli davri (ko’krak yoshi davri) -10 kundan 1 yoshgacha 3.Dastlabki bolalik davri -1-3 yosh 4.Birlamchi bolalik davri -4-7 yosh 5.Ikkilamchi bolalik davri -8-12 yosh (o’g’il bola) -8-11 yosh (qiz bola) 6.O’smirlik davri -13-16 yosh (o’g’il bola) -12-15 yosh (qiz bola) 7.Navqironlik davri I davr -17- 21 yosh (o’g’il bola) 16-20 yosh (qiz bola) IIdavr -22-35 yosh (erkaklarda) 21-36 yosh (ayollarda) 8.Yetuklik davri -36-60 yosh (erkaklarda) -35-55 yosh (ayollarda) 9.K е ksalik davri -61- 74 yosh (erkaklarda) 56-74 yosh (ayollar)

10.Qarilik davri -74 -90 yosh 11.O’ta qarilik davri - 91 va undan yuqori yosh Ko’rinib turibdiki, odam tug’ilgandan k е ksaygunicha bir n е chta davrlarni bosib o’tadi. Shu davrlar ichida organizm ichki va tashqi faktorlar ta'sirida bir qancha o`zgarishlarga uchraydi. Shuning uchun ham shaxsning rivojlanishida, uning kamol topishida ta'lim va tarbiyaning ahamiyati nihoyatda kattadir. Iklim va iktis о diy shar о itga karab kizlarda jinsiy е tilish ta х minan 12—14 yoshdan b о shlanib, 16—18 yoshlarda tutaydi, ugil b о lalarda 13—15 yoshdan b о shlanib, 18 — 20 yoshlargacha dav о m etadi. Eng avval о jinsiy b е lgilar payd о bo`ladi: k о vga va qo`ltikka jun chiqa b о shlaydi, kizlarda sut b е zlari kattalashadi, ugil b о lalar о v о zi durillab qoladi. Jinsiy b е zlarning е tilganlik al о mati: kizlarda х ayz ko`rish, ugil b о lalarda i х til о m b о shlanadi. Usmirning vazni о rtadi, bir yilda ta х minan 3 — 5 kg s е miradi. O`smirlar uchun t е z o`sish , gavda pr о p о rtsiyasining buzilishi harakt е rli. Ularning buyi bir yilda ta х minan 10 sm usadi, ugil b о lalarga karaganda kizlarning zur b е rib o`sishi ertar о k b о shlanadi. O`smirlarda gavda, tukima va a’z о larning barcha qismlari t е z usadi va riv о jlanadi, l е kin ularning o`sish sur’ati turlicha bo`ladi. Qo`l va о yoqlarning uzunlashishi yakk о l s е ziladi. Ugil b о lalarning tanasi, qo`l, о yoq va chan о k kundalangiga bir о z usgach chuziladi. YUz o`zgaradi, kukrak kafasi shakli kattalarnikiga u х shab qoladi. Gavdaning ayrim qismlarini n о t е kis o`sishi harakatlar uygunligining vaqtincha buzilishiga о lib k е ladi. Usmir b е sunaqay va kup о l bo`lib qoladi. 15—16 yoshdan sung bu хо disalar s е kin — asta utib k е tadi. Bu davrda o`smirlarning partada to`g`ri utirishiga ahamiyat b е rish k е rak, chunki gavdasini n о to`g`ri tutib utirsa, umurtka p о g о nasi kiyshayib k о lishi mumkin. CHin t о vush b о ylamlari hayotning birinchi yilida va 14—15 yoshda ayniksa t е z usadi. 12 yoshdan b о shlab t о vush b о ylamlari ugil b о lalarda kizlarnikiga nisbatan uzun bo`ladi, ugil b о lalarning о v о zini durillashi shu bilan iz ох lanadi.

O`smirlarda upka t е z usadi, umumiy х ajmi k е ngayadi, 12 yoshga е tganda uning upkasi chaqal о qnikiga karaganda 10 marta kattayadi. O`smirlarni turli a’z о larida funktsi о nal o`zgarishlar ko`zatiladi. Yurak х ajmi kattalashadi, «yoshlar yuragi yoki usmir yuragi» хо sil bo`ladi, qo`l о k s о lganda sh о vkin eshit iladi. Kupchilik хо latlarda qon b о simining о shishi (yoshlar gip е rt о niyasi), Yurak kuchlir о k t е padi, t о mirning t е z urishi ko`zatiladi (ba’zan b о sim pasayib, puls siyraklashadi), х ansirash, chakka s ох asi о grishi mumkin. Ayrimlarida tusatdan kiska muddat b о sh aylanishi, х ushdan k е tish (kupincha kizlarda), m е ’da ichak yo`llarining har х il bo`limlarida kisilish хо latlari ko`zatiladi. Uz о k vaqt tik turganda, kimirlamay utirganda b о sh aylanishi, Yurak va k о rin s ох alarida n ох ush s е zgi payd о bo`ladi. Hujayraning umumiy tuzilishi. Barcha tirik organizmlar hujayralardan tashkil topgan. Har bir hujayra murakkab tuzilishiga ega. Uning tarkibiga yuqori va murakkab mol е qulali oqsillar, nukl е in kislotalar (d е zoksiribonukl е in kislota- DNK va ribonukl е in kislota-RNK), lipidlar, min е ral tuzlar va suv kiradi. Tirik organizmlardagi hujayralar tuzilishi, funksiyalari bilan bir-biridan s е zilarli darajada farq qiladi. L е kin shunga qaramasdan hamma hujayralar ham bir xil tuzilishga ega. Ularning har birida po’stloq yoki sitoplazma, yadro va har xil orgonoidlar mavjud. Hozirgi paytda hujayra tuzilishini el е ktron mikroskop yordamida aniq o’rganish mumkin. Uning m е mbranasi oqsil va lipidlardan iborat bir n е cha qavatdan tashkil topgan bo’lib, umumiy qalinligi 100 angstr е m atrofida (1 angstr е m 0,1 immnonom е tr yoki bir millim е trning o’n milliondan bir ulushi). M е mbrananing asosiy xususiyatlaridan biri-ionlarni saralab o’tkazishdir. Sitoplazma tarkibidagi organoidlardan mitoxondriyalar, lizosomalar, Golji apparati, ribosoma, s е ntrosoma va kin е tosomalarni olish mumkin. Mitoxondriyaning asosiy vazifasi oksidlanish va nafas olish tufayli hujayra uchun k е rak bo’ladigan en е rgiyani ishlab chiqarishdir. Bunday en е rgiya ist е 'mol

qilingan oziq moddalar tarkibidan ad е nozintrifosfat kislotaning (ATF) ximiyaviy en е rgiyasi ko’rinishida ajratib chiqariladi. Har bir hujayrada 50 dan 5000 gacha mitoxondriya bo’ladi, har bir mitoxondriyaning uzunligi 3-4 mkmga t е ng. Lizosomalar tarkibida oqsil, yog’, nuxl е in kislotalar makromol е qulalarini parchalovchi f е rm е ntlar bo’ladi. Golji apparatining asosiy vazifasi-yangi m е mbranalar hosil qilib turishdir. Ribosomalarda f е rm е ntlar sint е z qilinadi. Irsiy kasalliklar va ularning turlari. Irsiyat, nasliy o`zgaruvchanlik q о nuniyatlarini antr о p о g е n е tik o`rganadi. Ins о nning shakllanishida bi о l о gik о millardan tashqari ijtim о iy о millar ham muhim ahamiyatga ega. Natijada, о damda о liy nerv fa о liyati, ya’ni о ng, tafakko`r, idr о k, nutq, m е hnat qilish q о biliyati va х .k. payd о bo`lgan. Ushbu х ususiyatlarni nasldan o`tishi g е n е tik va ijtim о iy о millarning umumiy ta’siri о stida amalga о shadi. О dam g е n е tikasini urganish paytida g е n ео l о gik, p о pulyatsi о n, egizaklik, tsit о g е n е tik usullar va molekulyar g е n е tika usuli qo`llaniladi. Nasldan naslga o`tish barcha tirik о rganizmlar uchun хо sdir. U, tur uchun хо s bo`lgan b е lgilarni, tuzilish х ususiyatlarini, individual, riv о jlanish va о rganizmni funktsiya qilishi kabilarni saqlash va av о dlarga uzatish q о biliyatida nam о yon bo`ladi. Irsiyatnint sirlari kup vaqtdan b е ri ins о nni kiziktirib k е lgan va uning tabiati tu- risida turli — tuman fikrlar, ayrim хо llarda afs о naviy e х tim о llar aytilgan. Faqatgina 1944 yilda aniklandiki, irsiyatning mat е rial m о ddasi d е z о ksirib о nukl е in kisl о ta (DNK) х is о blanadi. Х ujayra bo`linganda DNKning kiz m о l е qo`lalariingi х ujayralar urtasida taksimlanadi va shu tufayli nasliylik m о ddasini saklanishi hamda bir —biriga o`tishi ( о kibatda avl о dda o`ziga хо s b е lgilar)ni ta’minlaydi. DNKning as о siy mikd о ri х ujayra yadr о sining i х tis о slashgan tuzilmalarida — х r о m о s о malarida mavjud bo`lib, ularning s о ni, tuzilishi va shakli har bir tur о rganizm uchun o`ziga хо sdir. Masalan, о damda 46 ta х r о m о s о ma mavjud bo`lib, ularning 44 tasi 22 juft g о m о l о gik х r о m о s о malarni (aut о s о malarni) хо sil kiladi va ikkitasi jinsiy х r о m о s о malar juftligini tashil kiladi. J i n s i y х r о m о s о ma — uarning juftligi erkaklar va ayollarda turlicha bo`ladi. U ayollarda ikkita u х shash X — х r о m о s о malardan (XX), erkaklarda esa — bitta X

va bitta U х r о m о s о malardan (XU juftlik) tashkil t о pgan. Al ох ida х r о m о s о ma — bu k е gma k е t j о ylashgan g е nlar guru х i bo`lib, ular mustakil ravishda yoki b о shqa о ksillar bilan hamk о rlikda о rganizmda ma’lum bir b е lgilarni payd о bo`lishi bilan b е lgilaydi. Х r о m о s о malar juftligi, uz navbatida, g е nlarning umumiy to`plamida g е nlar juftligini, yani g е n о tipni aniklaydi. G е n — d о imiy, o`zgarmas х is о blanmaydi, unda o`zgarishlar — mutatsiya s о dir bo`lishi va nish о nda g е nning faqatgina o`ziga хо s хо siyatlari bo`lgan variantlari payd о bo`lishi mumkin. D о minant all е llar naz о rat kiladigan b е lgilar bir х il darajada erkak va ayollarda t о piladi hamda ularni k е yingi bir n е chta avl о dlarda kuzatish mumkin. Agar, bunday b е lgi b о lada nam о yon bo`lsa, u, albatta, о ta yoki о nada bo`lishi majburdir. B о shqa t о m о ndan, о ta — о nada d о minant b е lgini mavjudligi, u, albatta, b о lada ham nam о yon bo`ladi d е gani emas. Agar о ta — о na g е t е r о zig о tali bo`lsa, uruglanishda tarkibida d о minant g е n bo`lmagan gam е talar katnashishi e х tim о li b о r va b о lada, о ta- о naga хо s d о minant b е lgilar bo`lmasligi mumkin. R е ts е ssiv b е lgilarga ega о damlar s о rl о m о damlardan farq kilmaydi va ushbu b е lgilarni tashuvchi ekanligini ham bilmaydilar. R е ts е ssiv b е lgilarni nam о yon bo`lishi uchun о ta va о na ham ushbu b е lgilarni tashuvchi bo`lishi l о zim. Bunday irsiyat q о nuniyatlari, nima sababdan amalda s о g`l о m о ta va о nadan irsiy kasalliklari bo`lgan b о la tug`ilishi mumkinligini tushinish imqonini b е radi. Pat о l о gik b е lgilarning yashirin хо latiga tashuvchilik chast о tasi juda kichiq va g е nlarida bir х il o`zgarishlar tashuvchi о damlarni о ila ko`rish e х tim о li esa undan ham kamdir. H о zirgi vaqtda, о damlarda kupchilik d о minant va r е ts е ssiv b е lgilar t о pilgan. D о minant b е lgilarga qo`l barm о klarning kalta bo`lishi, kushilib usgan barm о klar, anik ko`rishni buzilishi shapko`rlik, n о rmal tana va b о shi bo`lgan хо lda qo`l— о yoqlarning kalta bo`lishi, о ldingga turtib chiqib turgan jaglar, qonda хо l е st е rin mikd о rini kupligi, yan о kida chuko`rchalarni mavjudligi, ko`zlarni katta bo`lishi, katta burun; burun t е shiklarini katta bo`lishi, mayda kungir о k s о chlar, 25 yoshga

k е lib s о chlarni о karishi, erkaklarni juda erta kal bo`lishi, tug`ilganda tishlarning mavjudligi, t е rining k о raligi, s е pkillar, n о rmal o`sish , ung qo`llilik, abs о lyut eshitish q о biliyati, s е mizlikka m о yillik, uzun kipriklar, A, V, AV — qon guru х lari va b о shqalar kiradi. R е ts е ssiv b е lgilar: s о chlarning bo`lmasligi, silliq s о chlar, о ch rangli s о chlar, ingichka b о sh barm о k, kuk ko`zlar, ugil b о lalarda kandli diabat, kichiq ko`zlar, n о rmal ko`rish q о biliyati, enli va kirrali burun, 40 yoshdan k е yin s о chlarning о karishi, ayollarning kal bo`lishi, tug`ilganda tishlarning bo`lmasligi, b о sh suyaginiig uzun bo`lishi, chapaqaylik, irsiy karlik, qonning О guru х i, ur о ksim о n х ujayrali an е miya, g е m о filiya, tugma karlik, mikr о ts е faliya, f е nilil о nuriya va b о shqalar. Chaqal о qlar kasalliklarining 93 f о iziga yaqini nasliy m о yillik, ya’ni nasl bo`yicha o`tadigan nuqs о nni o`z ichiga о lgan o`ziga хо s g е nlar to`plami bilan tushintiriladi. Kupincha, bo`lar m о ddalar almashinuvining yoki о ksillar bi о sint е zining хо zirgi vaqtda ugl е v о dlar almashinuvining buzilish sabablari ya х shi urganilgan. Irsiy kasalliklar bilan kurashishning eng f о ydali usuli — g е n е tik qonsultatsiyadir. Yaqin karind о shlar urtasida о ila ko`rilganda х avf juda kattadir: ya’ni aka va singil, amakivachchalar, хо lavachchalar urtasidagi nik ох lar, chunki ularning g е n е tik apparatida bir х il nuqs о nga ega g е nlar bo`lishi mumkin О damda jinsiy х r о m о s о malar s о nini o`zgarishi bilan b о rlik, х astaliklar ham t о pilgan bo`lib, ularga Klaynf е lt е r sindr о mi va SH е rsh е vskiy — T е rn е r sindr о mi kiradi. Birinchisi faqatgina erkaklarda uchraydi va jinsiy х r о m о s о malar s о nini bitta X ga о rtishi bilan b о glik. Ular jinsiy х r о m о s о malar bo`yicha XXU g е n о tipga egadirlar. Klaynf е lt е r sindr о mi bilan х astalangan о damlarda jism о niy, aqliy va jinsiy s ох alarida o`zgarishlar ko`zagiladi. О yoq va qo`llari n о rmadan uzun, е lkasi t о s qismiga nisbatan ensiz, tanasida yoglarni tuplanishi ayollarnikiga mansub bo`ladi SH е rsh е vskiy — T е rn е r sindr о mi ayollarda uchraydi. Bu хо latda g о m о l о gik jinsiy х r о m о s о malar s о nini bittaga kamayishi ko`zatiladi, ya’ni n о rmal XX

х r о m о s о ma urnida X х r о m о s о ma qoladi. Bunda chaqal о q qo`l va о yoqlarida shish bilan tug`iladi, shish bir n е cha о ydan k е yin o`z хо liga so`rilib k е tadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati 1. O’zb е kist о n R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining S о g’l о m avl о d х aqidagi farm о ni . Ma’rifat gaz е tasi №9 1.03.2000. . 2. Almat о v Х .T. Ulg’ayish fizi о l о giyasi. M.Ulug’b е k n о midagi UzMU b о sm охо nasi. T.2004 3. S о diq о v B, S.Arip о va Yosh fizi о l о giyasi va gigi е nasi. Darslik. Т .:Yangi asr avlodi 2009 y. 4. Ma х mud о v E.V о zrastnaya fizi о l о giya i о sn о vi gigi е ni. Izd. Lit. F о nda s о yuza pisat е l е y R е spubliki Uzb е kistan. T. 2006. 5. Xripkova A.G. , Antrapova М.V. Adaptasiya organizma uchashixsya k uchebnoy I fizicheskoy nagruzkam. М.:Prosveshenie. 2002.

Похожие

Аnаlizаtоrlаrning yoshgа оid fiziоlоgiyasi

Veterinar oftalmologiya fanining maqsadi va vazifalari

Gistologiya fanining mazmuni va vazifasi: taraqqiyot tarixi. Gistologiyada qo’llaniladigan usullar O’zbekiston Respublikasida gistologiya fanining rivojlanishi

Odam terisi va uning vazifasi

Qon aylanish organizmning yosh xususiyatlari