Xarakat tayanch a`zolarida nuqsoni bo`lgan bolalar - Медицина - Рефераты

Xarakat tayanch a`zolarida nuqsoni bo`lgan bolalar

Загружено в:

26.12.2023

Скачано:

0

Размер:

1512.654296875 KB

Xarakat tayanch a’zolarida nuqsoni bo’lgan bolalar Reja: 1.Nuqson kelib chiqish sabablari 2.Serebral falajli bolalarni o`ziga xos xususiyatlari 3.Bolalar serebral falajni oldini olish bo`yicha profilaktika ishlari

Nuqson kelib chiqish sabablari Ta’lim-tarbiya ishlarini takomillashtirish, uni jahon andozalari darajasiga ko‘tarish, fan sohasidagi yangiliklarni amaliy hayotga tatbiq etish muhim masalalardan biri bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish, ularda fan asoslariga nisbatan bilim, ko‘nikma, malakalarni shakllantirish davlat siyosatining ustuvor vazifalaridan hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining qonunchilik palatasi " tomonidan 2020-yil 19-mayda qabul qilingan, Senat tomonidan 2020-yil 7- avgustda ma’qullangan Ta’lim to‘g‘risida Qonuning I-bob 3-moddasida: - davlat ta’lim talablari - ta’limning tuzilmasiga, mazmuniga va uni amalga oshirish shart- sharoitlariga, shuningdek ta’lim oluvchilarning jismoniy, shaxsiy, intellektual, ilmiy hamda kasbiy sifatlariga qo‘yiladigan majburiy talablar; - tarbiya - aniq maqsadli hamda ijtimoiy-tarixiy tajriba asosida yosh avlodni har tomonlama kamol toptirishga, ularning ongini, ma’naviy-axloqiy qadriyatlar va dunyoqarashini shakllantirishga qaratilgan tizimli jarayon; - ta’lim - ta’lim oluvchilarga chuqur nazariy bilim, malakalar va amaliy ko‘nikmalar berishga, shuningdek ularning umumta’lim va kasbiy bilim, malaka hamda ko‘nikmalarini shakllantirishga, qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan tizimli jarayon. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuning II-bobi 9-moddasida jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari bo‘lgan bolalar, shuningdek uzoq vaqt davolanishga muhtoj bo‘lgan bolalar davlat ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasalarida, umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim tashkilotlarida inklyuziv shaklda yoki uy sharoitlarida yakka tartibda ta’lim oladi [1]. Bolaning ilk rivojlanish davridan boshlab va xomiladorlik davridan onaga g’amxо’rlik qilish keyinchalik bolalarda uchrab turadigan nutq kamchiliklarini oldini olishga imkon beradi. Bola nutqidagi kamchiliklar о’zgalar nutqini tushinishdagi qiyinchilik ularni atrofdagilar bilan muloqatda bо’lishi о’z tengqurlariga qо’shilib ketishini qiyinlashtiradi. Nutq tafakkur kо’ra olish bо’lganligi sababli bola ulg’aygan sari atrof muxitdagi tasavvurlari shakillanadi va uni aks ettirish sо’z lug’ati orqali takomillashib boradi. Nutqning rivojlanishda ta‘lim-tarbiya ijtimoiy hamda biolagik omillarning ta‘siri ham kattadir. Buyuk mutaffakirlarimiz Yusuf Xos Hojib odob, axloq ta‘limtarbiya hamda ma‘naviy

kamolotning yо’l-yо’riqlarini qomusiy asari Qutadg’u-blig‖ asarida bilim zakovat soxibi bо’lishining asosiy kalitini til bayon qiladi. Til tufayli kishi о’z bilimi, aql idrokini, zakovotini til, sо’z orqali bildiradi degan fikrlarini uqtiradilar [2]. Nutq faqat inson uchun xos bо’lgan alohida va yuqori darajadagi aloqa shaklidir. Nutqiy aloqa jarayonida kishilar fikr almashadilar va bir birlariga ta‘sir etadilar. Nutqiy aloqa til orqali amalga oshiriladi. Til – bu fonetik, leksik va grammatik vositalar sistemasidir. Gapiruvchi о’z fikrini bayon etish uchun zarur bо’lgan sо’zlarni tanlaydi, ularni til grammatikasi qoidalariga asoslanib bog’laydi va nutq a‘zolari artikulyatsiyasi orqali talaffuz etadi. Odam nutqi tushunarli va ma‘noli bо’lishi uchun nutq a‘zolarining xarakatlari aniq va tо’g’ri bо’lishi kerak. Nutq buzilishlarini tahlil qilish tamoyillariga ta‘rif bergan dastlabki tadqiqotchilardan biri R.YE.Levina hisoblanadi. Bundan oldin ham kо’pchilik olimlar nutq buzilishlari, ularning kelib chirqish sabablarini, bartaraf etish hamda fiqomulohazalar bildirganlar. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Yevropa tibbiyotining nutq buzilishlarini о’rganish borasida qо’lga kiritgan muvaffaqiyatlarining katta ta‘siri bо’lib, A.Kusmaul nutq buzilishlarining dastlabki turlari haqidagi yig’ilgan tasavvurlarini tanqid ostiga oldi; ularni sistemalashtirdi, atamalarni tartibga keltirdi. XX asr boshida chet ellik va rus tadqiqotchilari V.Oltushevskiy, G.Gutsman,(5) E.Freshels, S.M.Dobrogayevlarning ishlarida asos qilib olindi. Buning umumiy tomoni kо’p edi; etlopotogeneztik mezon bilan tо’ldirilgan klinik yondashuv, buzilishlarning alohida turlari bilan kasallikning u yoki bu patalogik shakli о’rtasidagi bog’lanish, bunday xollarda nutq buzilishlari kо’pincha u yoki bu kasallikning alomati sifatida talqin qilinar edi, shuningdek, tasnif tili bunda lotin va grekcha sо’z yasovchi elementlaridan tashkil topgan atamalardan qо’llanilgan. Tasniflar о’rtasida buzilishlarni guruhlashning turli prinsiplari, shuningdek, u yoki bu mezonni tasniflashning muhimlik darajasiga bо’lgan qarashlaridagi ayrim qarama- qarshiliklar bilan bog’liq nomutanosibliklar ham kuzatiladi [3]. Mutaxassislar nutqning o‘z vaqtida rivojlanmasligi yoki keskin sekinlashuvining sabablari juda ko‘p ekanligini aniqlashgan: - Homiladorlik davri (perinatal davri); - Tug‘ruq davri (natal davri); - Tug‘ruqdan keyingi davr (postnatal davr). Homiladorlik davrida turli xil

kasalliklarni boshdan kechirish, turli xil infeksiyalar, intoksikatsiya, homila toksikozi, gepoksiya yoki kislorod yo‘qotish, qon bosimining oshishi, homilador ayol va homila qon guruhining mos kelmasligi. Homiladorlik paytida sigaret, alkogol va giyohvandlik moddalarini iste'mol kilish, o‘zo‘zini davolash, ya'ni ayrim dori-darmonlarni qabul qilish. Homiladorning homila uchun xavfli bo‘lgan joylarda ishlashi (radiatsiya). Tug‘ruq davrida akusherlik patologiyalari ya'ni, tos suyagining kichkinaligi, homilaning kindik o‘qiga o‘ralishi. Tug‘ruqdan oldin suv ketishi, homilaning noto‘g‘ri joylashishi, tug‘ruq jarayonida bosh miyaning jarohatlanishi, tug‘ruq jarayonidagi asfiksiya natijasida bolaning ko‘karib tug‘ilishi. Tug‘ruqdan keyingi davr - 1 yoshdan 3 yoshgacha bo‘lgan davrda bosh miyadan turli xil jarohatlarni olish, bosh miyadagi infeksiyalar, turli xil yuqumli kasalliklar sababli yuzaga keladi. Nutq nuqsonlarini tasniflashda birinchi navbatda bolaning ruhiy, aqliy va eshitish idroki tekshirib olinadi. Nutq nuqsonlari og‘ir-yengilligiga qarab guruhlarga ajratiladi. 1. Dislaliya – bu artikulyatsion apparat a'zolari normal innervatsiyasida yuzaga kelgan logopatsiya bo‘lib, asosan tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar va ba'zan fonematik idrok rivojlanmaganligi bilan namoyon bo‘ladigan yengil nutq nuqsoni

. 2. Dizartriya - bu artikulyatsion apparat a'zolari innervatsiyasining organik jarohatlanishi natijasida yuzaga keladigan og‘ir nutq nuqsoni bo‘lib, juft neyronlarning shikastlanishi natijasida yuzaga keladi. Falajlanish asosan bir tarafdan, chap yoki o‘ng tarafdan bo‘ladi. Bola tili asosan paretik falajlangan bo‘shashgan yoki spastik, ya'ni tarang falajlanishda bo‘ladi. 3. Alaliya - bu bosh miyaning organik jarohatlanishi natijasida yuzaga keladigan og‘ir nutq nuqsoni bo‘lib, bu tashxis eshitishi va zakovati me'yorda bo‘lgan shaxslarga qo‘yiladi. Alaliya nutqning 3ta komponenti rivojlanmaganligi bilan namoyon bo‘ladi. 1. Afaziya- bu bosh miyaning organik jarohatlanishi natijasida shakllangan nutqning yo‘qolishi. Bolalar afaziyasi tajribada kam uchraydi. Afaziya asosan insultdan keyin uchraydi. Bolalarda esa miya infeksiyalari, miya rivojlanishi davrida turli xil kuchli travmalar natijasida yuzaga keladi. 2. Rinolaliya - bu artikulyatsion apparat a'zolarida tug‘ma yoki orttirilgan nuqsonlarning bo‘lishi yoki artikulyatsion apparat a'zolarida burun, burun halqum sohasida falajlanishlarning kuzatilishi, burun suyagining qiyshayishi, burun sohasidagi turli xil o‘simtalar, odenoidlar, poliplar bo‘lishi natijasida yuzaga keladigan og‘ir nutq nuqsonlari hisoblanadi. 3. Duduqlanish - bu og‘zaki nutq jarayonida artikulyatsion apparat a'zolari muskullarining tortishishi sababli og‘zaki nutqning tempritmik o‘zgarishi natijasida yuzaga keladi. Duduqlanish kelib chiqishiga ko‘ra 2 xil bo‘ladi: 1. Nevrotik duduqlanish (logonevroz) bolaning kuchli ruhiy kechinmalari, stress, depressiya, qo‘rquv, haddan tashqari qattiqqo‘llik, chapaqaylikdan o‘ng qo‘lga o‘rgatish, oiladagi ikki tillilik, duduqlanuvchiga taqlid qilish natijasida. 2. Nevrozsimon duduqlanish - bu bosh miyaning organik jarohatlanishi, bosh miyadagi turli xil o‘simtalar , dizartriya, tayanch harakat a'zolari kasalliklari, DSP natijasida. Duduqlanish o‘z vaqtida bartaraf etilmasa bolaning ruhiy rivojlanishiga salbiy ta'sir etadi. Bola o‘z fikrini mustaqil bayon eta olmasligi natijasida tengdoshlari bilan muloqotga kirisha olmaydi. Nutq nuqsonlari quyidagi mezonlar asosida tekshiriladi: 1. Gugulash davri (3 oylikdan); 2. 1 yosh 6 oylikda 10-15 ta so‘z; 3. 2 yoshda 300 ta so‘z; 3. 3 yoshda 1000 ta so‘z; 4. 6-7 yoshga kelib 4000 dan 5000 gacha so‘z lug‘at

boyligida bo‘lishi lozim. Nutq nuqsonlarini bartaraf etish yo‘llari: 1. Artikulsiya, nafas, mayda qo‘l muskullarini rivojlantiruvchi mashqlar; " 2. Logomassaj (nuqtali , bo‘shashtiruvchi, tetiklashtiruvchi massaj); 3. Muammoli tovushni nutqqa qo‘yish (taqlid va mexanik usulida); 4. Nutqni rivojlantiruvchi didaktik o‘yinlar [4]. Hulosa qilib aytganda bu nuqson qо’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining muvozanati buzilishlaridan kelib chiqadi. Logoped tavsiyalarida bolaning nutqi kechikayotganini yoki tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz qilayotganini, duduqlanayotganini sezganingiz zahoti mutaxassislarga murojaat qilishingiz lozim. Qancha erta murojaat qilsangiz, nutq nuqsonlari shuncha samarali bartaraf etiladi Bolalar serebral falaji sabablari Hozirgi kunda DSP rivojlanishi sababi sifatida bosh miyaning turli xil omillar ta ʼ sirida zararlanishi , miyaning ma ʼ lum bir sohalarida nerv hujayralarining noto ’ g ’ ri shakllanishi yoki nobud bo ’ lishini keltirish mumkin . Ushbu omillarning ta ʼ siri perinatal davrda yoki bola dunyoga kelganidan so ’ ng qisqa muddatlarda (4 haftagacha ) ta ʼ sir etishi kasallik rivojlanish ehtimolini oshirib yuboradi . DSP rivojlanishining eng asosiy omili – bu gipoksiyadir . Gipoksiya ta ʼ sirida bosh miyaning aynan harakat va koordinatsiyaga javob beradigan markazlari birinchilardan bo ’ lib zararlanadi . Buning natijasida bolalarda DSP belgilari – mushak tonuslari patologiyasi, parez va paralichlar paydo bo’ladi. Homiladorlik vaqtida DSP rivojlanishiga olib keluvchi omillar quyidagilar:  Fetoplasentar yetishmovchilik;  Yo’ldoshning erta ko’chishi;  Homiladorlar nefropatiyasi;  Homiladorlik infeksiyalari ( sitomegalovirus , qizilcha, toksoplazmoz, gerpes , sifilis );  Rezus konflikt ;

 Homilador ayol somatik kasalliklari ( qandli diabet , gipotireoz, yurak tug’ma va orttirilgan nuqsonlari, arterial gipertenziya);  Homiladorlik vaqtida ayolning turli xil travma olishlari. Tug’ruq vaqtida bolada DSP rivojlanishiga olib keluvchi omillar:  Homilaning chanoq bilan kelishi;  Muddatidan oldingi tug’ruq;  Kuchli tug’ruq jarayoni;  Diskoordinatsiyalangan tug’ruq jarayoni. Tug’ruqdan keyin bolada DSP rivojlanishiga olib keluvchi omillar:  Chaqaloqlar asfiksiyasi (aspiratsiya natijasida);  Gemolitik kasallik;  O’pkalardagi tug’ma nuqsonlar;  Ona va bola qoni bir biriga to’g’ri kelmasligi natijasida bosh miyaning toksik zaharlanishi. Bolalar serebral falaji turli xil ko’rinishda va turlicha og’irlik darajasida kechadi. Kasallikning klinik belgilari bosh miya strukturasining zararlangan sohasi va chuqurlik darajasiga bog’liq bo’ladi. Baʼzida bolalar serebral falaji belgilari bola

dunyoga kelishi bilan yuzaga chiqadi. Ko’pincha kasallik bir necha oy o’tgach pediatr ko’rigida bolaning jismoniy rivojlanishdan ortda qolishi bilan aniqlanadi. DSPning asosiy klinik belgisi bolalarning harakat doirasidagi yangi harakatlarni bajara olmasligi va yangi qobiliyatlarni o’zlashtira olmasligidir. Serebral falaj kuzatiladigan bola boshini uzoq muddat tutib tura olmaydi, o’yinchoqlar uni qiziqtirmaydi, boshini bura olmaydi, qo’l va oyoqlarini erkin harakatlantira olmaydi, o’yinchoqlarni ushlay olmaydi. Bolani qo’lga olib oyoqlarini yerga tirasa oyoq kafti bilan to’liq turmaydi, oyoqlarining uchigina yerga tegib turadi. DSP bir tomonlama yoki ikki tomonlama parezlar bilan namoyon bo’lishi mumkin. Agar gapirish markazi zararlangan bo’lsa bolada nutq buzilishi belgilari (dizartriya) kuzatiladi. Yutqin va hiqildoq faoliyatini boshqaradigan markazlar zararlanadigan bo’lsa yutinish bilan bog’liq muammolar (disfagiya) yuzaga chiqadi. DSPning barcha ko’rinishlarida mushaklar tonusi oshib ketadi. Oyoq-qo’llarda harakat chegaralanadi, bo’g’imlarda harakat yo’qoladi, natijada oyoq qo’llar mushaklari atrofiyaga uchraydi va ular tanaga nisbatan nomutanosib holatga keladi. Bolalar serebral falaji bilan kasallangan bemorlarda o’ziga xos tana tuzilishidagi deformatsiyalar (skolioz, ko’krak qafasi deformatsiyalari) yuzaga chiqadi. Motorika buzilishi va skelet deformatsiyalari bolalarda surunkali og’riq sindromiga sabab bo’ladi. Og’riq bo’yin, yelka, belda paydo bo’ladi. Giperkinetik shakldagi bolalar serebral falaji to’satdan yuzaga chiquvchi belgilar: boshning qayta qayta bir tomonga burilishi, yuzda kirmasa, ko’rinishida bo’lishi, qaltirash, bir xil harakatni takrorlash kabilar namoyon bo’ladi. Atonik-astatik DSP da esa yurish vaqtida muvozanatni saqlay olmaslik, mushaklarning kuchsizligi, yiqilib tushish va tremor holatlari kuzatiladi. Bolalar serebral falajida yuqoridagi belgilardan tashqari g’ilaylik, oshqozon-ichak tizimidagi o’zgarishlar, nafas olish bilan bog’liq muammolar, peshob tuta olmaslik kabi patologiyalar ham qo’shilishi mumkin. Tahminan 20-40 % DSP epilepsiyalar bilan kechadi. 60 %ga yaqin DSP bolalarda ko’rish qobiliyati bilan bog’liq muammolar mavjud. Karlik yoki eshitish qobiliyatining pasayishi ham ayrim

bemorlarda uchrab turadi. Aqliy jihatdan bolalarda rivojlanishdan ortda qolish, qabul qilish va diqqatni bir joyga jamlash, o’qishda kamchiliklar va xulq atvordagi noodatiy holatlar yaqqol namoyon bo’lishi ham mumkin. Bolalar serebral falaji realibitatsion davosi Afsuski, hozirgi kunda bolalar serebral falaji davosi topilmagan kasalliklar qatoriga kiradi. Ammo, o’z vaqtida boshlangan davo muolajalari taʼsirida bolalar ruhiy jihatdan ham jismoniy jihatdan o’z tengdoshlariga yetib olishga erishish mumkin. Realibitatsion muolajalar yordamida bolalarda skelet deformatsiyalari, bo’g’imlarda harakat cheklanishi hamda bolakaylarning o’z o’zlarini mustaqil boshqara olish darajasigacha erishish mumkin. Barcha muolajalar bola 8 yoshga kirguniga qadar olib borilgani maqsadga muvofiqdir.

DSP davo programmasi har bir bola uchun alohida tuzib chiqiladi. Bunda bosh miyaning zararlanish darajasi, sohasi, boladagi qo’shimcha belgilari, uning ko’rish, eshitish qobilyati, aqliy-ruhiy holatlari inobatga olinadi. DSP bilan kasallangan bolalar muolajasida qiyinchilik tug’diradigan holat – bolalardagi karlik va ko’zi ojizlikdir. Ular bilan maxsus mutaxassislar mashg’ulotlar olib borishi kerak bo’ladi. Bundan tashqari bosh miyani stimmulash kabi terapiyalar o’tkazishda epilepsiya o’choqlariga ega bo’lgan bolalar bilan ishlashda ehtiyotkorlik talab etiladi. Bolalar serebral falajini davolashda asosiy realibitatsion muolaja LFK va massaj hisoblanadi. Barcha ota-onalar DSP bilan kasallangan bolalarini massaj qilishni va LFK muolajasini o’tkazishni o’rganib olishlari talab etiladi. Samarali natijalarga erishish uchun bolalar yil davomida bir marotaba maxsus DSP markazlarida muolajalar olib turadi. Hozirgi kunda shunday markazlarda zamonaviy uskunalardan DSP bolalarni davolashda foydalanilmoqda, masalan pnevmokombinizonlar yordamida mushaklar fiksatsiyalanadi va bo’g’imlar mahkam ushlab turiladi. Maxsus kiyimlar yordamida bola harakatida koordinatsiyani tiklash amaliyotlari o’tkazilishi mumkin. Bolalarda DSP natijasida rivojlangan dizartriya holatlarida ular bilan logopedlar o’z mashg’ulotlarini olib boradilar. Medikamentoz va xirurgik davo Bolalar serebral falajini davolashda medikamentoz davo faqatgina ayrim simptomlarni bartaraf etish uchungina qo’llaniladi. Masalan epilepsiya holatlarida antikonvulsantlar, mushaklar tonusi oshgan vaqtda miorelaksantlar, og’riq sindromini bartaraf etishda – spazmolitik va og’riqsizlantiruvchi preparatlar buyuriladi. Bundan tashqari bolalarga nootrop, metaboliklar (ATF, aminokislotalar, glitsin), neostigmin, antidepressantlar, trankvilizatorlar, neyroleptiklar, qon tomirlar devorini mustahkamlovchi preparatlar beriladi.

Jarrohlik amaliyoti mushaklar kontrakturasida, harakat doirasida chegaralanishlar yaqqol yuzaga chiqsa o’tkaziladi. Bunda falajlangan tana qismida “ustun” hosil qilish uchun tenatomiya amaliyoti bajariladi. Spastik jarayonlar kuchli bo’lsa va ushbu holat bolalar tanasida assimetriyalarga sabab bo’lsa, shu sohani innervatsiya qiladigan nerv tolasida spinal rizotomiya amaliyoti ham bajarilishi mumkin. Fizioterapevtik davo va animaloterapiya DSP davosida quyidagi fizioterapevtik muolajalar o’tkaziladi:  Oksigenobaroterapiya;  Elektrostimulyatsiya;  Loy bilan davolash;  Suvda o’tkaziladigan muolajalar; Zamonaviy tibbiyot DSP bolalarni hayotiy qobiliyatlarini yanada kuchliroq tiklash maqsadida animaloterapiya mashg’ulotlarini o’ylab topgan. Bunda bolakaylar hayvonlar bilan “do’stlashadilar” va bu esa bolaning emotsional-ruhiy jihatdan rivojlanishini rag’batlaydi. Bunday muolajalar orasida eng keng tarqalgani ot va delfin bilan bolalarda aloqani tiklash hisoblanadi. DSP bolalarning ijtimoiy moslashuvi Bolalar srebral falajida harakat doirasida kamchiliklar kuzatilsa ham bolalar ijtimoiy hayotga moslashib ketishlarining imkoni bor. Bunda ularning ota-onasi va yaqinlarining roli katta. Bolalarda ijtimoiy adaptatsiyani shakllantirishda reabilitolog, psixolog va pedagoglar muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday kasallikdan aziyat chekadigan bolalar maxsus bog’chalar, maktablarda hayotga bo’lgan moslashuvchanliklarini oshirib boradilar. Bolalar serebral falaji oqibati va profilaktikasi Bolalar serebral falaji oqibati kasallikning og’irlik darajasi, shakli va o’z vaqtida boshlangan davo muolajalariga to’g’ridan to’g’ri bog’liq bo’ladi. Baʼzi holatlarda DSP natijasida nogironlik rivojlanishi ham mumkin. Ammo, to’g’ri olib borilgan muolaja natijasida bolalardagi deformatsiyalar, mushaklardagi muammolar va harakat

doirasidagi kamchiliklar qisman bo’lsada kamayadi va bolalar o’z hayotida o’zlarini o’zlari mustaqil ravishda boshqara oladilari.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Tayanch-harakatlanish tizimi

Tayanch-harakat sistemasi

Ko`krak qafasi va qorin bo`shlig`i a`zolarining shikastlanishi

Bolalar infeksiyasi

Tayanch harakat aparatining tuzilishi va yosh xususiyatlari