Odam terisi va uning vazifasi - Медицина - Рефераты

Odam terisi va uning vazifasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

157.5 KB

Odam terisi va uning vazifasi Reja: 1. Terining tuzilishi 2. Terining vazifasi 3. Teri gigiyenasi 4. Kiyim va poyabzalga b o’lgan gigiyena talablari 1

Terining tuzilishi Teri k o’p qavatli epiteliy to’qimasidan tashkil topgan bo’lib, odam tanasini tashqi tomondan o’rab turadi. Uning sathi o’rta yoshli odamlarda 1,5-2 rn 2 gacha bo’ladi. Terining qalinli gi tananing turli sohalarida turlicha b o’ladi. Tananing orqa, son, qo’lning kaft, oyoqning tovon sohalarida terining qalinligi 4 mm gacha, qovoq terisi undan o’n marta yupqa — 0,4 mm bo’ladi. Teri uch qavatdan iborat: 1) epidermis — terining eng ustki qavati; 2) derma — asl teri qavati; 3) gipoderma — teri osti yog’ qavati (56-rasm). Epidermis epiteliy t o’qimasining ko’p qavatli yassi hujayralaridan tashkil topgan. Uning ustki qavatidagi hujayralar tez-tez yemirilib (po’st tashlab), ularning o’rniga yangi hujayralar hosil bo’lib turadi. Epidermisning ustki qavati har 7—11 kunda butunlay yangilanadi. Epidermisning qalinligi tananing turli joylarida turlicha, ya'ni 0,1 mm dan to 1,5 mm gacha b o’ladi. Tananing ko’p ishqalanadigan joylarida, ya'ni qo’lning kafti, oyoqning tovoni — kaft, panja yuzasida epidermis qalin bo’ladi. Yosh bolalarda epidermis kattalarnikiga nisbatan yupqa (nozik) b o’ladi. Derma epidermisning tagida joylashgan b o’lib, biriktiruvchi to’qimadan tashkil topgan. Unda juda ko’p mayda qon va limfa tomirlari, nerv tolalarining uchlari, retseptorlar, soch va tuk ildizlari, ter va yog’ bezlari, mayda muskul tolalari bo’ladi. Bu teri qavatining qalinligi ham epidermisga o’xshab tananing turli joylarida har xil 256-rasm. Terining tuzilishi: I — terining epidermis qavati: 1— epidermisning sirtqi qavatidagi o’lik hujayralar; 2— epidermisning ichki qismidagi tirik hujayralar qatlami. II — derma-chin (asl) teri qavati: 3— teridagi retseptorlar; 4— yog’ bezlari; 5— ter bezlari; 6— jun (tuk) xaltachalari: III— gipoderma-teri osti yog’ qavati.

bo’ladi. Ko’p ishqalanadigan joylarda, ya'ni qo’l va oyoq kafti, dumba, tirsak sohalarida qalin, bo’yin, qo’l-oyoq bo’g’imlarining bukilish sohalarida yupqa bo’ladi. Gipoderma asl teri qavatining tagida joylashgan b o’lib, u yumshoq biriktiruvchi to’qima va yog’ moddasidan tashkil topgan. Terining bu qavati qorin devorida, dumba sohasida, ayollarda ko’krak bezi sohasida qalin, bo’yin, yelka, bel, qo’l- oyoqlar sohalarida yupqa bo’ladi. Yog’ qavati ayollarda erkaklarga nisbatan qalinroq bo’ladi. Ko’pchilik odamda yoshi keksaygan sari terining yog’ qavati qalinlashib boradi, chunki harakatlanish, jismoniy ish bajarish kamayganligi, moddalar almashinuvining sekinlashuvi natijasida teri ostida yog’ ko’proq to’planadi. Bolalarda va yosh odamlarda teri yumshoq, elastik va silliq b o’ladi. Yosh ulg’aygan sari terining elastiklik va silliqlik xususiyati yo’qola boradi, ya'ni u salqi bo’lib qoladi, ajin tushadi, rangining tiniqligi pasayadi. Asl teri qavatida soch va tuk tolalarining ildizi joylashgan. Teridagi tuklar har 50 kunda, kipriklar har 3 —5 oyda almashinadi. Boshdagi sochlar bir necha yil saqlanadi. Sog’lom odamning sochi bir kecha-kunduzda 0,4 mm o’sadi. Keksa odamlarda sochning o’sishi sekinlashadi, uning tolalari ingichkalashadi. Sog’lom odamning sochi ancha baquwat bo’lib, bitta tolasi 100 g gacha yukni ko’tarishi mumkin, xotin-qizlarning o’rilgan soch tutami 20 t yukni ko’tarishi mumkin. Soch mustahkamligiga ko’ra misdan keyinda, temirdan oldinda turadi. Odamning sochi 35 —40 yoshdan asta-sekin oqara boshlaydi, bu normal fiziologik holat bo’lib, sochga rang beruvchi pigmentlarning parchalanishi natijasida sodir bo’ladi. Ammo og’ir qayg’u, asabiylashish oqibatida ham soch birdaniga oqarishi mumkin. Tirnoqlar terining tashqi epidermis qavatidan hosil b o’ladi. Ular barmoq uchlarini tashqi muhit ta'sirlaridan himoya qiladi. Shu bilan birga, o’sgan tirnoqlar orasida ko’plab mikroblar to’planishi mumkin, bu esa odamning har xil yuqumli kasalliklarga chalinishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun doimo tirnoqlarni o’z vaqtida olib, ularni toza saqlash kerak. 3

Terining vazifasi Teri organizmda xilma-xil: himoya, sezish, ayirish, nafas olish va chiqarish, tana haroratining doimiyligini ta'minlash kabi funksiyalarni bajaradi. Terining himoya vazifasi. Teri odam tanasining ustki qismini qoplab turadi va uning ostida joylashgan barcha t o’qimalarni tashqi muhitning noqulay (kimyoviy, fizik, mexanik) ta'siridan hamda mikroblar kirishidan himoya qiladi. Terining sezish vazifasi. Terida t o’rt xil ta'sirni sezuvchi retseptorlar joylashgan: ular og’riqni, issiqni, sovuqni sezuvchi va taktil retseptorlardir. Teri retseptorlari tashqi muhitning turli xil ta'siriga moslashish xususiyatiga ega. Shundan foydalangan holda organizmni tashqi muhitning issiq va sovuq ta'siriga chiniqtirish mumkin. Bundan tashqari, bokschilar uzoq muddat davomida mashg’ulot o’tkazishi natijasida ular terisidagi retseptorlarning og’riq sezish xususiyati pasayadi. Retseptorlarning tashqi muhit ta'siriga bunday moslashishi adaptatsiya deb ataladi. Ana shu adaptatsiya xususiyati odamning har xil (issiq, sovuq) sharoitga moslashishini ta'minlaydi. Terining ayirish vazifasi. Yuqorida aytilganidek, asl teri qavatida ter bezlari joylashgan b o’lib, ularning soni tananing turli sohalarida har xil bo’ladi. Ter bezlari ayirish vazifasini bajaradi. Bir kecha-kunduzda katta odamda o’rtacha 500 ml ter ajraladi va uning tarkibida 2 g osh tuzi, 1 g atrofida azot qoldig’i ajraladi. Tashqi muhit harorati yuqori bo’lgan sharoitda ter ajralishi kuchayadi. Bundan tashqari, odam tanasining harorati ko’tarilganda, jismoniy mehnat, sport mashqlarini bajarganda, ruhiy (emotsional) ta'sirlanish vaqtida ter ajralishi ko’payadi. Ter ajralishini boshqaruvchi nerv markazlari orqa miyaning bo’yin, ko’krak, bel segmentlarida, uzunchoq miyada, oraliq miyaning gipotalamiksohasida hamda bosh miya yarim sharlarining po’stloq qismida joylashgan. Terida yo g’ bezlari bo’lib, ulardan ajraladigan yog’ terini, sochni yumshatadi. Ayollar terisining k o’krak sohasida bir juft sut bezlari joylashgan. Bu bezlardan ajraladigan sut tarkibida 1,5% oqsil, 4,5% yog’, 6,5% uglevodlar, 0,3% har xil 4

mineral tuzlar, 87% suv hamda vitaminlar va har xil fermentlar bo’ladi. Ona suti bola bir yoshga kirguncha unga asosiy va muhim oziq bo’lib nisoblanadi. Ona sutida antitelalar bo’lib, ular bolani har xil yuqumli kasalliklardan himoya qiladi, ya'ni immunitet vazifasini bajaradi. Sog’lom ayolning ko’krak bezlaridan bir kecha- kunduzda 1—1,5 1 va undan ko’proq sut ajraladi. Terining nafas olish vazifasi. Teri organizmda gazlar almashinuvida ishtirok etadi. Hujayra va t o’qimalarda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan karbonat angidrid gazining 2% i teri orqali tashqi muhitga, qariyb 98% i nafas organlari orqali ajratiladi. Odam organizmiga bir kecha-kunduzda zarur bo’lgan kislorodning 1% i teri orqali, 99% i nafas organlari orqali qabul qilinadi. Odam hammomda yuvingandan so’ng o’zini juda yengil sezishi terining nafas olishda ishtirok etishidan dalolat beradi, ya'ni toza teri orqali nafas olish yaxshilanadi. Terining tana harorati doimiyligini saqlashdagi vazifasi. Odam va yuksak hayvonlarning tana harorati deyarli doimiy bir xil saqlanadi, ya'ni 36,2 —36,8° atrofida bo’ladi. Tashqi muhitning ob-havosi o’zgarishidan qafi nazar, sog’lom odamning tana harorati yuqorida ko’rsatilgan darajada saqlanadi. Tana haroratining doimiyligi fizik va kimyoviy yo’llar bilan boshqariladi. Kimyoviy termoregulyatsiya organizmda issiqlik energiyasi hosil b o’lishining ko’payishi yoki kamayishi, ya'ni organizmda moddalar almashinuvining kuchayishi yoki susayishi orqali amalga oshadi. Tashqi muhit harorati yuqori bo’lganda, organizmda moddalar almashinuvi pasayadi va issiqlik energiyasi hosil bo’lishi kamayadi. Tashqi muhit harorati past bo’lganda esa organizmda moddalar almashinuvi kuchayadi va issiqlik energiyasi hosil bo’lishi ko’payadi. Fizik termoregulyatsiya organizmdan issiqlik energiyasi ajralishining k o’payishi yoki kamayishi orqali amalga oshadi. Moddalar almashinuvi natijasida organizmda hosil bo’lgan issiqlik energiyasi teri, nafas organlari va siydik orqali tashqariga ajratiladi. Tana harorati doimiyliginig fizik usulda boshqarilishida teri muhim o’rin tutadi. Moddalar almashinuvi jarayonida organizmda hosil b o’lgan issiqlik energiyasining 70—80% i teri orqali tashqi muhitga ajratiladi. Qolgan 20— 30% i nafas a'zolari, siydik va axlat orqali chiqariladi. 5

Teri orqali issiqlik uch usulda: nurlanish, bu g’lanish va o’tkazish (kiyimlarga, tashqi muhit havosiga o’tkazish) yo’li bilan ajraladi. Tashqi muhit harorati odam tanasining haroratidan past bo’lgan vaqtda organizmdan issiqlik nurlanish va o’tkazish yo’li bilan ajratiladi. Agar tashqi muhit harorati tana harorati bilan teng va undan yuqori bo’lsa, organizmda issiqlik energiyasi bug’lanish yo’li bilan ajratiladi, ya'ni ter bezlaridan ajraladigan ter bug’lanishi uchun issiqlik energiyasi sarflanadi. 1 ml ter bug’lanishiga 0,58 kkal issiqlik energiyasi sarfianadi. Tashqi muhit harorati 15 —20° atrofida bo’lganida tinch holatda o’tirgan odamda moddalar almashinuvidan hosil bo’lgan ortiqcha issiqlik energiyasining 45% i teridan nurlanish, 30% i o’tkazish va 25% i bug’lanish orqali tashqariga ajratiladi. Tashqi muhit harorati past bo’lgan vaqtda teridagi sovuqni sezuvchi retseptorlar qo’zg’alib, undagi qon tomirlarni toraytiradi. Shuning uchun sovuqda odamning terisi oqaradi, natijada ter ajralishi va u orqali issiqlikning tashqi muhitga chiqarilishi kamayadi. Demak, sovuq vaqtda fizik termoregulyatsiya yo’li bilan teri orqali issiqlikning tashqariga ajralishi kamayishi hisobiga tana haroratining doimiyligi saqlanadi. Ob-havo issiq b o’lgan vaqtda teridagi issiqni sezuvchi retseptorlar qo’zg’alib, undagi qon tomirlarni kengaytiradi. Shuning uchun bunday vaqtda odamning terisi qizaradi. Odam ko’p terlaydi va teri orqali issiqlik ajralishi ko’payadi. Teri gigiyenasi Donishmand xalqimiz teri so g’liq oynasi deydi. Uning funksiyalari normal o’tishi uchun teri doim toza bo’lishi zarur. Terining eng ustki epidermis qavatining hujayralari uzluksiz p o’st tashlab, yangilanib turadi. Bir kecha-kunduzda teri yuzasida 10—15 g epidermis hujayralari chiqindisi hosil bo’ladi. Agar odam muntazam ravishda yuvinib turmasa, terisining ustki qavatidan ajralgan po’st chiqindilari ter va yog’ bezlari suyuqligi bilan qo’shilib, teriga yopishib qoladi. Terining ustki qismi chiqindi moddalar bilan qoplanib, ter va yog’ bezlari .suyuqlik chiqaradi gan naychalar berkilib qoladi. Buning 6

oqibatida terining nafas olish, ayirish, tana harorati doimiyligini ta'minlash runksiyalari buziladi. Bundan tashqari, teri kirlanishida kasallik q o’zg’atuvchi mikroblar yashashi va ko’payishi uchun qulay sharoit yaratiladi. Ma'lumki, kirlangan teri qichiydi va odam qashishi tufayli u jarohatlanadi. Bu jarohatlarga tushgan mikroblar yiringli yara hosil .qiladi. Shuningdek, terini qashigan vaqtda undagi mikroblar tirnoq ostiga kirib qoladi va qo’l sovunlab yuvilmasa, ovqat iste'mol qilganda ular hazm a'zolariga kirib, oshqozon-ichak kasalliklarini keltirib chiqarishi mumkin. Terini toza saqlash odam madaniyatining asosiy k o’rinishlaridan biri hisoblanadi: — bolani yoshligidan qo’l yuvishga o’rgatish lozim. Qo’lni ovqatlanishdan oldin albatta yuvish kerak; — yuz, bo’yin sohalarini har kuni ikki marta — ertalab va kechqurun uxlash oldidan yuvish lozim; — haftada 1—2 marta hammomga tushish yoki issiq dush qabul qilish lozim. Cho’milganda o’quvchilar maxsus «Bolalar» sovunidan foydalanganlari ma'qul, chunki uning tarkibidagi lanolin moddasi terini yumshatadi, undagi bor kislota teridagi mikroblarni yo’qotadi. Ba'zi joylarda suv tarkibida kalsiy tuzlari k o’p bo’lganligi uchun bunday suv qattiq suv deb ataladi. Bunday suvda yuvinish va cho’milish terini, sochni qotirib qo’yadi, uning kiri yaxshi ketmaydi. Qattiq suvni yumshatish uchun uni qaynatish yoki har bir litriga bir choy qoshiq soda qo’shish kerak. Kiyim va poyabzalga b o’lgan gigiyena talablari Odamning kiyimi va poyabzali yil fasliga mos bo’lib, havoni yaxshi o’tkazadigan bo’lishi kerak. Sintetik materiallardan tikilgan kiyim, rezinadan tayyorlangan poyabzallar havo o’tkazmaydi. Shuning uchun ter bezlaridan ajralgan suyuqlik yaxshi bug’lanmaydi. Buning oqibatida ichki kiyim, paypoq ho’l bo’lib, odam shamollab qolishiga sabab bo’ladi. Shunga ko’ra, ayniqsa, respublikamizning 7

issiq iqlim sharoitida sintetik materiallardan tikilgan kiyim, paypoq va rezina poyabzal kiyish gigiyena nuqtai nazaridan tavsiya etilmaydi. Bunday materiallardan tayyorlangan sport kiyimlari va poyabzallarni faqat mashg’ulot vaqtida kiyish mumkin. Bizning issiq iqlim sharoitimizda yoz oylarida ip gazlamadan tikilgan kiyim, qish faslida esa jun va boshqa tabiiy gazlamalardan tayyorlangan kiyim, charm poyabzal kiyish maqsadga muvofiq b o’ladi. Poshnasiz poyabzal (kalish, shippak, slans, keda, krossovka kabilar)ni kun b o’yi kiyish yaramaydi, chunki bu yassioyoqlik yuzaga kelishiga sabab bo’ladi. Ularni qisqa vaqt kiyish mumkin. Shuningdek, poshnasi juda keng, uchi tor poyabzal ham yassi-oyoqlik yuzaga kelishiga sabab bo’ladi. o’quvchi qizlar uzoq vaqt baland poshnali poyabzal kiyishi natijasida ularning umurtqa pog’onasi va chanoq suyaklari egrilanib qolishi va yassioyoqlik yuzaga kelishi mumkin. Qizlar poyabzalining poshnasi enliroq balandligi 2—3 sm dan oshmasligi lozim. Tor poyabzal oyoqda qon aylanishini qiyihlashtiradi, shuning uchun odam tez charchaydi, qish vaqtida bunday poyabzal oyoqning sovuq olishiga sabab bo’ladi. 8

Похожие

Odam va uning salomatligi fani

Odam va uning salomatlig o’quv kursidan yillik

Yuz terisi, bosh va bo’yin sohalarining xavfsiz

Odam va uning salomatligi o’quv fanini o’qitishda foydalaniladigan ko’rgazmali qurollar

Odam askaridasi