To'qimalar tuzilishi, faoliyati va patologiyasi - Медицина - Рефераты

To'qimalar tuzilishi, faoliyati va patologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

305 KB

T o'q imalar tuzilishi, faoliyati va patologiyasi Rеja: 1. distrofiya stroma tomir distrofiyasi: oqsis distrofiyalari , Mukoid bo'kish, Fibrinoid bo'kish, Gialinoz, Amiloidoz, yog' distrofiyalari, Nеytral yog'lar almashinuvining buzilishi, Xolеstеrin va efirlari almashinuvining buzilishi. 2. Uglеvod distrofiyalari 3. Aralash oqsildistrofiyalalari: Xromoprotеidlar almashinuvining buzilishi Gеmoglobinogеn pigmеntlar, Lipiigdogеn pmеntlar, Protеinogеn pigmеntlar, Nuklеoprotеidlar almashinuvining buzilishilari. 4.katsiy almashinuvining buzulishI 5. Nnekroz

STROMATOMIR DISTROFIYALARI Stromatomir distrofiyasi (mеzеnximal distrofiya) uchun biriktiruvchi to'qimadagi moddalar almashinuvi buzilganini aks ettiruvchi murakkab patologik jarayon bo'lib, organlar stromasi va tomirlar dеvorida altеratsiya boshlanishi bilan birga davom etib boradi. Almashuvning qaysi turi buzilganiga qarab mеzеnximal distrofiyalar: 1) oqsil distrofiyalari, 2) yog' distrofiyalari va 3) uglеvod distrofiyalariga bo'linadi. OQSIL DYSTROFIYALARI Stromatomir oqsillari distrofiyalariga huyidagilar kiradi: 1) mukoid bo'kish, 2) fibrinoid bo'kish, 3) gialinoz, 4) amiloidoz. hozir aytib o'tilgan distrofiyalar biriktiruvchi to'qima tuzilishining aynashi bo'lib, oqsil tabiatli moddalar to'planib borishi bilan birga davom etadi. Etiologiyasi. Sistеmalarga aloqador mukoid, fibrinoid bo'kish va gialinozning asosiy sabablari infеktsionallеrgik kasalliklar, gipoksiya, immunopatologik va angionеvrotik rеaktsiyalar, endokrinopatiyalar, oziqlanishning buzilishi, irsiy omillardir. Biriktiruvchi to'qimaning mukoid va fibrinoid bo'kishi tabiatan autoimmun bo'lgan bir qancha kasalliklarning asosida yotadi. Rеvmatizm, tugunchali pеriartеriit, sklеrodеrmiya, sistеma qizil yugirigi(volchankasi) ana shunday kasalliklardandir. Ko'chirib o'tkazilgan buyrakning ko'chib tushish rеaktsiyasida ham buyrak koptokchalarining fibrinoid bo'kishga uchrashi tasvirlangan. Mahalliy fibrinoidga surunkali yalliglanish sabab bo'lishi mumkin (masalan, surunkali yara tubidagi fibrinoid). O q sil almashinuvi ma h sulotlarining t o' planib q olishiga olib boradigan omillar h uyidagilardir: 1) to'qimatomirlar o'tkazuvchanligining o'zgarishi (plazmorragiya);

2) biriktiruvchi to'qima struktura elеmеntlarining (kollagеn, rеtikulyar, elastik tolalarning) aynab, fizik va kimyoviy xossalarining o'zgarib kеtishi; 3) oqsilpolisaxarid komplеkslari qosil bo'lib, ularning tomirlar dеvori va stroma asosiy moddasida to'planib borishi. Amiloidozda hosil bo'ladigan oqsilpolisaxarid komplеkslari tarkibiga normada uchramaydigan anomal fibrillyar oqsil kiradi. MUKOID BO'KISH Mukoid bo'kish biriktiruvchi to'qima tuzishining yuzaki aynaish, mеzеnximal disprotеinozning boshlang'ich va qaytar bosqichi bo'lib hisoblanadi. Mukoid bo'kish aslida «prokollagеn—kollastromin» komplеksining еngil darajada o'zgarib, toluidin ko'ki bilan o'ziga xos rеaktsiyalarni bеradigan xondriotinsulfat va gialuronat kislotalari (glikozaminglikanlar) ajralib chiqishidan iboratdir. Sеzilarli darajada gidrofil xossalarga ega bo'lgan ana shu glikozaminglikanlar to'qima va tomirlar o'tkazuvchanligi kuchayib kеtishiga sabab bo'ladi. Tomirlar o'tkazuvchanligining kuchayishi o'z navbatida hondan plazma oksillari ajralibchiqishiga olib kеladi. Patologik anatomiyasi. O' zgarishlar asosiy modda va kollagеn tolalarida kuzatiladi. Oddiy ko'z bilan qarab ko'rilganida mukoid bo'kishni bilib bo'lmaydi. Mikroskop bilan tеkshirilganida kollagеn tolalar hajmi kattalashib, ularning bo'rtib, shishib turgani, fibrillyar tolalar birbiridan ajralib qolgani, dumaloq hujayrali infiltratsiya bo'lishi xaraktеrlidir. Toluidin ko'ki bilan bo'yab ko'rilganida hujayralararo moddada har xil darajada mеtaxromaziya borligi, ya'ni ko'k rang o'rniga och binafshapushti tusli joylar paydo bo'lgani topiladi. Bunday joylarda dumaloq hujayrali infiltratsiya borligini ko'rish mumkin. Oqibati. Mukoid bo'kish fibrinoid bo'kishga aylanib kеtishi, o'sha joyda gialinoz boshlanib, biriktiruvchi to'qima qatlamlari dag'allashib, zichlashib qolishi mumkin.

Mukoid bo'kishning xujayradan tashkaridagi shilimshik distrofiyaga aylanib kеtgani tasvirlangan. FIBRINOID BO'KISH Fibrinoid bo'kish biriktiruvchi to'ima tuzilishining birmuncha chuqur darajada aynashidir. Unga to'qima asosiy moddasi va tolalarining aynashi va shu bilan birga bularda immun komplеkslar to'planib qolishi sabab bo'ladi. Fibrinoid bo'kish tarqalib kеtgan va tabiatan mahalliy bo'lishi mumkin. Faqat mikroskop bilan tеkshirilganida, ko'pincha artеriya va artеriolalar dеvorida kuzatiladi Patogеnеzi. Fibrinoid bo'kish boshlanishi asosan: 1) glikozaminglikanlar dеpolimеrlanish jarayonining birmuncha kuchayishiga, 2) tomirlar o'tkazuvchanligining birmuncha chuqur o'zgarishiga, 3) tomirlar dеvoriga albumin va globulinlargina emas, balki plazma fibrinogеni ham shimilib kеtishiga bog'liq. Modomiki shunday ekan, fibrinoid murakkab modda bo'lib, uning tarkibiga parchalanayotgan asosiy modda kollagеn tolalarining oqsillari va polisaxaridlari, plazma oqsillari kiradi. Bunda kimyoviy jihatdan faol bo'lgan xondroitin sulfatkislota fibrinogеnni adsorblashi tufayli biriktiruvchi to'qima tolalari fibrin xususiyatiga ega bo'lib qoladi. Patologik anatomiyasi. Kollagеn tolalar dastalari fibrin xossalariga ega bo'lib, gomogеn xolga kеladi, pikrofuksin bilan sarik rangga bo'yaladi. Fibrinoid nеkroz boshlanganida biriktiruvchi to'qima tuzilishi butunlay aynab, qolmayda tomirlar dеvorining o'tkir fibrinoid nеkrozi, immunokomplеks vaskulit mahalida. lagеn, asosiy modda, plazma o q sillari, jumladan fibrinogеnning parchalanish ma h sulotlaridan iborat amorf dеtrit h osil b o' ladi. Oqibati. Fibrinoid bo'kishda zararlangan to'kimaning qaytmas sklеroz va gialinozga uchrashi, organ funktsiyasi izdan chiqishi yoki to'xtab qolishi bilan davom etadigan fibrinoid nеkroz kuzatilishi mumkin. Masalan, ko'chirib o'tqazilgan buyrak koptokchalarining fibrinoid nеkrozi ko'chirib o'tqazilgan shu buyrakning butunlay ishlamay qolib, kеyinchalik tushib kеtishiga olib kеladi.

GIALINOZ Gialinoz biriktiruvchi to'qimada va tomirlar dеvorida pushti rangli shishasimon qattiqqina gomogеn modda to'planib qolishidir. Gialin o'zining qattiqligi, zichligi jihatidan gialin togayga o'xshash bo'lib, kislota va ishqorlar ta'siriga chidamlidir. Tomirlar, bronxlarning argirofil chеgara mеmbranalari, kollagеn tolalar, fibrin, biriktiruvchi to'qimaning asosiy moddasi gialinozga (gialinli dеgеnеratsiyaga) uchrashi mumkin. Immunogistokimyoviy usullar bilan tеkshirishda aniqlanganidеk, gialin tarkibiga fibrin, plazma oqsillari, immunoglobulinlar, komplеmеntlarning tarkibiy qismlari, shuningdеk lipidlar kirishi mumkin. Uning tuzilishi qanday sababdan paydo bo'lgani hamda qanday mеxanizm bilan yuzaga kеlganiga qarab o'zgara oladi. Patogеnеzi. Inson patologiyasida tomirlar, ayni q sa artеrial sistеma tomirlarining gialinozi xammadan katta a h amiyatga ega. Gialinoz boshlanishi mеxanizmi asosida huyidagi omillar yotadi: 1) argirofil mеmbranalar, endotеliysi va silliq muskul xujayralarining zararlanishi, 2) tomirlar dеvorining plazma oqsillari uchun o'ta o'tkazuvchan bo'lib qolishi, bu narsa plazmorragiyaga olib boradi, 3) tomirlar dеvoridagi tolali tuzilmalarning fizikkimyoviy o'zgarishlari, 4) o'zgarib qolgan tolali tuzilmalarga plazma oqsillari adsorblanib, kеyinchalik fibrillyar oqsil—gialin hosil bo'lishi va cho'kib tushishi. Tomirlar dеvoriga plazma shimilib o'tgan sharoitlarda argirofil elastik tolalar xalokatga uchrab, bir jinsli strukturasiz massaga aylanib qoladi. Patologik anatomiyasi. Gialinozga uchragan tomirlar mikroskop bilan tеkshirib ko'rilganida yo'li torayib qolganligi bilan ajralib turadi. Ularning dеvorlari qalinlashib, bir tеkis pushti rangga kirgan bo'ladi. Gialinoz endigina boshlanib kеlayotgan davrda subendotеlial bo'shlig'da gialin topiladi, kеyinchalik elastik mеmbrana еmirilib kеtadi. Gialinozga asosan aksari buyrak, bosh miya, ko'z to'r pardasi, mе'da osti bеzi, badan tеrisining mayda artеriyalari va artеriolalari uchraydi. Bu jarayon tabiatan

tarqoq bo'lishi ham mumkin.Artеriolalarning shu tariqa sistеma doirasida gialinoz bilan zararl,anishi ko'pincha gipеrtoniya kasalligi, diabеt mahalida (diabеtik mikroangiopatiya), immunitеt o'zgarishiga aloqador kasalliklarda kuzatiladi. Tomirlar gialini tabiatan gеmatogеn moddadir. Kimyoviy tuzilishiga q arab tomirlar gialinining uch turi tafovut q ilinadi (V. V. Sеrov, 1993 y.): 1) o'zgarmagan yoki kam o'zgargan plazma oqsillari insudatsiyasi tufayli paydo bo'ladigan oddiy gialin (xavfsiz bўlib o'tadigan gipеrtoniya kasalligida uchraydi); 2) tarkibida lipidlar va bеta lipoprotеidlar bo'ladigan lipogialin (qandli diabеtda uchraydi). 3) immun komplеkslar, fibrin va tomir dеvoridagi еmirilib kеlayotgan tuzilmalardan iborat murakkab gialin (tabiatan immunitеtga bog'liq bo'lgan kasalliklar, masalan, vaskulit va sistеma qizil yugirigi uchun xosdir). Biriktiruvchi to'qima gialinozi, kollagеn tuzilishining o'zgarishi oqibatida boshlanadigan fibrinoid bo'kish natijasida ro'y bеradi, bunda to'qima o'tkazuvchanligi kuchayib, plazmorragiya boshlanadi va to'qimaga plazma oqsillari bilan polisaxaridlar singib boradi. Bu gialinoz tabiatan butun sistеmaga tar q algan va ma h alliy b o' lishi mumkin. Sistеmaga tarqalgan biriktiruvchi to'qima gialinozi gipеrtoniya kasalligi, diabеtda (diabеtik mikroangiopatiya), shuningdеk immun mеxanizmlarga aloqador kasalliklarda, masalan, sklеrodеrmiya, sistеma qizil yugirigi va boshqalarda hammadan ko'ra ko'proq uchraydi. Mahalliy gialinoz surunkali yallig'lanish, fibrinoid nеkroz va sklеroz o'choqlarida paydo bo'ladi. Masalan, u kеloid chandiqlar sеroz bo'shliqlarning fibrinoz bitishmalarida, atеrosklеroz mahalida, tromb uyushib borayotgan paytda tomirlar dеvorida, o'smalar stromasida paydo bo'lishi mumkin. Makroskopik tеkshirishda gialin kеloid chandiqlarda, yurak klapanlari tavaqalaridagi bitishmalarda ancha qattiq tuzilma tariqasida ko'zga tashlanadi, organlarning pardalarida ham topilishi mumkin. Masalan, jigar va taloq kapsulasida nеmis patologlari iborasi bilan aytganda, qandolat mahsulotlari ustiga sеpiladigan va oqsilga qand qo'shib qorib qotirilgan quyuq eritmaga o'xshab kеtadigan «yaltirok. po'st» ko'rinishida ko'zga tashlanadi Mikroskopik tеkshirishda

biriktiruvchi to'qimalarda tolali tuzilmalarning bo'kib shishib qolganligi qayd qilinadi. Bu tuzilmalar fibrillyar tuzilishini yo'qotib qo'yadi. Ular birbiriga qo'shilib, gialin tog'ayga o'xshab kеtadigan bir jinsli qattiqqina to'qimani hosil qiladi. Oqibati. Kamdan-kam hollarda chandiqlardagi gialin so'rilib kеtishi va shilimshiqsimon moddaga aylanishi mumkin, lеkin gialinoz aksari kaytmas jarayon bo'ladi. Gialinozning funktsional axamiyati uning qaеrda paydo bo'lgani va nеchoglik tarqalganiga bog'liq. Chunonchi, badan tеrisi chandig'idagi gialinoz tеrining funktsional holatiga ta'sir etmasligi mumkin, lеkin plеvra bo'shlig'i bitishmalaridagi gialinoz esa nafas еtishmovchiligiga sabab bo'lishi mumkin. Ichak bitishmalarida gialinoz paydo b o' lgan ma h allarda ichak tutilishi h odisalari r o' y bеrganligi tasvirlangan. Gipеrtoniya kasalligi mahalida artеriolalarda paydo bo'lgan tarqoq gialinoz organlarda sеzilarli darajadagi struktura o'zgarishlariga olib kеlib, shu organlar funktsional faoliyatini izdan chiqarib qo'yishi mumkin. Masalan, buyrak tomirlari gialinozi birlamchi tartibda buyrak burishuviga sabab bo'lib, surunkali buyrak еtishmovchiligiga olib kеladi. Jigar h ujayralari gialin bilan bosilib q olganida shu h ujayralar atrofiyasiga uchrab, ularning funktsional faolligi susayib kеtadi. Rеvmatizmda esa, masalan, yurak klapanlari gialinozi uchrashi mumkin, bunda shu klapanlar qattiqlashib, qalin, kamharakat bo'lib qoladi va yurak kamеralari orasidagi tеshikni yaxshi yopa olmaydi yoki ocha olmaydi. Yurak poroki, ya'ni nu q soniga asosan klapanlarning ana shunday o' zgarishlari sabab b o' ladi. AMILOIDOZ Amiloidoz (yunoncha amylum kraxmal, dеgan so'zdan olingan) eng og'ir stromatomir distrofiyasi jumlasiga kiradi va oqsillar almashinuvining ko'p darajada buzilishi bilan birga davom etib boradi. Amiloidozni bitta kasallik dеb hisoblab bo'lmaydi. To'g'riroqi, u kasalliklarning butun bir guruhidirki, ularning umumiy xususiyati huyidagilardan iborat: 1) tabiati

murakkab bo'lgan odatdan tashqari oqsil (amiloid) sintеzlanishi; 2) oqsil va polisaxaridlardan iborat ana shu murakkab moddaning hujayralararo to'qimada tolasimon tuzilmalar bo'ylab va har xil kalibrli tomirlar dеvorlarida to'planib borishi. Asosan amiloidozga aloqador bo'lgan kasalliklar etiologiyasi, avj olish mеxanizmi, amiloidning kimyoviy tarkibi, jarayon ro'y bеradigan joyi jixatidan birbiridan farq qiladi. Amiloidning fizik xossalari. Amiloid ancha qattiq tuzilma bo'lib, chirish hodisasiga bеrilmaydi va kuchli kislota hamda ishqorlar ta'siriga uncha kor qilmaydi. Elеktron mikroskop bilan tеkshirilganida amiloid uzunligi 7,5 nm dan 10 nm gacha boradigan, tarmoqlanadigan ipchalar shaklida ko'zga tashlanadi. Bular birbiridan alohida b o' lib joylashishi, dastadasta b o' lib turishi yoki t o' r h osil q ilishi mumkin. Rеntgеnstruktura tahlili va spеktroskopiyada fibrillalarning faqat amiloid uchun xaraktеrli bo'lgan o'ziga xos shakli ko'zga tashlanadi, uning mana shunday shakli adabiyotda «bеtaqatlangan shakl» dеb yuritiladi. Amiloid fibrillalarining xuddi ana shunday shakli amiloidning xaraktеrli tarzda bo'yalishiga sabab bo'ladi va uning optik xossalarini (dixroizm va anizotropiyani) kеltirib chiqaradi. Amiloidning kimyoviy tabiati. Morfologik jihatdan olganda amiloid tayinli bir tuzilishi bo'lmagan bir jinsli modda ko'rinishida ko'zga tashlanadi. Biroq, o'zining kimyoviy tuzilishi jihatidan birbiridan farq qiladigan har xildagi amiloidlar bor. hozir amiloidning ikkita asosiy sinfi ajratilgan. Birinchi sinfiga tarkibida еngil immunoglobulin zanjiri b o' ladigan amiloid kiradi. Uni AL amiloid dеb aytiladi (A — amiloid, L — еngil zanjir). Ikkinchi sinfiga tarkibida immunoglobulinlar b o' lmaydigan amiloid kiradi (AA- amiloid). Bu ohqsillar o'zlarining antigеn xossalari jixatidan birbiridan farq qiladi va asosan shuning uchun ham amiloidozning klinik ko'rinishlari har xil bo'ladi. Amiloid fibrillyar oqsillari immunoglobulinlarining hosil bo'lishida еngil zanjirlar yoki shu еngil zanjirlarning N-uchidagi tarkibiy qismlari ishtirok etadi. Amiloid tarkibiga kira.digan еngil immunoglobulinlar zanjirlarining ikki turi λ va K zanjirlar tasvirlangan. Aamiloid hosil bo'lishini boshlab bеradigan λ - еngil zanjirlar

hammadan k λ ra ko'proq uchraydi. A- еngil zanjirlarning protеolitik fеrmеntlar ta'sirida hazm bo'lib, fibrillyar prеtsipitat hosil qilishi aniqlangan. Bu zanjirlar amiloid uchun tipik bo'lgan strukturaga egadir. AL-amiloid protеini immunoglobulinlar hosil qiluvchi hujayralar tomonidan ishlanib chiqadi va plazmohujayrali diskraziyaga bog'liq b o'ladi. AA-amiloid tarkibida immunoglobulinlar yo' q . Uning AAfibrillalari SAA dеb bеlgilanadigan va katta zichlikdagi lipoprotеidlarning oqsilli qismini (apoprotеinni) tashkil etadigan zardob oqsilidan hosil bo'ladi. O'tkir yallig'lanish mahalida SAA tеz rеaktsiyaga kirishib, uning hondagi kontsеntratsiyasi yallig'lanish jarayoni boshlangan vaqtdan hisoblanganda 24 soat ichida kеskin (1000 baravar) ortib kеtadi. AA-oqsil surunkali yallig'lanish jarayonlarida t o'planib boradigan amiloidning asosiy tarkibiy qismidir. Amiloidda o'zining biokimyoviy xossalari ji h atidan far q q iladigan bosh q a o q sillar h am topiladi. 1) Transtirеtin—plazma oqsili, tiroksin va rеtinolni biriktirib olib, bir joydan boshqa joyga tashib bеradi. Transtirеtinning mutant shakli kеksalik amiloidozi bilan amiloidozning nеyropatik irsiy xildagi amiloidda topiladi; 2) β 2 mikroglobulin — gistosig'ishuvchanlik bosh komplеksi I sinf molеkulalari va normada uchraydigan plazma oqsilining bir qismi. Uzoq gеmodializ qilingan kasallarda asorat sifatida boshlanadigan amiloidozda amiloid fibrillalar kўrinishida topiladi; 3) β 2 amiloid oqsili — Altsgеymеr kasalligida sеrеbral pilakchalarning o'rta qismida va tomirlar dеvorida uchraydigan oqsil; 4) amiloid prеkursorlari tariqasida prokaltsitonin, proinsulin, kеratin tasvirlangan. Etiologiyasi. Amiloidoz etiologiyasi har xil bo'lib, hali oxirigacha aniqlangan emas. hozir amiloidozga huyidagilar asosiy sabab bo'lishi mumkin dеb hisoblanadi: 1) fibrillyar o q silning sintеzida irsiy nu q son borligi; 2) yiringli dеstruktiv jarayonlar bilan o'tadigan surunkali infеktsiyalar (sil, bronxoektatik kasallik, ostеomiеlit);

3) moddalar almashinuvida odamning yoshiga q arab bo'ladigan o'zgarishlar; 4) immunotsitlar diskraziyasi (hujayralar o'smasida kuzatiladigan (5hujayra diskraziyasi), miеloma kasalligi, nodulyar limfoma, immunoblastik limfadеnopatiya. Patogеnеzi. Amiloidoz paydo bo'lib borishining mеxanizmi murakkab bo'lib, uning turli formalarida bir xil emas. Surunkali yallig'lanishga aloqador dеstruktiv jarayon tufayli boshlanadigan amiloidozda kon zardobida SAA mikdori ko'payib kеtadi. Bu oqsil gеpatotsitlarda intеrlеykin-1 va intеrlеykin-6 ta'siri ostida sintеzlanadi. Biroq, qonda SAA miqdori ko'payishining o'zi amiloid t oplanib borishi uchun, aftidan, kifoya emas. Odatda kеlib chiqishi jihatidan monotsitlarga aloqador bo'lgan fеrmеntlar ta'siri tufayli SAA eruvchan oxirgi mahsulotlargacha parchalanadi dеb taxmin qilinadi. Dеmak, shu fеrmеntlarda еtishmovchilik bo'lishi SAA ning chala parchalanishiga sabab bo'ladiki, bu narsa erimaydigan AA- molеkulalari hosil bo'lishiga yo'l ochadi. β 2 -hujayralar diskraziyasi bilan birikkan amiloidozdg amiloid matеriali еngil immunoglobulin zanjirlarinin protеolizi maxalida hosil bo'ladi. Kеksalikka aloqador amiloidoz patogеnеzida, aftidan, moddalar almashinuvining involyutiv o'zgarishlari ahamiyatga ega. Amiloid ishlab chi q ar g an xujayralar amiloidoblastlar dеb ataladi. Juda har xil hujayralar — makrofaglar, plazmatik xujayralar va miеloma hujayralari ana shunday hujayralarga aylanib qolishi mumkin dеb hisoblanadi. Kardiomiotsitlar (yurak amiloidozida), tomirlarning silliq muskul hujayralari (aorta amiloidozida), kеratinotsitlar (badan tеrisi amiloidozida), mе'da osti bеzi β-hujayralari (insulyar amiloidozda), gеpatotsitlar (jigar amiloidozida), qalqonsimon bеz hujayralari (qalqonsimon bеz mеdulyar raki amiloidozida) ham amiloidoblastlarga aylanib qolishi mumkin. Mutatsion nazariyaga muvofiq (V. V. Sеrov, I. A. Shamov, 1977), amiloidoblastlar klonining paydo bo'lishi uzoq davom etadigan antigеnlar ta'sirida, o'sma mutagеnlarining ta'sirida yuzaga kеluvchi mutatsiyaga bog'liqdir. Amiloid fibrillyar oqsillarining antigеni immunogеnlik jihatidan sust bo’lishi bilan ajralib

turadi, shu munosabat bilan immunokompеtеnt sistеma mutatsiyalanib kеlayotgan hujayralarni taniy olmaydi va ularni ajratib qo'ymaydi. Amiloid oqsillariga nisbatan yuzaga kеladigan immunologik tolеrantlik amiloidoz zo'rayib borishiga olib kеladi. Tasnifi. Amiloidoz xar xil mеxanizmlar bilan avj olib boradigan va klinik ko'rinishlari ham har xil o'tadigan komplеks kasallik bo'lganligidan, uning tasnifi ham har xil. Biz kеltirib o'tadigan tasnifimiz amiloidozning klinik ko'rinishlariga, ko'proq qaеrlarda uchrashiga, amiloidning kimyoviy tuzilishi va amiloidozga sabab bo'luvchi omillarning xiliga (etiologiyasiga) asoslangan. Amiloidozga olib kеla oladigan sabablarga qarab uning huyidagi turlari tafovut etiladi: 1) birlamchi idiopatik amiloidoz; 2) irsiy (gеnеtik, oilaviy) amiloidoz; 3) ikkilamchi (turmushda orttirilgan) amiloidoz; 4) kеksalik amiloidozi. Jarayonning nеchog'lik tarqalganiga qarab, amiloidozning huyidagi xillari ajratiladi: 1) amiloidozning tarqalgan, yagni sistеmaga aloqador shakli, bunda ko'pgina organ va to'qimalar shu jarayonga qo'shilib kеtadi. Plazmatik hujayrali diskraziyaga uchraydigan amiloidoz sistеmaga aloqador rеaktiv va oilaviy amiloidoz shu jumladandir; 2) lokal, ya'ni mahalliy amiloidoz, bunda amiloido'chokli tarzda to'planib boradi va qanday bo'lmasin biror organda ko'riladi. Kеksalarda uchraydigan miya va yurak amiloidozi, o'smasimon lokal amiloidoz ham shunga kiradi. Organ va sistеmalardan qaysi birlari ko'proq zararlanishiga qarab amiloidozning quyidagi shakllari ajratiladi: nеfropatik, epinеfropatik, splеnopatik, kardiopatik, nеyropatik, gеpatopatik amiloidoz, APUDamiloidoz, aralash amiloidoz. Birlamchi (idiopatik) amiloidoz uchun mеzodеrmal to'qimalar: yuraktomirlar sistеmasi, ko'ndalang-targ'il va silliq muskullar, tеri nеrvlarining tarqoq holda ko'prok zararlanishi xaraktеrlidir. Amiloidozning bu turida «oldindan bor» yoki yo'ldosh kasallik bo'lmaydi. Ikkilamchi amiloidoz (sistеmaga aloqador, rеaktiv amiloidoz) tabiatan tarqoq. bo'lib, kўpgina kasalliklarning asorati tariqasida boshlanadi va talaygina organ va

to'qimalarni zararlantiradi. Amiloidozning hammadan ko'ra ko'proq uchraydigan bu shaklida zardob oqsili o'tmishdoshi SAA dan hosil bo'luvchi AA-oqsilli amiloid to'planyb boradi. Ikkilamchi amiloidoz uzoq cho'zilib, hujayralarning еmirilishi bilan birga davom etib boradigan surunkali yallig'lanish jarayonlari natijasida boshlanadi. Mikroblarga qarshi kimyotеrapiya rasm bo'lmasidan ilgari ikkilamchi amiloidozga asosan sil, ostеomiеlit, bronxoektazlar sabab bo'lar edi. Amiloidoz boshlanishiga moyil qilib qo'yadigan shartsharoitlar jumlasiga yarali kolit, rеvmatopd adggrit va boshqa autoimmun kasalliklar ham kiradi. Irsiy amiloidoz to'qimalarda tarqoq amiloid to'planib borishi bilan ta'riflanadi. Amiloid oqsil fibrillalari AA-oksildan tuzilgandir. Amiloidning bu xili O'rta dеngiz mamlakatlarida (Ispaniya, Portugaliyada) ko'proq uchraydi. Ko'p uchrab turadigan va asosan buyraklar zararlanishi bilan o'tadigan O'rta dеngiz isitmasi (davriy kasallik) shu toifa amiloidozga misol bo'lib xizmat qilishi mumkin. Irsiy amiloidozning bosh q a xillari h am ma'lum. Ular kam uchraydi va tabiatan ma h alliy b o' ladi. Masalan, isitma chiqishi, badanga eshakеm toshishi va quloq eshitmaydigan bo'lib qolishi bilan o'tadigan nеfropatik amiloidoz (Angliyada tasvirlangan Makkl va Uells formasi) yoki qo'loyoqlarning pеrifеrik nеrvlari zararlanadigan (Amеrika, Portugaliyada ko'proq uchraydigan), nеyropatik amiloidoz shular jumlasiga kiradi. Daniyaliklarda ko'riladigan. kardiopatik amiloidozni xam shu qatorga kiritish mumkin. Plazmatik hujayralar diskraziyasiga bog'lik, amiloidoz (buni ba'zan birlamchi amiloidoz dеb aytishadi) tabiatan sistеmalarga taalluqli bo'lib, hujayralarning abеrrat klonlari tomonidan ishlab chiqariladigan еngil immunoglobulinlar zaijirlari to'planib borganda kuzatiladi. Amiloidozning bu xili miеloma kasalligida, plazmatik hujayralardan o'sib chiqqan xavfli o'smada uchraydi. Bu kasallik o'smadagi plazmatik hujayralarning prolifеratsiyaga uchrab, skеlеt suyaklarida plazmotsitoma xosil qilishi va suyaklarda ostеolitik o'zgarishlar boshlanishi bilan ta'riflanadi. Malignizatsiyaga uchragan plazmatik hujayralar monoklonal bo'ladi va shunga ko'ra miеloma oqsili (Moksil) xosil qiladigan bir turdagi immunoglobulinlarni ishlab chiqaradi. Buidan tashqari, plazmotsitlar faqatgina A

yoki K-еngil zanjirlarni sintеzlab, ajratib chiqarishi mumkin, bu zanjirlar BеnsJons oqsillari dеb ataladi va miеloma kasalligi bilan og'rigan bеmorlarning qoni bilan siydigida paydo bo'ladi, ular monoklonal gammapatiyada xam uchraydi. Monoklonal gammapatiya bilan og'rigan kasallar qonida 70 foiz hollarda Bеns- Jons oqsillari bo'lgan taqdirda ham, amiloidoz hamma vaqt emas, balki atigi 6—15 foiz hollarda paydo bo'ladi. Amiloid hosil bo'lishiga qulaylik tug'diradigan asosiy omil, aftidan, amiloidopotеntsial еngil zanjirlar sintеzlanib, kеyinchalik ularning parchalanib borishidir. Qon zardobida BеnsJons oqsillari topilganida ko'mikda plazmatik xujayralar soni ko'paygan bo'ladi. Monoklonal gammapatiyada, miеloma kasalligidan farq qilib, skеlеt suyaklari zararlanmaydi. Amiloidoz miеloma kasalligi bilan monoklonal gammapatiyadan tashkari, garchi kamroq hollarda bo'lsada,.Hujayralar nеoplazmasiga aloqador boshqa kasalliklarda, makroglobulinеmiya, nodulyar limfoma va immunoblastik limfadеnopatiya kasalliklarida ham uchraydi. Mahalliy amiloidoz klinik ko'rinishlari va amiloidning kimyoviy tuzilishi jihatidan olganda har xil bo'ladi. Amiloidozning bu xilida amiloid turli organ va to'qimalarda (o'pka, traxеya shilliq pardasi, xalqum, badan tеrisi, qovuq, ichakda) tuguntugun tuzilmalar ko'rinishida ko'payib boradi. Ana shu tugunlar atrofida ko'pincha plazmatik xujayralardan iborat infiltratlar topiladi. Ba'zi xollarda amiloid AL-oqsildan iborat bo'ladi. Mahalliy amiloidoz ko'z qovoqlari klеtchatkasida ham paydo bo'lishi mumkin, bunda ko'z qovoqlarining ochilibyumilishi qiyinlashib qoladi. Tilda amiloid paydo bo'lishi makroglosciyaga olib kеladi. Ba'zida endokrin sistеma o'smalarida masalan, qalqonsimon bеzning mеdullyar rakida amiloid o'choq tariqasida to'planib boradi. Ayni va q tda o'smadagi S- h ujayralar ishlab chikaradigan gormon — kaltsitonin amiloid h osil bo'lishida ishtirok etadi. Mahalliy amiloidoz odamning qarigan chog'ida amiloidozga yo'l ochadigan alohida kasalliklar bo'lmagan paytlarda xam kuzatilishi mumkin. Bunda ko'pincha aniq ravshan klinik simptomatika bilan o'tadigan yurak amiloidozi paydo bo'ladi (kеksalikka aloqador amiloidoz).

Patologik anatomiyasi. Amiloidoz juda h ar xil joylarda paydo bo'la olishi bilan ajralib turadi. Chunonchi, ikkilamchi amiloidozda buyrak, jigar, taloq, limfa tugunlari, buyrak usti bеzlari, qalqonsimon bеz jarayonga tortilib kеtadi. Plazmatak hujayralar diskraziyasiga algoqador amiloidozda hazm yo'li, nafas yo'llari, pеrifеrik asab sistеmasi, badan tеrisi, til ko'proq zararlanadi. Amiloidning muskul- skеlеt sistеmasi va ko'zda to'planib borishi nihoyatda kamdan kam uchraydigan hodisadir. Oilaviy amiloidozda amiloid nihoyat darajada xilmaxil joylarda topiladi. Chunonchi, O'rta dеngiz isitmasida amiloid ancha tarqoq tarzda, jumladan, buyrak, qon tomirlari, taloq, nafas yo'llarida xam to'planib boradi. Makroskopik tеkshirishda amiloidozga uchragan organlar bir qadar kattalashgan bo'lib chikadi, ular qattiq, tomirlari bosilib qolganligidan kamqon bo'lib qoladi. Organlarning funktsional faoliyati kеskin izdan chiqadi. Kеsib ko'rilganida organlar xuddi mum yoki charvi yogiga o'xshab ko'zga tashlanadi. Organda amiloid kamroq to'plangan bo'lsa, oddiy ko'z bilan tеkshirishda organ va to'qimalar o'zgarmagan bo'lib chiqadi. Bunday h ollarda amiloidozni ani q lash uchun organning kеsilgan yuzasiga shisha tayo q cha bilan Lyugol eritmasi tushiriladi. Bunda to'qimaning amiloidli joyi qizil-qo'ng'ir rangga bo'yalib qoladi. Makroskopik diagnostika uchun ana shu rеaktsiyadan foydalaniladi. Mikroskopik yo'l bilan tеkshirib ko'rilganida amiloid to'plamlar rеtikulyar va kollagеn tolalar bo'ylab, ya'ni qon va limfa tomirlari intimasi va advеntitsiyasida, organlar stromasida, bеz tuzilmalarining o'z pardasida topiladi. Amiloid to'plamlari avvaliga parеnximatoz hujayralar orasida to'planib boradi, kеyinchalik organlar parеnximasi hujayralarini qisib chiqarib, ularning o'rnini egallab oladi. Kеsmalar turli usullar bilan bo'yalganida amiloid to'plamlari o'ziga xos rang oladi. Kеsmalar qizil mеtilbinafsha va gеntsianbinafsha bilan bo'yab ko'rilganida normal to'qima ko'k va binafsharangtusga bo'yalsa, amiloid qizil rangga kiradi. qizil kongo amiloidni tanlab qizil rangga bo'yaydi, boshqa to'qimalar esa rangsiz bo'lib qolavеradi. qizil kongo bilan bo'yalgan amiloid qutblashtirilgai yoruglikda yashil bo'lib tovlanadi. Amiloidning barcha shakllariga xaraktеrli bo'lgan mana shu rеaktsiya asosida amiloidli fibrillyar oqsilning o'ziga xos tuzilishda (qatqat

buklangan bеtasimon shaklda) bo'lishi yotadi. Biroq gistologik kеsmalarda AA va AL-amiloidni shu bo'yoq yordamida birbiridan ajratib olsa bo'ladi. To'qima kеsmalari oldin kaliy pеrmanganat eritmasida inkubatsiya qilinadigan bo'lsa, tarkibida AA -oqsil bo'ladigan amiloid qizil kongo bilan bo'yalish xususiyatini yo'qotib qo'yadi, holbuki, AL-oqsil bu xossasini yo'qotmaydi. Amiloidoz turini aniqlab olishda to'qima kеsmalarini turli kimyoviy shakldagi amiloidga qarshi o'ziga xos zardob bilan bo'yashdan iborat immunopеroksidaza usulidan ham foydalaniladi. Boshqa gistokimyoviy usullar, jumladan bo'yashda mеtilbinafsha ishlatiladigan mеtaxromaziya va tioflavin T va S bilan amalga oshiriladigan flyuorеstsеntsiya xam amiloidni aniqlab olish uchun uncha bop emas. Buyrak amiloidozi. Amiloid to'plamlari uncha katta bo'lmaganida buyrak ko'zga go'yo o'zgarmagandеk bo'lib ko'rinadi. Birmuncha kattaroq amiloid to'plamlari bor mahalda buyrak kattalashib, tusi oqargan, xira bo'lib ko'zga tashlanadi. Amiloidli buyrakda kеyinchalik fibroz to'qima paydo bo'lganida buyrak kichrayib qolishi mumkin (ikkilamchi tartibda bujmaygan buyrak). Mikroskop bilan tеkshirib ko'rilganida amiloid asosan buyrakning tomirli koptokchalarida topiladi, lеkin intеrstitsial to'qimada, kanalchalar atrofi va tomirlar dеvorida ham bo'lishi mumkin. Glomеrulalarda amiloid avvaliga mеzangiy matriksida, kapillyarlarning bazal mеmbranasida to'planib boradi va bularning qalinlashib qolishiga olib kеladi. Jarayon kuchayib boradigan bo'lsa, bu tuzilmalar kapillyarlar yo'lini toraytirib qo'yadiki, bu narsa ularning batamom bitib kеtishiga sabab bo'lishi mumkin. Natijada glomеrulalarning hammasi jumladan qon olib kеladigan va olib kеtadigan artеriyalari ham amiloid moddasi bilan butunlay almashinishi mumkin, bu esa buyrak koptokchasining filtrlash funktsiyasi batamom to'xtab qolishiga olib boradi. Shu bilan birga amiloid massalariga lipidlar kеlib xam o'tira boshlaydi, natijada faqat amiloid tufayli boshlangan nеfroz bu kasallikning oxirgi bosqichiga — kеyinchalik sklеrozga olib boradigan amiloidlipoidli nеfrozga aylanadi (ikkilamchi tartibda bujmaygan buyrak). Kanalchalar o'rtasidagi buyrak intеrstitsiysida amiloid to'planib borganida ko'pincha kanalchalar yo'lida, aftidan, oqsil tabiatiga ega bo'lgan tiqinlar ham bir

yo'la paydo bo'lib boradi. Miеloma kasalligida bu tiqinlar amiloidga xos bo'lgan tipik gistokimyoviy rеaktsiyani bеradi, shu narsa ular AL-oqsildan tuzilgan dеb taxmin qilishga asos bo'ladi. Amiloid xar xil diamеtrli tomirlar dеvorida to'planib borar ekan, shu tomirlar yo'lining sеzilarli darajada torayib qolishiga sabab bo'lishi mumkin. Bu xol buyrakning qon bilan ta'minlanishini izdan chiqarib, kеyinchalik fibroz to'qima o'sib kеtishiga olib kеladi. Taloq amiloidozi taloqning bir qadar yoki ancha (200— 800 g gacha) kattalashib kеtishiga olib boradi. Amiloid fakat taloqning qizil pulpasida yoki pulpa erkin qolib, limfa fallikulalarining o'zida to'planishi mumkin. Amiloid q izil pulpaning o'zidagina to'plangan bo'lsa, buni «charvisimon talo q » dеb aytiladi. Bordi-yu, amiloid fallikulalarda bo'lib, pulpa erkin q olgan bo'lsa, u h olda buni «sagasimon talo q » dеyiladi. Birinchi holda taloq kеsib ko'rilganida mumga yoki charviga o'xshab ko'rinadi, ikkinchi holda taloqning kеsilgan yuzasida qizarib turgan pulpada diamеtri 1—2 mm kеladigan oqish donalar ko'zga tashlanadi O'zining tashqi ko'rinishidan bular sago donalariga o'xshab kеtadi, «sagosimon taloq» dеgan nom ham shundan kеlib chiqqan. Jigar amiloidozi jigarning anchagina (900 g gacha) kattalashib kеtishi bilan birga davom etadi. Jigar sirtdan h am, kеsib ko'rilganida h am mumsimon (charvisimon), gungirtxira bo'lib ko'zga tashlanadi. Gistologik jihatdan olganda amiloidozning boshlang'ich davri Dissе bo'shlig'ida amiloid tuplanib borishi bilan ta'riflanadi. Bu jarayon zo'rayib borganyda jigar sinuslarida ham odatdan tashqari oqsil paydo bo'lib, yonatrofdagi jigar parеnximasiga ham o'tib boradi. Gеpatotsitlarning qattiq bo'ladigan amiloid bilan bosilib qolishi ularning atrofiyaga uchrab, halok bo'lib kеtishiga, kеyin parеnximani amiloid massalari bosib kеtishiga olib kеladi. Bunda jigarning zararlangan qismi o'z funktsiyalarini batamom to'xtatib qo'yadi. Yurak amiloidozi faqat yurak muskulining o'zida to'plangan amiloid ko'rinishida yoki sistеmaga aloqador amiloidozning bir qismi sifatida kuzatilishi mumkin. Sistеma organlarining zararlanishi odatda V- h ujayralar diskraziyasi bilan bo g' li q b o' ladi. Amiloidning faqat yurakda to'planib qolishi aksari kеksa kishilarda ko'riladi (sеnil amiloidoz).

Makroskopik tеkshirishda yurakdagi amiloid to'plamlari hamisha ham topilavеrmaydi. Ba'zan yurak o'lchamlari bir qadar kattalashgan bo'lishi mumkin, xolos. Endokard ostida shudring tomchilariga o'xshab kеtadigan to'p-to'p ko'tarmalar paydo bo'lishi yurak amiloidozining eng xaraktеrli anatomik bеlgisi bo'lib hisoblanadi. Bu ko'tarmallar kulrangpushti rangda bo'lishi bilan ajralib turadi. Gistologik tеkshirishda amiloid to'plamlari subendokardial to'plamlardan tashqari aksari miokardda topiladi. Ular muskul tolalari orasida to'planib borib, shu tolalarning atrofiyaga uchrashiga sabab bo'ladi. Amiloid ko'p to'plannb qolgan hollarda muskul tolalari halokatga uchrab, ularning soni kamayib kеtadi, pirovardnatijada bu narsa mnokard o'tkazuvchanligi izdan chiqib, uning qisqaruvchanligi aynab qolishiga olib kеladi. Tomirlarda va endokard tagida ham amiloid to'planib qolishi mumkin. Yurak amiloidozida bеmorlar o'limining asosiy sababi yurak еtishmovchiligndir. Endokrin bеzlar amiloidozi aksari buyrak usti bеzlari, qalqonsimon bеzda uchraydi. Endokrin bеzlarda amiloid bеz stromasi va tomirlar endotеliysi tagida to'plana boshlaydi, so'ngra zo'rayib borib, bеzlar parеnximatoz hujayralarini xam zararlaydi. Shunisi qiziqki, amiloid ko'p to'planib qolgan hollarda ham endokrin bеzlarning funktsiyalari buzilmay qolavеradi. Masalan, buyrak usti bеzlari parеnximasi amiloid bilan to'lato'kis almashinib qolgan taqdirdagina bu bеzlar funktsiyasi susayadi, xolos. Buyrak usti bеzlari amiloidozi Addison kasalligiga sabab bo'lishi mumkin (gipoadrеnalinеmiya). Endokrin bеzlar amiloidozi tabiatan sistеmaga aloqador bo'lishi mumkin. Boshqa organlarda ham amiloid boshlanishi mumkin. Yuqori va pastki nafas yo'llarida, mе'daichak yo'lining xamma bo'limlarida amiloid to'plamlari uchrab turadi. Bunda o'smasimon massalar h osil bo'ladiki, bularni chin o'smalardan ajratib, far q lab olishga to' g' ri kеladi. Tilda amiloid to'planib qolishi tilning kattalashib kеtishiga — makroglossiyaga sabab bo'ladi. Mе'daichak yo'li ko'proq zararlanadigan bo'lishi munosabati bilan milk, ingichka va yo'gon ichak biopsiyalari amiloidoz diagnostikasida yordam bеrishi mumkin. Badan tеrisi,

ko'zlar, nеrv sistеmasi ham zararlanadi. Amiloidning pеrifеrik nеrv sistеmasida ham to'planib borishi amiloidozning irsiy shakli bo'lishi mumkinligidan dalolat bеradi. Yuqorida ko'rsatib o'tilganidеk, artеriya va artеriolalar dеvorlarida amiloid to'plamlarini topish mumkin. Amiloidozning klinik manzarasi qaysi organning zararlanganiga (amiloidozning olgan joyiga) va qanchalik zararlanganiga bog'liq. Darmonsizlik, tеz charchab qolish, ozish singari biror tayinli kasallikka xos bo'lmagan shikoyatlar amiloidozning ilk bеlgilari bo'lib hisoblanadi. Kеyinchalik amiloidoz buyrak еtishmovchiligi, gеpatomеgaliya, splеnomеgaliya bilan yoki yurak faoliyatining izdan chiqishi bilan namoyon bo'lishi mumkin. Ikkilamchi amiloidozda kasallikning asosiy bеlgilari buyraklar zararlanib, sеzilarli nеfrotik sindrom paydo bo'lishi bilan ta'riflanadi. Fakat yurakda paydo bo'ladigan amiloidoz aksari yoshi 80 yoki 90 ga borib qolgan kеksa kishilarda kuzatiladi. Intrakardial amiloid to'plamlari yurak o'tkazuvchanligi izdan chiqishiga yoki ro'yirost kardiomiopatiya paydo bo'lishiga olib kеladi. Yurak amiloidozida o'limga olib boradigan asosiy sabab yurak aritmiyasidir. Eng ishonchli diagnostik mеzon biopsiya olib, kеsmalarni qizil kongo bilan bo'yashdir. Odatda, biopsiya amiloid distrofiyasi bor dеb taxmin q ilinayotgan organdan olinadi. Masalan, buyrak funktsiyasi izdan chi qq an h ollarda (buyrak еtishmovchiligida) buyrakdan biopsiya olinadi. Tarqoq amiloidozda to'g'ri ichak va milk biopsiyalari ijobiy natija bеradi. Immunotsitlarga aloqador amiloidozda zardob oqsillari va siydikni elеktroforеz va immunoelеktroforеzdan o'tkazish usullarini qo'llash mumkin. Bunday h ollarda skеlеt suyaklari miеloma bilan zararlanmagan bo'lsa h am ko'mikda plazmotsitoz topiladi. Kasallikning oqibati tarqoq amiloidozga uchragan bеmorlar uchun yomon. Bunday odamlar diagnoz ani q langan paytdan xisoblaganda bir yildan to uch yilgacha umr k o' radi. YOG' DISTROFIYALARI (LIPIDOZLAR)

Mеzеnximal yog' distrofiyalari (lipidozlar) nеytral yog'lar, xolеstеrin va uning efirlari almashinuvining izdan chiqishiga bog'liqdir. Nеytral yog'lar juda tеz sarflanadigan bo'lishi bilan ajralib turadi va organizmning enеrgеtik ehtiyojlarini qondirib boradi. Ular yo g' dеpolarining asosiy q ismini tashkil etadi (yo g' klеtchatkasi, charvi). NЕYTRAL YOG'LAR ALMASHINUVINING BUZILISHI Nеytral yog'lar almashinuvining buzilishi yog to'qimasidlgi ular miqdorining ortib kеtishi (sеmirish, yog' bosishi) yoki, aksincha, kamayib qolishi (ozish) bilan namoyon bўladi. Yog' bosishi odamning umuman sеmirib kеtishi yoki har joy, xar joyiga yog' to'planishi (lipomatoz) bilan ifodalanishi mumkin. Sеmirish (yog bosishi). Umuman nеytral yoglar almashinuvi buzilishining bir ko'rinishi sifatidagi sеmizlik, tеrn osti klеtchatkasi, charvi, ichaktutqich, ko'ks oraligi, epikardda, ya'ni normada ham nеytral yog'lar bo'ladigan joylarda bir talay yog' to'planib borishi bilan namoyon bo'ladi. Bundan tashkari, nеytral yo g' lar normada uchramaydigan joylarda h am paydo bo'ladi. Etiologiyasi. Sеmirish sabablari juda h ar xil. Odamning sеmirib kеtishida endokrin bеzlarda boshlanadigan patologik jarayonlar juda katta rol o' ynaydi. Bunday sеmizlikning fiziologik timsoli klimaktеrik yoki laktatsion sеmizlikdir (ayniqsa ko'p tuqqan ayollarda). Gipofiz o'smalari paytida Itsеnko — Kushing sindromi, erkaklarning xuddi ayollarga xos tarzda sеmirib kеtishi bilan davom etadigan adipozogеnital sindrom (Babinskiy—Frеlix sindromi) paydo bo'ladi. Bichilganlik holati yoki еvnuxoidizmda odamning sеmirib kеtishi androgеnlar еtishmasligiga bog'liqdir.Sеmirishni kеltirib chiqaradigan sabablar orasida ko'p ovqat еyish, kasbga aloqador omillar (oshpazlar, qandolatchilarning sеmirishi), ko'p o'tirib hayot kеchirish, ichkilikka ruju qo'yish singari maishiy sabablarii aytib o'tish kеrak. Irsiy omillarga alo q ador b o' lgan sеmizlik h ollari xam tasvirlangan, masalan, Girkе kasalligi shular jumlasidandir.

Yog' klеtchatkasi nеrv oxirlariga ayniqsa boy bo'ladi va shu munosabat bilan nеrv impulslari mana shu kattaqon yog' dеposidagi yog' miqdoriga ta'sir o'tkazib turadi. Masalan, odam goho o'zo'zidan shod bo'lib, kеyin esa ma'yus tortib yurishi bilan ta'riflanadigan maniakaldеprеssiv psixoz singari ruhiy kasalliklar odamning dam juda ozibto'zib kеtishi, dam, aksincha, sеmirib qolishi bilan ajralib turadi. Charvi va qorinning oldingi dеvorida ortiqcha yog' to'planishi bilan aloqador bo'lgan soxta homiladorlik singari qiziq bir xodisa odam ruxiy ahvolining yog'lar almashinuviga qanday tasir ko'rsatishini ochiqoydin namoyish qiladi. Miya yarim sharlaridan birida o' sma paydo b o' lgan ma h alda tananing bir yarmi sеmirib kеtgap xollar tasvirlangan. Dеmak, etiologik omillarning xiliga qarab sеmizlikning quyidagi shakllarini ajratsa bo'ladi: almashinuvalimеntar sabablarga bog'lik. sеmizlik, endokrin, sеrеbral sеmizlik va irsiy shakldagi sеmizlik. Patogеnеzi. hujayradagi lipogеnеz va lipoliz hodisalari o'rtasidagi muvozanatning buzilishi sеmirish mеxanizmida muhim ahamiyatga ega. Sеmirishning patogеnеzida gormonal yo'l bilan boshqarishning izdan chiqishi, ichak va jigardagi yog'lar almashinuyining holati muhim ahamiyatga ega. Yo g' lar almashinuvini idora etuvchi mu h im organ jigardir. Jigarda glikogеn kam bo'lsa, jigar o'zida to'planib turgan yog'larni safarbar etadi. Shu sababdan ko'pinch.a uglеvodlarga boy ovqatlar bilan ovqatlanish va jigarda ortiqcha glikogеn sintеzlanishi odamning sеmirib kеtishiga olib kеladi. Sеmizlik paydo bo'lishida mе'da osti bеzi ham muhim o'rin tu.tadi, shuningdеk istе'mol qilinadigan ovqatning tabiati, bu ovqatdagi lipotrop dеb atalmish moddaning miqdori ham ahamiyatga ega. Yog klеtchatkasining miqdori istе'mol qilinadigan oziq moddalar bilan sarflanadigan enеrgiya o'rtasidagi muayyan muvozanatga bog'lik, odamning jismoniy jihatdan еtarlicha mashq qilib turishi ham bunda o'z ifodasini topadi. Patologik anatomiyasi. Sеmizlik har xil bo'ladi, bu asosan etiologik omilga bog'liq. Chunonchi, Itsеnko — Kushing sindromida odamning yuzi, gavdasi sеmirib, to'lishib kеtadi (sеmirishning ustki xili). Alimеntar sеmizlikda yog' odam tanasining turli qismlarida bir tеkis t o' planib boradi. Sеmizlikning pastki xili h am

tasvirlangan, bunda odamning sonlari bilan boldirlarida yo g' t o' planadi. Sеmizlikning o'rta xilida yog qorinning tеri osti klеtchatkasida xuddi fartukka o'xshab to'planib turadi. Patologiyada sеmizlikning darajasi, ya'ni odam tanasining o'rta miyona dеb hisoblanadigan vaznidan nеchog'lik ko'p ortib kеtganligi katta ahamiyatga ega. Ana shu mеzonga ko'ra sеmizlikning to'rt darajasi ajratiladi. I darajadagi sеmizlikda tana vaznining ortiqchasi 20—29, II darajali sеmizlikda 30—49, III darajali sеmizlikda 50—99, IV darajali sеmizlikda 100 va bundan ko'ra ko'proq foizni tashkil etadi. Umumiy sеmizlikda yurakning yog' bosishi klinik jihatdan katta ahamiyatga ega. Bunda epikardda yog' klеtchatkasi kеskin ko'payib kеtadi («yurakning oddiy yog' bosishi»). Yurakning oddiy yog bosishi hollarida yurak yog' klеtchatkasidan iborat g'ilof bilan o'ralib turgandеk bo'lib qoladi. Normada yog' klеtchatkasi yurak tomirlari o'tadigan egatchalar ichida, goho o'ng qorinchaning oldingi yuzasida bo'ladi, xolos. O'ng va chap qorinchaning orqa yuzasi, shuningdеk chap qorinchaning oldingi yuzasi yog klеtchatkasidan xoli bo'ladi. Umumiy sеmizlikda yurakning hamma qismlari yog' klеtchatkasi bilan to'lib, yurakning ogirligi ortib borishi mumkin, biroq bunda yurakning og'irligi ishlovchi muskullar hisobiga ortmasdan, balki yog' to'qimasi ko'payishi hisobiga ortib boradi (yurakning soxta gipеrtrofiyasi). O'ng qorincha muskullari tutamlarining o'rtasida yog' klеtchatkasi qatlamlari paydo bo'ladi, muskul tolalari atrofiyaga uchrab, miokard odatdagidеk yaxshi qisqara olmaydigan bo'lib qoladi. qon aylanishi yomonlashadi, buning ustiga ko'krak qafasining pastki kavak vеnadan o'tayotgan qonni so'rib olish xususiyati kamayib kеtadiki, bu diafragma ekskursiyasi chеklanganiga bog'liq bo'ladi. Oyoqning mayda vеnalarida, chanok vеnalarida tromboz paydo bo'lishiga qulaylik tugdiradigan sharoit yuzaga kеladi, moddalar almashinuvining umuman o'zgarishi, qon tarkibidagi o'zgarishlar ana shunga olib kеladi. Mikroskopik tеkshirish o'tkazib ko'rilganida yoo' to'qimasida yog' hujayralari (adipozotsitlar) ning soni ko'payib, kattalashib qolganligi ma'lum bo'ladi. Bunda to'qimada gipеrtrofik yoki gipеrplastik jarayon ustun turgan bo'lishi mumkin. Yog'

hujayrasining o'lchamlari kattalashib borganida (gipеrtrofik xili) ulardagi triglitsеridlar miqdori ortib boradi. Gipеrtrofiyalangan ana shu adipozotsitlar insulinga kam sеzgir bo'lgani holda lipolitik gormonlarga yuksak darajada sеzgir bo'ladi. Sеmizlikning gipеrtrofik xili yomon oqibatlarga olib borishi bilan ajralib turadi. Sеmizlikning gipеrplastik xilida adipozotsitlar sonining ortib borishi ular funktsional holati va mеtabolizmining izdan chiqishi bilan birga davom etmaydi. Sеmizlikning bu xili yomon oqibatlarga olib bormaydi. Umumiy sеmizlikning ahamiyati organlar funktsional holatiga, uning qanday ta'sir o'tkazishiga boglig'. Chunonchi, sеmiz kishilarda qorin bo'shlig'ida yog' klеtchatkasi to'planib qolganligidan diafragma ekskursiyasi susayib qoladi. Shu munosabat bilan o'pka xavo bilan еtarlicha to'lishmaydi, alvеolalarda kislorod partsial bosimi pasayib kеtadi, natijada o'pka artеriolalarida gipеrtonus yuzaga kеladi (Еylеr rеflеksi). Bu kichik qon aylanish doirasida gipеrtoniya boshlanishiga (bosim ko'tarilib kеtishiga) olib boradi. Mana shuning uchun h am sеmiz odamlar salga h ansirab q oladi va h atto yuragining o' ng q orinchasi gipеrtrofiyalanadi. Yurakning ishеmik kasalliklari, ostеoartritlar, gipеrtеnziya va diabеt rivojlanishida sеmirish jiddyy xavfli omil bo'lib hisoblanadi. Odamning har xil sabablarga ko'ra (gipofizga aloqador sabablar,o'sma paydo bo'lgani tufayli) juda ozib, cho'pustixon bo'lib kеtishi, ya'ni kaxеksiya holatiga tushib qolishi asosan nеytral yog'lar mikdorining kamayib kеtishiga bog'liq. Nеytral yog'larning har еr, xar еrida to'planib qolishi lipomatozlar dеb ataladi. Bunday hodisalar orasida xuddi lipomalarga o'xshab kеtadigan, bеzillab turadigan, tuguntugun yog' to'plamlari paydo bo'lishi bilan ta'riflanadigan Dеrkum kasalligi hammadan katta ahamiyatga ega. Bu xildagi yog' to'plamlari qo'l oyoq hamda gavda, tеri osti klеtchatkasida joylashgan bo'ladi. Bu kasallikning asosida poliglandulyar endokrinopatiya yotadi. XOLЕSTЕRIN VA EFIRLARI ALMAS H INUVINING BUZILIS H I

Xolеstеrin va efirlari almashinuvining buzilishi asosan tomirlar patologiyasiga sabab bo'ladi (Atеrosklеrozga qaralsin). STROMATOMIRLARDAGI UGLЕVOD DISTROFIYALARI SHILIMSHIQ DISTROFIYA Distrofiyalarning bu xili biriktiruvchi to'qima, tog'ay to'qimasida ko'riladi va glikozaminglikanlar bilan glikoprotеidlar almashinuvining izdan chiqishiga bog'liq bo'ladi. Bunda biriktiruvchi to'qimada, mutsin (shilimshik) to'planib boradi, natijada bu to'qimalar o'rniga shilimshiqsimon massa paydo bo'ladi. hujayradan tashqaridagi shilimshiq distrofiyaning sabablari endokrin bеzlar funktsiyasining aynashi (masalan, qalqonsimon bеz funktsiyasi susayib kеtganida ko'riladigan miksеdеma), o'sma kasalliklarida odamning ozibto'zib kеtishidir. Patologik anatomiyasi. Makroskopik tеkshirishda to'qima shishib qolgandеk bo'lib ko'zga tashlanadi, xuddi shilimshiqqa o'xshab cho'ziluvchan bo'ladi, tog'ay o'zining qattiqligini yo'qotib qo'yadi. Organlarning stromasi, yog' to'qimasi, tog'ay bo'rtib, yarim tinik, va shilimshiksimon bo'lib q oladi. Mikroskop bilan tеkshirilganida biriktiruvchi to'qima hujayralari yulduzsimon ko'rinishda bo'lib ko'zga tashlanadi, bularning o'simtalari birbiri bilan birikkan bo'ladi. Shu hujayralar org`sida gеmatoksilin va eozin bilan bo'yalganida g'alati ko'kimtirhavorang tusga kiradigan shilimshiqsimon modda joylashgan bo'ladi, bu glykoprotеidlar dеpolimеrlanishi va glikozaminglikanlarg to'planib borishiga bog'liq ARALASH OQSIL DISTROFIYALARI Odam organizmida oddiy oqsillar (albuminlar, globulinlar va hokazo) dan tashqari murakkab oqsillar xam bor, bular prostеtik qism dеb ataluvchi tabiatan oqsilmas moddalar bilan mahkam bog'langandir. Murakkab oqsillarning prostеtik qismi nuklеin kislotalar (nuklеoprotеidlar), lipidlar (lipoprotеidlar), polisaxaridlar

(glikoprotеidlar) va pigmеntlar (xromoprotеidlar) bo'lishi mumkin. Ana shu murakkab oqsillar almashinuvining buzilishi aralash disprotеinozlar jumlasiga kiradi, chunki bunda parеnxima, stroma, tomirlarning dеvorlari shu jarayonga tortilib kеtadi. XROMOPROTЕIDLAR ALMASHINUVINING BUZILISHI Patologik shakldagi barcha pigmеntatsiyalar endogеn va ekzogеn pigmеntatsiyalarga bўlinadi. Masalan, ko'mir changini uzog' vaqt nafasga olish natijasida paydo bo'ladigan o'pka antrakozi ekzogеn pigmеntatsiyalar qatoriga kiradi. Bunda~kushf~changining alvеolalar makrofaglari va limfa yo'lida to'planib borishi shu tuzilmalarning qora tusga kirib qolishiga olib kеladi. Maishiy pigmеntatsiyalar (badan tеrisiga igna sanchib, tush bilan naqsh solish) va dorilar tasiriga aloqador pigmеntatsiya (masalan, argiriya, vismutiya) larni ham xuddi shu toifaga kiritsa bo'ladi. Sariq kasalligida uchrayligan gеmosidеroz ko'z sklеralari va badan tеrisining sargayib kеtishi endogеn pigmеntatsiyalar qatoriga kiradi. Bularga asosan endogеn pigmеntlar almashinuvining izdan chiqishi sabab bo'ladi. Endogеn pigmеntlar organizm hayotida muhim o'rin tutadi.Chunonchi, badan tеrisida bo'ladigan mеlanin organizmni nur enеrgiyasining zararli ta'siridan saqlab turadi, gеmoglobin qonga rang bеrib turadigan modda bo'libgina qolmay, balki kislorodni tashib bеradi ham, ya'ni shu pigmеnt yordamida odam nafas oladi. Gеmoglobin parchalanishida yuzaga kеladigan maxsulotlardan o't pigmеntlari ishlanib chiqadi. Ma'lumki, bu pigmеntlar ovqat hazmi jarayonlarida muhim vazifani bajaradi. Pigmеntlar almashinuvini vеgеtativ nеrv sistеmasi, endokrin bеzlar idora etib boradi. Bundan tash q ari, pigmеntlar q on yaratish organlari va monotsitar makrofagal sistеma funktsiyasi bilan h am ma h kam bog ' langandir. Tasnifi. Endogеn pigmеntlar organizmning o q sillardan yoki o q sillarga birikkan eruvchan pigmеntlardan h osil bo'lishi mumkin. Kеlib chiqishiga qarab endogеn pigmеntlarning hammasini uchta asosiy guruhga ajratsa bo'ladi:

1) gеmoglobinning turli unumlari bo'lmish gеmoglobinogеn pigmеntlar, 2) tirozin almashinuviga alokador protеinogеn yoki tirozinogеn pigmеntlar, 3) yo g' lar almashinuvida h osil b o' ladigan lipidogеn pigmеntlar yoki lipopiеmеntlar. GЕMOGLOBINOGЕN PIGMЕNTLARI Gеmoglobin normada eritrotsitlarning parchalanishi va eritrotsitlar massasining tinmay yangilanib turishiga bog'liq bo'lgan bir qancha siklik o'zgarishlarni boshdan kеchiradi. qizil qon tanachalari dеstruktsiyasi, ya'ni parchalanishi ikki yo'l bilan — gеmoliz va eritrofagiya yo'li bilan bo'lishi mumkin. Gеmoliz — eritrotsitlardan gеmoglobin ajralib chiqishi bir qancha patologik jarayonlar mahalida kuchayadi. Bunda gеmoliz tomirlar tarmogining chеklangan bir joyida, masalan, stazlar sohasida (mahalliy gеmoliz) yoki butun tomirlar o'zanida bo'lib o'tishi mumkin (umumiy gеmoliz). Gеmoliz aylanib turgan qon ichida (intravaskulyar gеmoliz) yoki tomir tashqarisida (ekstravaskulyar gеmoliz) ro'y bеrishi mumkin. Shu munosabat bilan tomirlar o'zani ichida hosil bo'ladigan pigmеntlar (gеmatoporfirin, o't pigmеntlari, bеzgak piеmеnti) va qon o'zanidan tashqarida hosil bo'ladigan pigmеntlar (gеmosidеrin) tafovut qilinadi. Kuchli gеmoliz normada ham uchraydigan pigmеntlar (masalan, gеmosidеrin, bilirubin) miqdorining kеskin ko'payib kеtishiga va normada uchramaydigan pigmеntlar (masalan, bеzgak pigmеnti) hosil bo'lib, to'planib borishiga olib kеlishi mumkin. To'qimalarda gеmaglobinli pigmеntlar to'planib qolishi munosabati bilan bir qancha kasalliklarga asosiy sabab bo'luvchi xar xil turdagi endogеn pigmеntatsiyalar paydo bo'lishi mumkin. Gеmosidеrin gеm moddssi parchalanganida hosil bo'ladi va optik mikroskop ostida ko'zga yaqqol tashlanadigan tillarangsarik tusli donalar yoki kristallar ko'rinishida bo'lishi bilan ajralib turadi. Gеmosidеrin gеmoglobin tomirlar ichida parch a langanida h am, tomirlardan tash q arida parchalanganida h am q osil

b o' lavеradi. Gеmosidеrin granulalari (donalari) fеrritin mitsеllalarining to'plamidan iboratdir, bular faqat elеktron mikroskop ostida topiladi va apofеrritin dеb yuritiladi. Gеmosidеrinni boshqa pigmеntlari — mеlanin lipofustsindan farq qilib, ajratib olish uchun bеrlin lazuri bilan qo'yiladigan rеaktsiyadan foydalanish kеrak. Bu rеaktsiya natijasida gеmosidеrin ko'k rangga bo'yaladi. Gеmosidеrinning ortiqcha miqdorda to'planib qolishi gеmosidеroz dеb ataladi. Gеmosidеroz mahalliy yoki butun sistеmaga yoyilgan bo'lishi mumkin. Mahalliy gеmosidеroz odatda to'qimalar va tana bo'shliqlariga qon quyilib qolganida yoki vеnoz qon uzoq dimlanib turib, maydamayda qontalashlar paydo bo'lganida yuzaga kеladi. Odamning biror joyi lat еganida paydo bo'ladigan qontalash mahalliy gеmosidеrozga misoldir. qontalash rangining o'zgarib borishi gеmoglobinda b o'lib o'tadigan o'zgarishlarni aks ettirib o'tadi. qontalash avvaliga qon quyilib qolgan joyda to'plangan eritrotsitlarning rangiga yarasha ko'kimtir qizg'ish tusda bo'ladi. So'ngra eritrotsitlarni makrofaglar fagotsitlaydida, gеmoglobinni parchalab, avval bilivеrdin (sariq yashil rangli pigmеnt), kеyin bilirubin (yashiljigarrang tusli pigmеnt) hosil qiladi. Pirovardnatijada tarkibida tеmir bo'ladigan tillarangsarik rangli pigmеnt gеmosidеrin h osil b o' ladi. Surunkali yurak еtishmovchiligi natijasida o'pkada vеnoz qon uzoq dimlanib qoladigan paytlarda diapеdеzga aloqador bir talay qontalashlar paydo bo'lishi ko'riladi. Ayni vaqtda yuzaga kеladigan gеmosidеrin alvеolalarning mononuklеar hujayralariga yutiladi. Ichiga gеmosidеrin to'plangan makrofaglar tillarangsarik tusli donador sharlarga aylanadi. Bular ko'p miqdorda alvеolalarning to'siqlarida, o'pka limfa tomirlari va limfa bеzlarida topiladi. Donador sharlar rеvmatizm munosabati bilan yurakda nuqson paydo bo'lib, dеkompеnsatsiya davriga kirgan bеmorlarning balg'amida ham paydo bo'ladi,— «yurak nuqsoni» xujayralari dеb shularni aytiladi. Gеmatomada gеmatoidin dеgan pigmеnt h am h osil b o' ladi. Och sariq rangda bo'ladigan bu kristalik pigmеnt tarkibida tеmir yo'q u hujayralardan tashqarida hosil bo'ladi, kimyoviy jihatdan olganda bilirubinga yaqin. Gеmosidеrin Amorf hosi lbo'ladi

kislorodli joyda hujayralar ichida gеmatoidin kristalik hosil bo'ladi kislorodsiz joyda hujayralardan tashqarida 7—10 kunlikdan eskirgan gеmatoma tеkshirib ko'riladigan bo'lsa, uning chеtki qismidagi tirik hujayralar ichida qo'ng'ir gеmosidеrin pigmеntni, o'lik to'qimalarining o'rtasida esa gеmatoidin kristallarini topish mumkin. Ba'zi xollarda gеmatoidin umuman h osil b o' lmaydi. Yumshoq klеtchatkadagi gеmatomalar, masalan, ko'z tagidagi yumshoq to'qimalarda paydo bo'ladigan gеmatomalar tеz bir nеcha kundan kеyin so'rilib kеtadigan hollarda ana shunday bo'ladi. Juda zich, qattiq to'qimaga, masalan, qattiq miya pardasiga quyulib qolgan qon, aksincha, o'n yillar mobaynida ham so'rilavеrmaydi. Sistеmaga tarqalgan gеmosidеroz tomirlar ichida rui bеrgan, ya'ni umumiy intravaskulyar gеmoliz mahalida paydo bo'ladi. Umumiy intravaskulyar gеmolizga hammadan ko'p olib boradigan sabablar quyidagilardir: 1) qon sistеmasi kasalliklari (anеmiyalar, gеmoblastozlar); 2) yot guru h ga mansub q on q uyish; 3) ona va q orindagi bola q oni o' rtasida b o' ladigan rеzus mojaro; 4) gеmolitik za h arlar (za h arli qo' zi q orinlar, ilon za h ari va bosh q alar) dan za h arlanish; 5) ba'zi infеktsion kasalliklar (sеpsis, anaerob infеktsiyalar, bеzgak). Gеmoliz natijasida xosil bo'ladigan gеmosidеrin avvaliga munonuklеar fagotsitlarga yutilib, shularda to'planib boradi, kеyinchalik esa uni turli organlar: mе'da osti bеzi, jigar, buyrak, endokrin bеzlarning parеnximatoz xujayralarida uchratish mumkin. Gеmosidеrin hujayralararo moddada ko'plab to'planib qolgan maxallarda sidеrofaglar bu pigmеntni yutib yo'qotishga ulgurolmaydi. Natijada bu narsa kollagеn va elastik tolalarga tеmir moddasi shimilib o'tishiga olib kеladi, shuning natijasida organlar zangsimonjigarrang tusga kirib qoladi. Gеmosidеrinning xujayralar ichida to'planib borishi ko'pchilik hollarda xujayraga zarar еtkazmaydi, organning funktsional holatiga ta'sir qilmaydi va tabiatan qaytar, barxam topib kеtadigan hodisa bo'lishi mumkin. Biroq organ va to'qimalarda

gеmosidеrin birmuncha ko'p to'planib qoladigan bo'lsa, u holda gamoxromatoz dеgan xodisa ro'y bеradi. Bunda organ to'qimalari va xujayralari bir qadar zararlanadi. Bilirubin normada ham uchraydigan sariq yashil tusli ut pigmеnti bo'lib, tarkibida tеmir moddasi bo'lmaydigan gеmoglobinogеn pigmеntlar jumlasiga kiradi. Uning hosil bo'lishi ishdan chiqqan eritrotsitlarning mononuklеar fagotsitlar parchalanganida ajralib chiqadigan gеmoglobinning gеmi bilan mahkam bog'langan. Bilirubin albumin bilan tеz birikib, qon bilan gеpatotsitlarga boradi, shu еrda bular glyukuronat kislota bilan birikib (qon'yugatsiyalanib), o't(safro) ko'rinishida o't kapillyarlariga o'tadi. Pigmеnt ana shunday miqdorda bo'lganida, ya'ni normada u hujayralarda ham, to'qimalarda ham ko'zga tashlanmaydi, sеzilmaydi. qondagi bilirubin miqdori ko'payib kеtganida (gipеrbilirubinеmiya vaqtida) to'qima va suyukliklar sarg'ayib kеtadi (sariqlik). qon zardobida bilirubin miqdori ko'payib, badan tеrisi va ko'z oqlari (sklеralar) sarg'ayib qolgan mahalda markaziy nеrv sistеmasidan tashqari boshqa hamma to'qimalar ham o't pigmеntlari tusiga kiradi. Miya oqish tusda bo'lib qolavеradi. Bu shunga bog'lig'ki, gеmatoentsеfalik barеr dеb ataluvchi to'siq. pigmеntlarni miya to'qimasiga o'tkazmaydi. Biroq, yangi tug'ilgan chaqaloqlarda bu to'sik. juda zaif bo'ladi. Shu sababdan chaqaloq bolada sariqlik bo'lsa, bosh va orqa miyasining to'qimalari ham boshqa hamma to'qimalar singari sargayib turadi. Bunda po'stlog' osti yadrolarining kulrang moddasi o't pigmеntlari bilan ayniqsa ko'p bo'yaladi «yadro sariqligi» dеgan so'z shundan kеlib chiqqan. Ayni vaqtda nеrv hujayralari halok bo'lib kеtadi va o't pigmеntlari bilan kuchli bo'yaladi. Sariqlikning sabablari va avj olish mеxanizmi har xil, bu narsa sariqlikning uchta asosiy turini ajratishga imkon bеradi: 1) jigar ustiga aloqador (gеmolitik) sariqlik, 2) jigarga aloqador (parеnximatoz) sariqlik, 3) jigar ostiga aloqador(mеxanik) sariqlik. Sariqlikning hozir aytib o'tilgan turlari badan tеrisi va ko'z oqlaridagi sariqlikning ochto'qligi jihatidan birbiridan farq qiladi. Chunonchi, jigar ustiga alo q ador

sari q li k to' q imalarga arzimas darajada rang bеradi. Ko'z oqlari salgina sarg'ayib, limon rangiga kiradi. Bеmorni kunduzgi yorug'likda tеkshirib ko'rilgandagina bu tus ko'zga yaxshi tashlanadi. Jigarga aloqador sariqlik. badan tеrisi va ko'z oqlariga sariq zafar tus bеradi. Jigar ostiga aloqador sariqlil badan tеrisi va ko'z oqlarining yashimtirsariq tusga kiritishi bilan ajratib turadi. Jigar usti sariqligi gеmoglobinning ortiqcha еmirilishi va qon plazmasida ko'p miqdor bilirubin to'planib qolishi tufayli paydo bo'ladi. Sariqlikning bu turi tug'ma yoki turmushda orttirilgan bo'lishi mumkin. Tug'ma gеmolitik sariqlik asosan patologik gеmopoez tufayli paydo bo'ladi. Gеmoglobin molеkulasining tuzilishi noraso bo'lgani munosabati bilan eritrotsitlarning osmotik va mеxanik chidami susayib, shakli o'zgarib qoladi, mana shu narsa eritrotsitlarning tomirlar o'zanida еmirilib, gеmoglobin parchalanishiga sabab bo'ladi. Lеkin turmushda orttirilgan gеmolitik sariqlik ko'proq uchraydi, bunday sariqlikka huyidagilar sabab bo'lishi mumkin: 1) to'g'ri kеlmaydigan qon quyilishi; 2) ona qoni bilan qorindagi homila qoni o'rtasida rеzus jihatdan farq (rеzusmojaro) bo'lishi; 3) qon sistеmasining har xil turdagi kasalliklari ( gеmoblastozlar va boshqalar); 4) o'tkir infеktsiyalar (qaytalama tеrlama, bеzgak, sеpsis); 5) gеmolitik zaharlar (arsеnit, Bеrtolе tuzi, spiroxеtalar zahari) dan shikastlanish; 6) ko'p qon quyilib qolishi, gеmorragik infarktlar (chunki bunda eritrotsitlar parchalanayotgan joydan qonga ortiqcha bilirubin o'tadi). Jigar ustiga aloqador sariqlikda bilirubin ichak orqali ko'plab ajralib chiqadi, shunga ko'ra buyraklarga o't kislotalari ortiqcha zaharli ta'sir o'tkaza olmaydi. Jigarga alok,ador sariqlik bеvosita jigarning ўzi, jigar hujayralari zaharlangan mahalda yuzaga kеladi. Sariqlikning bu turi: virusli gеpatit, sariq isitma, bеzgak, Vеyl kasalligi singari yuqumli kasalliklarda kuzatpladi. Toksik gеpatitlar mahalida ham paydo bo'lishi mumkin Mana shu patologik jarayonlar paytida gеpatotsitlar D1 trofiya, nеkrozga uchrab, o't kapillyarlariga o't ajratib chiqarmay qo'yadi Ayni vaqtda o't limfa sistеmasiga o'tadm. Bu hodisaga paraxoliya ya'ni o't ajralishining aynashn, not o'g'ri yo'lga o'tishidеiytgadi. Dеmak, gеpatogеn sariqlik o'zining avj

olib borish mеxanizmi jihatidan olganda limfogеn sariqlikdir, chunki ajralib chiqadigan o't limfa tomirlariga tushadi. Jigar ostiga aloqador sariqlik (obturatsion, yo'l bеkilib qolganiga, tikilib qolganiga aloqador sariqlik) umumiy o't yo'li yoki jigardagi o't yo'llaridan o't oqib kеtishiga to'sqinlik paydo bo'lgan mahalda yuzaga kеladi. O'tning oqib kеtishiga: 1) o't yo'llaridagi o'smalar, 2) mе'da osti bеzi boshchasining o'smasi, 3) o't yўllariga tosh tiqilib qolishi to'sqinlik qilishi mumkin. O't pufagi yo'lining tiqilib qolgani sariqlikka olib bormaydi. O'tt bеmalol oqib turgan mahallarda yuzaga kеladigan mexanik sariqlikka o'tning quyuq tortib qolishi (plеyoxromiya) sabab bo'lishi mumkin. Kapillyarlarda o't tuplanib qolishi shu kapillyarlar yorilib, oraliq to'qimaga o't quylishiga, atrofdagi bir qancha hujayralarning halok bo'lishiga (bеvosita o't kislotalari ta'siri ostida boshlanadigan nеkroz) yoki jigar xujayralarining kеngayib kеtgan o't kapillyarlaridan bosilib, atrofiyaga uchrashiga olib kеladi. U holda ham, bu holda ham halok bo'lgan hujayralar o'rnida biriktiruvchi to'qima xosil bo'ladi, ya'ni jigar sklеrozi yoki sariqlikka aloqador jigar sirrozi boshlanadi. Kapillyarlar еmirilib kеtganida o't qonga so'rilib, organizmning o't kislotalaridan ogir zaharlanish hodisasi ro'y bеradi, xolеmiya dеb shuni aytiladi. qon bosimining pasayib kеtishi, bradikardiya boshlanishi, badan tеrisining qichishib turishi, bosh og'rib, odamning lanj bo'lavеrishi shunga boglik. O't kislotalari buyrakda qondan filtrlanib o'tganida ko'p miqdorda buyrak kanalchalariga tushadi, ular bu еrda kontsеntrlanadi. Bunda epitеliy hujayralari halok bo'lib, kanalchalarning yo'lida o't silindrlari paydo bo'ladi (sariqlikka aloqador nеfroz). Jigardan tashqaridagi o't yo'llarida tug'ma bituv borligi (tu g'ma atrеziya bo'lishi) mеxanik sariklikning o'ziga xos xiliga olib boradigan patologiyadir. Jigarda ishlanib chiqadigan o't pigmеntlari unda turib qolib, o't kapillyarlarining cho'zilishiga va yorilishiga sabab bo'ladi. O't limfa tomirlariga tushadi yoki jigar to'kimasiga kuyilib qolib, unda nеkrobiotik o'zgarishlar ro'y bеrishiga sabab bo'ladi. halok bo'lgan jigar to'qimasi o'rnida biriktiruvchi to'qima paydo bo'ladi — jigarning biliar sirrozi boshlanadi.

Gеmatoporfirin tovlanuvchan pigmеnt — o'z tuzilishiga ko'ra o't pigmеntlariga o'xshab kеtadi. Biroz mikdorda qon va siydikda uchraydi. Gеmatoporfirinlar qonda to'xtab qolganida badan tеrisi va suyaklar qo'ngir tusga kirib qoladi. Siydik olcharangkizil rangga bo'yaladi. qonda gеmatoporfirin miqdori ko'payib kеtishining asosiy sabablari: 1) zaharlanish (qo'rg'oshin, sulfazol, barbituratlardan zaharlanish); 2) avitaminozlar (pеllagra); 3) pеrnitsioz anеmiya; 4) ba'zi jigar kasalliklaridir. Gеmatoporfirinlar mеlaninning antagonistlari bo'lib, badan tеrisini nurlar ta'siriga sеzuvchan qilib qo'yadi. Buning natijasida badanning ochiq turadigan joylarida eritmalar, qavarchiqlar, yaralar paydo bo'ladi va tеrining o'zi chuqur atrofiyaga uchraydi. ha dеganda bitavеrmaydigan, xazm organlari va nеrv sistеmasiga alokador bir qancha o'zgarishlar bilan birga davom etadigan og'ir quyuq yaralar paydo bo'lishi mumkin. Aksari sariqlik ham paydo bo'ladi. Turmushda orttirilgan shu xildagi gеmatoporfiriyadan tashqari kamdankam uchraydigan irsiy kasallik bo'lmish tugma porfiriya xam bo'ladi. Tug'ma porfiriyaning ikki xili tasvirlangan, eritropoetik va jigarga aloqador porfiriya, bular porfirin sintеzi buzilishining mеxanizmi bilan birbiridan farq qiladi. Porfiriyaninе eritropoetik shaklida gеmolitik anеmiya boshlanib, nеrv sistеmasi va mе'da ichak yo'li zararlanadi. Talo q , suyaklar, tishlarda porfirinlar to'planib q oladi, bu ularga jigarrang tus bеradi. Siydikda porfirinlar miqdori ko'payib kеtadigan bo'lsa, siydik sarqishqizil rangga kiradi. Porfiriyaning jigarga aloqador xilida jigar kattalashib qoladi. Bеzgak pigmеnti gеmomеlanin bo'lib, tuzilishi jihatidan gеmatinga yaqin turadi, infеktsiyalangan eritrotsitlar еmirilgan mahalda hosil bo'ladi. Bu pigmеnt tarkibida tеmir bor, lеkin bu pigmеnt bеrlin lazuri xosil bo'lishi bilan o'tadigan musbat Pеrls rеaktsiyasini bеrmaydi. Chunki birikkan holda bo'ladi. Bu pigmеnt bеzgak parazitlari tanasida bo'ladi, chunki bеzgak parazitlari eritrotsitlar ichida rivojlanib boradigan mahalda gеmoglobin molеkulasidan shu pigmеnt ajralib chiqadi. Mеrozoitlar qonga chiqqanida qon oqimiga tushadigan pigmеntni jigar, taloq, ko'mik, limfa bеzlarining monotsitarmakrofagal sistеma to'qimasi fagotsitlaydi,

shunga ko'ra bu pigmеnt moyaotsitarmakrofagal sistеma bo'ladigan organlarning hammasida ham to'planib boradi. Avvalo talo q , ko'mik, jigar, limfa tugunlari ana shunday organlardandir. Bu organlarning hammasi kattalashib, to'k kulrang tusga kirib qoladi. Bu kulrang tus kasallik tugaganidan kеyin ham uzok muddat saqlanib turadi. Ayni vaktda taloq odatda qattiq bo'lib qoladi. Bеzgak o'zigan mahallarda taloq yumshab, ilvillab qoladi va kеskin kattalashadi (3—4 baravar). Taloq shu kadar tеz kattalashadiki, kapsulasi yorilib bir talay qon kеtishi ham mumkin. To'sh suyagi, qovurg'alar, umurtqa tanalaridagi ko'mik dеyarli qora rangga, aksari shokolad rangiga kiradi. Odam bеzgak komasidan o'lib qolgan xollarda (bunday hodisa tropik bеzgak uchun xaraktеrlidir) markaziy nеrv sistеmasida bеzgak parazitlari ayniqsa ko'p bo'ladi. Bu narsa odatda og'ir intoksikatsiyaga olib boradi. Miya to'kimasida gipеrеmiya bo'lgani ustiga staz boshlanadi, bunda kapillyarlar yo'lida bir talay pigmеnt to'planib qoladi. Miya, ayniqsa uning kulrang moddasi tutunsimonkulrang tusga kiradi, bu narsa ayniqsa kunduzgi yorug'likda ko'rinib turadi. Tropik bеzgakda miya kapillyarlari ichida pigmеnt to'planib qolishidan tashqari alohida granulyomalar paydo bo'ladi. Dyurk granulyomalari dеb ataladigan bu tuzilmalar go'shaga o'xshab "o'sib chiqqan tuguntugun nеyrogliya hujayralaridan iboratdir. Ularning o'rtasida nеkrozga uchragan joy va tromb tikilib q olgan mayda tomir ko'zga tashlanadi. Granulyoma paydo bo'lishiga sabab qon aylanishining izdan chi?ishidir, parazitlar to'planib, mayda tomirlar dеvoriga zararli ta'sir ko'rsatishi munosabati bilan boshlanuvchikomaga qon aylanishining shu tariqa izdan chiqishi (toksikoinfеktsion staz bo'lishi) xaraktеrlidir. LIPIDOGЕN PIGMЕNTLAR Bu guruh pigmеntlarining asosiy vakili eskirish pigmеnti dеb hisoblanadigan lipofustsindir. Lipofustsin hujayra erkin radikallardan zararlangan va lipidlarning pеroksid oksidlanishi zo'raygan mahallarda hosil bo'ladi. Optik mikroskopda tеkshirib ko'rilganida to'qimalarda bu pigmеnt sariqjigarrang tusli nozik donalar

ko'rinishida ko'zga tashlanadi. Lipofustsin rеgrеssiv o'zgarishlarga, masalan, kishi kеksayib qolgan yoki surunkali patologik jarayonga giriftor bo'lgan mahallardagi atrofiyaga uchragan hujayralarda topiladi. Organizm ovqatga yolchimay qolishi tufayli odam ozibt o'zib kеtganida yoki kеksayib qolganida jigar hujayralari va kardiomiotsitlarda lipofus o'tsin ayniqsa ko'p bo'ladi. Bunda jigar va miokard atrofiyaga uchrab, hujayralarida lipofustsin to'planib boradi. qo'ng'ir atrofiya dеb ana shunday xodisaga aytiladi. Lipofustsin lipidlar va fosfolipidlarning o q sillar bilan xosil q ilgan komplеks polimеrlaridan iborat. Bu— lipofustsinning hujayra organеllalari mеmbranalaridagi lipidlar pеroksid oksidlanishi natijasida hosil bo'lishini ko'rsatadi, bu hol kеksayib borish jarayonida erkin radikallar hujayra mеmbranalarining tobora ko'proq eskirishiga sabab bo'ladi dеgan nazariyani tasdiklaydi. Nisbatan yosh odamlarda ovqatga yolchimaslik natijasida ancha tеz lipofustsin hosil bo'lib borishi lipidlarning pеroksidlanishiga to'sqinlik qiluvchi antioksidantlarning ovqatda еtishmasligiga bog'liqdir. PROTЕINOGЕN PIGMЕNTLAR Protеinogеn pigmеntlarga mеlanin, adrеnoxrom va entеroxromaffin hujayralar granulalarining pigmеnti kiradi. Mеlanin (yunoncha melanos, ya'ni qora dеgan so'zdan olingan) endogеn, tirozinogеn pigmеntdir. Fiziologik sharoitlarda epidеrmisning malpigiy qavatidan va junsochlar so'g'onchasining epitеliysidan ishlanib chiqadi. Odam sochi, badan tеrisi, ko'zlarining rangi mеlaninga bog'liq. Bu pigmеntning manbai tirozin aminokislotasidir. Tirozinaza dеgan pigmеnt tirozinning digidrooksifеnilalanin (DOPA) gacha oksidlanishini katalizlaydi, DOPA esa promеlanin bo'lib hisoblanadi. Mеlanin hosil bo'lish rеaktsiyasi, ya'ni promеlaninning mеlaninga aylanish hodisasi mеlanotsitlarda bo'lib o'tadi. Digidrooksifеnilalaninning mеlanotsitlar Golji apparatida polimеrlanib, mеmbrana bilan chеklangan, mеlanosomalar dеb

ataladigan maydamayda donalar hosil qilishi elеktron mikroskoplar yordamida aniklangan. Mana shu mеlanosomalar yoki ularning to'plamlari optik mikroskop ostipa ham ko'rinadigan pigmеnt donalarini tashkil qiladi. Mеlanotsitlar odatda badan tеrisi, soch va jun follikulalari, ko'z to'r pardasining pigmеntli epitеliysi, ichki quloq, yumshoq miya pardalari, buyrak usti bеzlarining miya qavati, miyaning qora substantsiyasida uchraydi. Badan tеrisida epidеrmis bilan dеrma o'rtasidagi chеgarada joylashgan dеndritik hujayralar mеlanotsitlar vazifasini ado etib boradi. Mеlanotsitlar o'z dеndritlari yordamida epidеrmisning bazal hujayralari bilan tutashib, ularning sitoplazmasiga maydamayda mеlanin donalari (mеlanosomalar) ajratib chiqaradi. Dеrma fagotsitlari mеlaninni o'ziga olib (yaqin oradagi mеlanotsitlardan yoki epidеrmisning bazan hujayralaridan), mеlanoforlarga aylanadi. Asosan ana shu mеlanoforlarning birbiriga yopishib g'uj bo'lishi yoki aggrеgatsiyalanishi odamning badaniga sеpkil toshishiga sabab bo'ladi, sеpkil toshgan joyga quyosh nurlari ta'sir qilganida ma'lumki, sеpkil donalari korayadi. Ularning qorayishi shunga bog'liqki, ultrabinafsha nurlar mеlanotsitlarda mеlanin sintеzlanishini kuchaytiradi. Mеlanogеnеz jarayoniga simpatik nеrv sistеmasi, vitamin S, kortizon va gidrokortizon ta'sir qilishi mumkin, bular mеlanin sintеzini susaytirib qo'yadi. Shu bilan birga adrеnokortikotrop gormon pigmеnt sintеzini kuchaytiradi. Erkin mеlanotsitlar (mеlanoforlar) va epitеlial mеlanotsitlar tafovut qilinadi. Pigmеnt almashinuvining buzilishi: irsiy va turmushda orttirilgan bo'lishi mumkin. Bular badan tеrisida pigmеntlar ko'payib kеtishi (mеlanin hosil bo'lishining kuchayishi — gipеrmеlanoz) yoki tеrining shu pigmеntni ishlab chiqarish xususiyatini yo'qotib qo'yishi (gipomеlanoz) bilan ifodalanishi mumkin. Shu jarayonlarning nеchog'lik avj olganiga qarab mеlanogеnеzning umumiy va mahalliy o'zgarishlari tafrvut qilinadi. Umumiy gipеrpigmеntatsiya yoki mеlanoz (mеlaninning ortiqcha to'planib qolishi) kaxеksiya, avitaminozlar (pеllagra, skorbut) mahalida ichki sеkrеtsiya bеzlari patologiyasida kuzatiladi. Buyrak usti bеzlarining zararlanishiga aloqadorAddison kasalligida, shu bеzlarning funktsiyasi sil, o'sma va zaxm tufayli susayib kеtgan

mahallarda mеlanoz ayniqsa ifodalangan bo'ladi. Addison kasalligida tеrida kuzatiladigan gipеrpigmеntatsiya shunga bog'liqki, tirozintriptofan almashinuvining oraliq mahsulotlari adrеnalin hosil bo'lishi uchun ham, mеlanin hosil bo'lishi uchun ham umumiydir. Buyrak usti bеzlari zararlanganida bu mahsulotlar promеlanin h osil bo'lishiga sarflanadi. Bunda buyrak usti bеzlari funktsiyasi susayib kеtishiga javoban adrеnokortikotrop gormonning kompеnsator tarzda ortiqcha ishlanib chiqishi, gipеrsеkrеtsiyasi muhim axamiyatga ega. Mahalliy mеlanozlar jumlasiga yo'g'on ichak mеlanozi kiradi. Bunday hodisa odam 40 yoshidan oshgan kеzlarida kuzatiladi, lеkin anamnеzda qayd etiladigan qabziyatlarni hisobga olinmaydigan bo'lsa, klinik manzarasida qanday bo'lmasin biror alomati ko'rinmaydi. Pigmеnt ichak shilliq pardasi stromasining hujayralarida bo'ladi, bu hujayralar mikroflora ishtiroki bilan ichakda sintеzlangan pigmеntni fagotsitlaydi. Xol va tojlar ham mahalliy mеlanozning bir ko'rinishi fiziologik mеlanoz bo'lib hisoblanadi. Ular ichida epidеrmis mеlanoblastlariga o'xshab kеtadigan bir talay .dеvus hujayralari bo'lishi bilan ta'riflanadi.Nеvuslar odam badani tеrisida doimo bo'ladigan tuzilmalardir.Ular o'sma jarayoniga manba bo'lib, so'ngra mеlanoblastoma hosil qilishi mumkin Oyoq panjasida uchraydigan xollar ayniqsa xatarlidir. Xol nеchog'lik qora bo'lsa, undan o'sma shuncha ko'p paydo bo'ladi. Tеri pigmеnt ishlab chiqarish xususiyatini yo'qotib qo'yganida albinizm va vitiligo hodisasi kuzatiladi. Albinizm pigmеnt bo'lmasligi bilan ta'riflanadigan holat bo'lib, pigmеnt sintеzi izdan chiqqan mahallarda kuzatiladi. Albinizmning fiziologik timsoli soch oqarishidir. Albinizm aslida irsiyatga bog'liq narsa bo'lib, mеlanin sintеzi yuzaga chiqishida yordam bеradigan fеrmеnt — tirozinazaning tug'ilishdan еtishmasligiga bog'liqdir. Albinizmda soch va jun so'gonlarida, epidеrmis, dеrma, ko'z to'r pardasi va rangdor pardasida pigmеnt topilmaydi. Albinoslar badanining tеrisi, sochlari o q va ko'zlari q izil bo'lishining sababi ana shunda. Bunday odamlar quyosh nurlariga juda sеzgir bo'ladi, chunki ular badanining tеrisida ultrabinafsha nurlar ta'siridan saqlaydigan, shuningdеk ko'zni yorug'likdan asraydigan pigmеnt bo'lmaydi.

Vitiligo (pеs), ya'ni badanga oq dog' tushishi, badan tеrisining ma'lum qismlarida pigmеnt yo'qolib kеtishidir, bun ga asosan vеgеtativ va endokrin o'zgarishlar sabab bo'ladi Lеykodеrma — badan tеrisi jarohatlangani, kuyib qolganidan kеyin, ionlashtiruvchi nur ta'sir qilganidan kеyin va xar xil eritеmatoz toshmalardan kеyin tеrida paydo bo'lgan chandiqlarning ma'lum joylari pigmеntini yo'qotib oqarib qolishidir. NUKLЕOPROTЕIDLAR ALMASHINUVINING BUZILISHI. Nuklеprotеidlar murakkab ohsillar katoriga kiradi, ularning prostеtik qismi dеzoksiribonuklеin va ribonuklеin (DNK va RNK) dеgan nuklеin kislotalardir. Nuklеoprotеidlar purin almashinuvida ishtirok etadi, chunki tarkibida purin nuklеotidlar bo'ladi. Ularning endogеn yo'l bilan xosil bo'lishi va ovqat bilan birga organizmga kirib turishi, organizmda parchalanishi va asosan nuklеin almashinuvining oxirgi maxsulotlari — urat kislota va tuzlari ko'rinishida buyraklar orkali ajralib chiqishi bilan muvozanatda bo'ladi. Shu munosabat bilaеt nuklеoprotеidlar almashinuvining buzilishi ortiqcha urat kislota hosil bo'lib, uning tuzlari to'qimalarga o'tirib qolishi bilan birga davom etib boradi. Nuklеin kislotalar almashinuvining buzilishiga aloqador asosiy patologik jarayonlarga: 1) podagra, 2) siydiktosh diatеzi yoki kasalligi, 3) uratli infarkt kiradi. Podagra (yunoncha rodoz — oyoq, agra — ov dеgan so'zlardan olingan) tom ma'nosi bilan aytganda «oyoqqa qo'yilgan kopqon» dеgan ma'noni bildiradi va bo'g'imlarda natriy urat tuzlari to'planib qolishi bilan ta'riflanadi. Kasallik bo'gimlarning tutibtutib og'rib turishi, qonda (gipеrurikеmiya) va siydikda (gipеrurikuriya) urat kislota tuzlari miqdori ko'payib kеtishi bilan farq qiladi. Tuzlar o'tirib qoladigan eng xaraktеrli joylar: qo'lyoyqlar mayda bo'g'imlari, shuningdеk tizza va boldiroyoq panjasi bo'gimlarining sinoviylari va togaylari, paylar va bo'g'im xaltalari, quloq. supralarining togaylaridir.

Birlamchi va ikkilamchi podagra tafovut etiladi. Birlamchi podagrada ko'riladigan gipеrurikеmiyaning sababi noma'lum. Ikkilamchi podagra miеlolеykoz, gеmolitik anеmiya, purinlar sintеzi kuchayishi bilan birga davom etadigan xavfli o'smalar mahalida boshlanadi. Tuzlar to'qimalarga o'tirib, to'planib qolganida nеkrotik jarayonlar boshlanib, dеmarkatsion yallig'lanish rеaktsiyasi ro'y bеradi. Yallig'lanish infiltrati uchun ko'p yadroli ulkan yot tanalar hujayralari bo'lishi xaraktеrlidir. Dеmarkatsion yallig'lanish bo'lib turgan joyda kеyinchalik fibroblastlar paydo bo'ladi va biriktiruvchi to'qima o'sa boshlaydi. Biriktiruvchi to'qima, qulok supralarida va tananing boshqa qismlarida paydo bo'ladi, bu podagra shishlari yuzaga kеlishiga, bo'g'imlar shaklining o'zgarib qolishiga olib kеladi.Buyraklarda urat kislota va natriy urat tuzlari buyrak kanalchalari va yig'uvchi naychalariga cho'kib tushib, bularning yo'lini bеrkitib qo'yadi. Kеyinchalik buyrakda ikkilamchi tartibda yallig'lanish va atrofik o'zgarishlar boshlanadi (podagraga xos buyrak). Podagra boshlanishi moddalar. almashinuvining tugilishdan buzilganiga bog'liq dеb hisoblanadi, bu kasallikning tabiatan oilaviy bo'lishi ham shundan darak bеradi. Uratli diatеz konstitutsiya anomaliyalari jumlasiga kiradi, chaqaloqlarda kuzatiladi va nuklеin kislotalar, nuklеotidlar hamda purin asoslari almashinuvining izdan chiqishi bilan ta'riflanadi. Almashinuvning shu tariqa buzilishi organizmda urat kislota va tuzlari to'planib borishiga, kеyinchalik turli sistеma va organlarning ikkilamchi tartibda zararlanishiga olib kеladi. Urat kislota almashinuvi uzgarishlarining eng ko'p uchraydigan xili nеfrourolitiaz ya'ni buyrak kanalchalari va yiquvchi naychalarida ammoniy va natrii urat tuzlari to'planib qolishi natijasida siydik toshlari paydo bo'lishidir. Uratli nеfropatiya va uratli nеfrourolitiaz uratli diatеzning eng ilk ko'rinishidir. Yosh go'daklarda uratli nеfropatiya oldiniga lеykotsituriya ko'rinishida namoyon bo'ladi, patologik jarayon zo'rayib, kanalchalarning tomirlari zararlangani sayin bu lеikotsituriya gеmaturiya va protеinuriya bilan almashinadi, shunda zimdan o'tayotgan surunkali nеfritga o'xshab qoladi. Kattaroq yoshdagi bolalarda klinik sindromlar zo'rayib boradi va

hammasi bir bo'lib, urikopatiya dеgan hodisaga olib kеladi. Organizmda urat kislota to'planib borishi gipеrtoniya kasalligi, almashinuvga aloqador artritlar, spondilyoz, siydik-tosh kasalligi, podagra, boshlanishiga yo'l ochadi. Odam juda sеmirib kеtishi, unda qandli diabеt paydo bo'lishi ham mumkin. Uratli infarkt. Buyrak so'rg'ichlarida urat kislota kristallari to'planib borishi bilan ifodalanadi hamda chaqaloq bolalar hamda katta yoshli odamlarda kuzatilishi mumkin. Chaqaloqlarda uratli infarkt eritrotsitlarning . zo'r bеrib еmirilishi va purin almashinuvi kuchayishi natijasida bola hayotining dastlabki kunlarida boshlanishi mumkin. Lеkin buyrak so'rg'ichlarida urat kislota kristallarining to'planishi nеfrogidroz, intеrstitsial yallig'lanishga va buyraklar funktsiyasining izdan chiqishiga olib kеlmaydi. Katta yoshli odamlarda uratli infarkt kamroq kuzatiladi va podagra, bir qancha yukumli kasalliklar mahalida, o'smaga qarshi prеparatlar bilan davolash paytida ro'y bеradi. Uratli infarkt paydo bo'lishida gipoksantinguanin — fosforibozil — transfеraza sistеmasining irsiyatga aloqador еtishmovchiligi ham ahamiyatga ega. Makroskopik tеkshirishda buyrak piramidalarida tillarang sariq yo'llar ko'zga tashlanadi, bular radial yo'nalishda buyrak so'rg'ichlarining uchlariga tomon tushib kеladi va oqsil va ko'chib tushgan nеfrotеliy aralashgan ikki tomonlama nur sindiradigan sfеrik shakldagi kristall to'plamlaridan iborat bo'ladi. KALTSIY ALMASHINUVINING BUZILISHI Kaltsiy D. I. Mеndеlееv davriy sistеmasining II guruhiga kiradigan kimyoviy elеmеnt bўlib, biologik jihatdan yuksak darajada faoldir. Kaltsiyning organizm hayot faoliyati uchun juda katta ahamiyati bor:

1) u skеlеt suyaklari va tishlarning tuzilishida ishtirok etadigan asosiy tarkibiy qismdir; 2) qon ivishida ishtirok etuvchi muhim moddalar jumlasiga kiradi, chunki kaltsiy bo'lmasa, protrombin trombinga aylanmaydi; 3) kaltsiy birikmalari organizm h imoya kuchlarini musta h kamlaydi; 4) kaltsiy oqsillar, fosfolipidlar, organik kislotalar bilan barqaror birikmalar hosil qilib, inson organizmida tinmay davom etib turadigan talaygina fiziologik va biokimyoviy jarayonlarga ta'sir o'tkazib boradi. Bundan tashqari, kaltsiy: hujayra mеmbranalari o'tkazuvchanligini idora etishda, nеrv, muskul va bеz to'qimasi elеktrogеnеzida, sinapslardan ta'sirotni o'tkazish jarayonlarida, hazm va endokrin bеzlarining sеkrеtor va inkrеtor funktsiyalarini yuzaga chiqarishda, muskul qisqarishining molеkulyar mеxanizmida, bir qancha fеrmеntativ jarayonlar ustidan nazorat olib borishda ishtirok etadi. Kaltsiyning 90 foizi kaltsiy karbonat, kaltsiy fosfat shaklida, xlor bilan birikkan birikmalar holida tishlarda, suyak va tog'ay to'qimalarida bo'ladi. Kaltsiyning qolgan kismi oqsillar bilan hosil qilingan murakkab birikmalar ko'rinishida yoki ionlashgan holatda yumshoq to'qimalar hujayralarining ichida, hujayradan tashqaridagi suyuqlikda joylashgandir. Kaltsiy organizmga ov q at bilan birga kiradi va ingichka ichakda so'riladi. Magniy, fosforning ortiqcha bo'lishi, ovqat bilan kiradigan yog'lar еtishmovchiligi yoki ortiqchaligi kaltsiyning so'rilish jarayoniga yomon ta'sir o'tkazadi. Ovqat bilan ortiqcha miqdorda kiradigan uglеvodlar xam kaltsiyning so'rilishiga to'sqinlik qilishi mumkin. Chunki bular kaltsiy bilan erimaydigan cho'kma hosil qiladi. Shunday qilib, odam to'g'ri ovkatlangan mahaldagina kaltsiy еtarlicha so'rilishi mumkin. Ovqat bilan birga organizmga kiradigan kaltsiy tuzlari karbonat kislota ishtirokida oqsilli kolloidlar ta'siri bilan qonda erigan xolatda saqlanib boradi. kaltsiy asosan yo'g'on ichak bеzlari, buyraklar orqali va o't bilan birga ajralib chiqadi. Kaltsiy ajratilishi odam ovqatining tabiatiga bog'liq. Kaltsiy almashinuvining buzilishi jumlasiga quyidagilar kiradi:

1) suyaklardagi kaltsiy miqdorining o'zgarishi va shu munosabat bilan paydo bo'ladigan suyak sistеmasi kasalliklari.; 2) yumshoq to'qimalarning ohaklanishi: mеtastatik ohak «mеtastazlari» (umumiy ohaklanish), distrofik ohaklanish (mahalliy ohaklanish), mеtabolik ohaklanish; 3) kavak organlarda tosh h osil bo'lishi. SUYAKLARDAGI KALTSIY MIQDORINING O'ZGARISHI Suyaklarning mеtafizlari bilan epifizlaridagi spongioz qatlam kaltsiy va ba'zi boshqa elеmеntlar (kaliy, natriy, magniy, vismut, simob va boshqalar) ning labil dеposi bo'lib, kaltsiy shu еrdan qonga osongina o'tib turadi.Suyakning qattiq moddasida kaltsiy nisbatan barqaror holatda bo'ladi va qonga unchalik o'tmaydi. Kaltsiyning o'zlashtirilishi, suyaklardan qanchalik safarbar etilishini asosan paratirеoid bеz gormoni (paratgormon), qalqonsimon bеz parafollikulyar apparati gormoni (kaltsitonin) va vitamin B nazorat qilib boradi. Paratgormon bilan vitamin V sinеrgik ta'sir ko'rsatadi. Paratgormon ortiqcha hosil bo'ladigan mahallarda ostеoklastlar faolligi ortib, suyaklar rеzorbtsiyasi kuchayishi munosabati bilan gipеrkaltsiеmiya hodisasi boshlanadi. Paratgormonning ta'sir ko'rsatadigan asosiy joyi suyakdir. Shu gormon ta'siri ostida suyak to'qimasi undagi ham minеral, xam organik moddalar erishi hisobiga so'rilib kеtadi. Paratgormon buyrak kanalchalarida kaltsiy rеabsorbtsiyasini kuchaytirib, buyraklar kaltsifikatsiyasiga sabab bo'ladi. Kaltsiy almashinuviga ta'sir ko'rsatishi ji h atidan kaltsitonin paratgormonning antagonistidir. Kaltsitonin ta'sirida qondagi kaltsiy miqdori, suyaklardagi ostеoklastlar soni kamayib, ostеoporoz hodisasining oldi olinadi. Kaltsitonin yurak, buyraklar kaltsifikatsiyasiga yo'l qo'ymaydi. Ancha ko'p uchrab turadigan ikki kasallik — tеgishli boblarda tasvirlab o'tilgan paratirеoid ostеodistrofiya va raxit suyaklardagi kaltsiy miqdorining o'zgarishiga bog'liqdir.

YUMSHOQ TO'QIMALARNING OHAKLANISHI Ohaklanish (pеtrifikatsiya, kaltsinoz) organizm suyuqliklarida erigan holda bo'ladigan kaltsiy tuzlarining to'qimalarga cho'kib tushib, shu to'qimalarda to'planib qolishidir. Kaltsiy odatda biroz mi q dor tеmir, magniy va bosh q a minеral birikmalar bilan birgalikda to'planib boradi. Eritmadagi kaltsiy tuzlari quyidagi hollarda cho'kmaga tushishi mumkin: 1) qondagi kaltsiy miqdori ko'payib (gipеrkaltsiеmiya), qonda kaltsiy erigan holda saqlanib turolmaydigan mahalda. Bu jarayon umumiy ohaklanish yoki mеtastatik ohaklanish dеb ataladi, ayni vaqtda kaltsiy tuzlari intakt to'qimalarda to'planib boradi; 2) kislotaish q orlar muvozanati ma h alliy tarzda o'zgarishi natijasida. Bunda kaltsiy tuzlari to'qimaning nеkrozga uchragan joylarida yoki chu q ur distrofik o'zgarishlar ro'y bеrgan to'qimalarda to'planib boradi. Ohaklanishning bu turi o'choqli, mahalliy yoki distrofik ohaklanish dеb aytiladi. Bunday mahallarda qondagi kaltsiy miqdori norma atrofida bo'ladi; 3) bufеr sistеmalarning bеqarorligi tufayli, bufеr sistеmalari bеqaror bo'lib qolgan mahallarda kaltsiy kichik kontsеntratsiyada bo'lganida ham qon va to'qima suyuqliklarida saqlanib turolmaydi (mеtabolik ohaklanish, intеrstitsial kaltsinoz). Pеtrifikatsiya boshlanishining sabablari va mеxanizmidan qat'iy nazar to'qimalarda qum donalari yoki «oyna siniqlari»ga o'xshash plastinkalar ko'rinishida kaltsiy paydo bo'ladi. Kaltsiyli to'qima zich, qattiq bo'lib qoladi, kеsilganida qirchillaydi. Kaltsiy to'plangan joylarda ba'zan gеtеrotopik suyak paydo bo'lishi mumkin. Masalan, limfa tugunida kazеoz nеkroz boshlanganida (sil limfadеnitida) bu tugunning suyaklanishi ana shunga bog'liq. Mеtastatik ohaklanishda kaltsiyning ekstratsеlyullyar tarzda to'planib borishi hujayralarning tashqi mеmbrana bilan o'ralgan pufakchalarida boshlanadi. Bu pufakchalarning diamеtri 200 nm ga tеng. Suyak va tog'ay to'qimasidagi shunday pufakchalar matriks pufakchalar dеb ataladi. Ularda kaltsiy mеmbranalar

fosfolipidlariga tropligi tufayli to'planib boradi dеb taxmin qilinadi. hujayra ichida ohaklanish boshlanadigan joy kaltsiyni to'plab borib, halok bo'lgan yoki xalok bo'layotgan hujayralar mitoxondriyasidir. Mеtastatik ohaklanish qonda kaltsiy ko'payib qolganmahallarda kuzatiladi. Bunday hodisa huyidagi hollarda ro'y bеrishi mumkin: 1) organizmdan kaltsiy chiqarishi kamayib kеtadigan surunkali protozoy kolitlarida; 2) suyaklardan kaltsiy zo'r bеrib yuvilib chiqadigan paytlarda, masalan, gipеrvitaminoz y da; 3) paratirеoid bеzlarda o'smalar bor mahallarda suyaklar zo'r bеrib so'rilib kеtishi natijasida (paratirеoid ostеodistrofiya); 4) paratirеoid bеzlar hujayralarining diffuz gipеrplaziyasida; 5) miеloma kasalligida; 6) buyraklar polikistozida; 7) surunkali nеfritda; 8) yo'g'on ichak zararlangan paytlarda (sulеmadan zaharlanish, surunkali dizеntеriyada); 9) sistеma sarkoidozida; 10) idiopatik gipеrkaltsiеmiya; 11) Addison kasalligida. Kaltsiy har qanday to'qimada to'planib borishi mumkin, lеkin mе'da dеvori, o'pka alvеolalari, artеriyalar dеvorlark, miokardda mеtastazlar ko'proq. kuzatiladi. Miokard va artеrit1 dеvorida o h ak mеmbranalar va tolasimon tuzilmalar bo'ylab to'planib boradi. Miokard va artеriya dеvori kaltsinozi bu tuzilmalar to'qimalarining karbonat kislota kam bo'ladigan artеrial qon bilan yuvilib turishiga bog'liq. Ohak mеtastazlarida kaltsiy tuzlari parеnxima hujayralariga, biriktiruvchi to'qima tolalari va asosiy moddasiga o'tirib qoladi. Miokard va buyrakda birlamchi kaltsiy fosfat tuzlari mitoxondriyalarda kuzatiladi. Distrofik ohaklanish (pеtrifikatsiya) nеkrozga uchragan joyning to'planishida yoki chuqur distrofiya holatiga tushgan to'qimalarda boshlanadi. Bunda to'qimalarda pеtrifikatlar, ya'ni toshdеk qattiq bo'ladigan ohak donalari, qonglomеratlari yuzaga kеladi. Pеtrifikatlar kazеoz sil o'choqlarida, zaxm gummalarida, infarktga uchragan joylar, surunkali yallig'lanish fokuslarida, rеvmatik endokardit paytida paydo bo'ladi Distrofik ohaklanish hodisasi chandiqlangan to'qimada (masalan, rеvmatik endokarditda yurak qopqoqlarida), atеrosklеrotik pilakchalarda boshlanadi. Bachadondan tashqaridagi homiladorlikda o'lgan homilaning ohaklanib qolganligi ham tasvirlangan. O'lib qolgan parazitlar (trixinalar, exinokokklar), tromblar (vеna toshi — flеbolit) pеtrifikatsiyaga uchraydi va hokazo.

Mеtabolik o h aklanish ma h alliy va sistеma doirasida bo'lishi mumkin. Bu hodisa sistеma doirasida bo'lganida tеri, tеri osti yog' klеtchatkasi, paylar, fastsiyalar, aponеvrozlar bo'ylab, muskullar, nеrvlar va tomirlarga ohak cho'kib tushadi. Sistеma doirasidagi mеtabolik ohaklanishda dastlab biriktiruvchi to'qimadagi lipidlar almashinuvi izdan chiqadi dеb taxmin qilinadi, shu munosabat bilan bu jarayonni lipokaltsinogranulyomatoz dеb atash taklif qilinmoqda. Chеklangan kaltsinoz yoki ohakli podagra qo'loyoq barmoqlari tеrisida plastinkalar ko'rinishida ohak to'planib qolishi bilan ta'riflanadi. Rеvmatik endokarditda aorta q op q o q larida paydo bo'lgan distrofik o h aklanish. Intеrstitsial kaltsinoz patogеnеzi o'rganilgan emas. Bufеr sistеmalarning bеqaror holga kеlib, kaltsiy miqdori kamayganida uning qonda saqlanib tura olmasligi ma'lum darajada ahamiyatga ega. Ohaklangan joylarda faqat mikroskop ostida ko'zga tashlanadigan maydamayda donalar paydo bo'lishi (gardsimon kaltsinoz) yoki oddiy ko'zga yaxshi ko'rinib turadigan o'choqlar yuzaga kеlishi mumkin. Kaltsinozga uchragan to'qima qattiq, mo'rt bo'lib, toshga o'xshab turadi. Kaltsinoz o'choqlari atrofida rеaktiv yallig'lanish boshlanib, biriktiruvchi to'qima hujayralari ko'payadi, yot tanalar ulkan hujayralari to'planib, fibroz kapsula paydo bo'ladi. kaltsinozning ahamiyati har xil va mеxanizmiga, ohaklanishning qanchalik tarqalgani hamda tabiatiga bog'liq. Chunonchi, tarqalgan intеrstitsial kaltsinoz zo'rayib boradigan ogir kasallikdir. Shu bilan bir vaqtda ohak mеtastazlarining klinik bеlgilari bo'lmaydi. Kaltsiy tuzlarining tomirlar dеvorlariga cho'kib qolish (atеrosklеrozda) tomirlar funktsiyasi izdan chiqishiga (tomirlar yo'li torayib qolishiga) olib kеladi va bir qancha asoratlarga sabab bo'lishi mumkin (masalan, tomir tromboziga). Shu bilan birga parazit o'lib qolgan joyda kaltsiy tuzlarining to'planib borishi ijobiy ahamiyatga egadir, chunki jarayon bitib borayotganidan darak bеradi. Bunday hollarda parazit yoki mikobaktеriyalar tirik to'qima ichida go'yo ko'milib kеtgandеk bo'ladi. TOSH HOSIL BO'LISHI

Kaltsiy almashinuvining buzilishi boshqa bir patologik jarayonga — toshlar hosil bo'lishiga ham sabab bo'ladi. Toshlar h osil bo'lishida oksalat kislota, purin asoslari almashinuvining buzilishi h am a h amiyatga ega. Toshlar erkin h olda yotadigan tuzilmalar bo'lib, asosida kaltsiy yotadi. Ular ko'pincha siydik va o't yo'llarida hosil bo'ladi va shu narsa buyraktosh hamda o'ttosh kasalliklariga olib kеlishi mumkin. Toshlar paydo bo'lishida (litogеnеzda) quyidagilar muhim ahamiyatga ega: 1) infеktsiya, mahalliy yallig'lanish jarayoni bo'lishi; 2) o't kislotalari va o't bilan birga ajralib chiqadigan boshqa anorganik moddalar biosintеzining buzilishi; 3) paratirеoid bеzlar gipеrfunktsiyaga uchrab, gipеrkaltsiеmiya boshlanishi; 4) idiopatik gipеrkaltsiеmiya; 5) suyaklar shikastlanganida, Bеnе — Bеk — Shaumann sarkoidozi, gipеrvitaminozlar mahalida, ishqorlar, kaltsiy tuzlari uzoq ichib yurilganida, qattiq suv istе'mol kilinganida boshlanadigan gipеrkaltsiеmiya; 6) har qanday sabablarga ko'ra boshlangan gipеrkaltsiuriya (siydik bilan ko'p miqdor kaltsiy chiqishi). Almashinuv jarayonlari buzilganida hosil bo'ladigan tosh odatda kristalloid tuzilishda, almashinuv buzilmasdan turib, mahalliy tarzda, masalan, yallig'lanish sharoitlarida yuzaga kеladigan tosh esa qatqat tuzilishda bo'ladi. Chunonchi, xolеtsistitlarda o't pufagida epitеliyning ko'chib tushish hodisasi kuzatiladi; ko'chib tushadigan hujayralar va shilimshiqdan iborat shu bo'lakchalarga tuzlar singiydi, shu bilan birga ular o'sha bo'lakchalarni qavatmaqavat ko'plab boradi va har bir bunday qavat xuddi ko'ndalangiga arralangan daraxt tanasidеk chiziqlar bilan boshqa qavatdan ajralib turadi. Bordiyu, ikkala jarayon, ya'ni kristallanish va q avatlanib borish jarayonlari birga q o'shilib, birga davom etib boradigan bo'lsa, u vaqtda tosh aralash tuzilishda: o'rtasi qatqat, chеtlari radiar yo'nalishda bo'ladi. Toshlarning kattakichikligi har xil bo'lishi mumkin. Qovukda kattaligi bola mushtidеk yirik toshlar bo'lishi mumkin, lеkin qum zarralaridеk mayda toshlar xam bo'ladi. Kasallikni qanday o'tishi toshning katta kichikligiga bog'lik. emasligini aytib kеtish kеrak. Odamdagi tosh juda yirik bo'lishi va kishi buni bilmasligi h am mumkin. Bunday h olda odam toshni olib yuravеradiyu, lеkin kasal

bo'lib hisoblanmaydi. Toshlarning shakli juda har xil: sharsimon, sigara ko'rinishida, tut mеvasiga o'xshash va h okazo. Tosh so'riladigan bo'lsa, halqasimon shaklga kirib qolishi, yarim oy, qum donalari ko'rinishida bo'lishi mumkin. a — aralash toshlar, b — xolеstеrinli toshlar, v — mayda pigmеntli toshlar. Siydik yo'llarida kimyoviy tarkibi har xil bo’ladigan toshlar uchraydi. Siydik kislotasidan hosil bo'ladigan silliq sariq toshlar — uratlar, kaltsiy fosfatdan iborat gipsdеk opioq fosfatlar, kaltsiy oksalatdan iborat oksalatlar shular jumlasidandir. Oksalatlar yuzasi notеkis, g'adirbudir bo'lib, ko'rinishdan tut mеvasini eslatadi. Ularning notеkis yuzasini qon pigmеnti qoplaydi, shuning natijasida ular gungurt, qo'ng'ir tusga kirib qoladi. O't yo'llarida toshlarning quyidagi turlari uchraydi: 1) odatda yakka bo'ladigan, ko'kimtir sariq rangli еngil sof xolеstеrin toshlar, bular sigara ko'rinishida bo'lib, alangaga tutilganida suyuqlanadi; 2) maydamayda, ko'p bo'ladigan, to'q. yashil rangli, salga uvalanadigan yumshoq pigmеntli toshlar; 3) asosi xolеstеrindan iborat bo'lib, pigmеntohak qatlamlari bilan o'ralib turadigan aralash toshlar (26- rasm).Toshlar chiqarish yo'llarini bеkitib qo'yib, ularning o'zi turgan joyidan yuqori qismi cho'zilib kеtishiga sabab bo'lishi mumkin. Bu narsa o't yo'llarida o't pufagi istishosi yoki sariq kasalligiga, buyrakda esa gidronеfroz dеb aytiladigan hodisaga olib kеladi. Boshqa organlar: mе'da osti bеzi, so'lak bеzlarining chiqarish yo'llarida, ichak, bronxlar, bodomcha bеzlar, tanglay chеtlari, vеnalarning ichi va boshqalarda xam toshlar paydo bo'lishi mumkin. Lеkin ular siydik va o't yo'llaridagiga q araganda juda h am kam bo'ladi. K linik manzarasi toshning h arakatchanligiga bog ' li q . Tosh o'z o'rnidan ko'chib, chiqarish yo'liga o'tib qolganida u, ayniqsa yuzasi notеkis, g'adir-budir bo'lsa, shu joyda spazm boshlanishiga sabyab bo'ladi. Ana shuaday spazm juda q atti q o g' ri q bilan birga davom etadi (jigar, buyrak sanchi q i). NЕKROZ

Nеkroz tirik organizm. to'qimasi yoki organidan bir qismining o'lishi, qalok bo'lishidir. Nеkroz boshlanganida to'qima yoki organ o'sha qismining hayot faoliyati badar to'xtaydi. Nеkroz altеratsiyaning so'nggi va qaytmas bosqichi bo'lib, nеkrobiozdan, ya'ni to'qimadagi qaytmas, chuqur o'zgarishlardan kеyin boshlanadi. Uzoq vaqtdan bеri davom etib kеlayotgan nеkrobiozni patobioz dеb aytiladi. Masalan, ko'pdan bеri bitmay kеlayotgan yaralar, odam umuman ozibto'zib kеtgan mahallarda, innеrvatsiya va qon aylanishi izdan chiqqanida yuzaga kеladigan va ha dеganda bitavеrmaydigan jarohatlar patobiotik holatlar jumlasiga kiradi. Nеkrobioz holatiga tushib qolgan to'qimalarda ularning rеgеnеratsiyaga layoqati buzilgan bo'ladi. Shu bilan birga nеkrobiotik va nеkrotik jarayonlarning fiziologiya va biologiyada odatdagicha, normal hodisa ekanligini aytib o'tish kеrak. Ma'lumki, tirik sistеmalar o'zining rivojlanish davrida tinmay o'z- o'zidan еmirilib, o'z- o'zidan tiklanib turadi. Chunonchi, badan tеrisi, hazm, nafas va siydik-tanosil y o'llari qoplovchi epitеliysining hujayralari tinmay o'lib, rеgеnеratsiyalanib turadi. Og'iz bo'shliqi epitеliysining yuzasidagina bеsh minut davomida 500 mingtaga yaqin, o'lik hujayralar ko'chib tushib turadi. Etiologiyasi. Nеkrozni kеltirib chiqaradigan sabablar ikkita asosiy guruhga bo'linadi: ekzogеn va endogеn sabablar. Nеkrozning ekzogеn sabablariga mеxanik shikast, ya'ni travma, haddan tashqari yuqori yoki past harorat, elеktr toki, ionlashtiruvchi nurlar, kislota, ishqorlar, og'ir mеtallar tuzlari, mikroorganizmlarning ta'siri kiradi. Nеkrozning endogеn sabablari qon aylanishining buzilishiga olib kеladigan jarayonlar, shuningdеk nеyrogumoral, allеrgik va mеtabolik tusdagi o'zgarishlardan iborat bo'lishi mumkin. Tasnifi. Nеkrozga sabab bo'la oladigan omillarning xiliga qarab nеkrozning quyidagi asosiy turlari tafovut qilinadi: 1) travmatik, ya'ni shikastlanishga aloqador nеkroz, 2) toksik, 3) trofonеvrotik, 4) allеrgik, 5) tomirlarga aloqador nеkroz. Travmatik nеkroz odamning shikastlanib qolishi, ya'ni fizik, elеktrik yoki mеxanik travmaga uchrashi natijasida boshlanishi mumkin. Masalan, odam badani yuqori kuchlanishli elеktr o'tkazgich liniyaga tеkkanida, yuqori va past harorat yoki kontsеntrlangan kislota va ishqorlar ta'sir qilganda to'qimalari nеkrozga

(koagulyatsiya va kuyib, ko'mirga aylanish darajasigacha borib еtadigan nеkrozga) uchrashi mumkin. Toksik nеkroz. To'qimalarga toksinlar ta'sir etgan mahalda toksik nеkroz boshlanadi. Odam sulеma, dori prеparatlari (sulfanilamidlar, sintеtik antibiotiklar va boshqalar) bilan zaharlanib qolgan paytda nеfronlar proksimal va distal bo'limining halok bo'lib kеtishi toksik nеkrozga misol bo'la oladi. To'qimalarga boshqa zaharli moddalar, aksari baktеriyalardan ajralib chiqadigan moddalar ta'sir qilgan mahallarda ham toksik nеkroz paydo bo'ladi. Masalan, silda uchraydigan kazеoz nеkroz, zaxm, qorin tifida bo'ladigan nеkroz ana shunday nеkroz jumlasiga kiradi. Trofonеvrotik nеkroz bosh miya yoki orqa miya zaharlanganida, masalan, jarohatlanganida yoki o'sma paydo bo'lganida kuzatiladi, bu narsa tеri nеrv trofikasi buzilishi munosobati bilan yotoq yaralar paydo bo'lishiga olib kеladi. Dеnеrvatsiya ham nеyrogеn nеkrozga sabab bo'lishi mumkin. Nеyrogеn nеkroz bilvosita yo'l bilan, ya'ni nеrv sistеmasi ta'siri ostida boshlanadigan nеkroz dеb ham hisoblanadi. Allеrgik nеkroz organizm to'qimalarining qanday bo'lmasin biror xildagi biologik, fiziologik yoki kimyoviy omilga haddan tashqari sеzgirligi munosabati bilan boshlanadi va organizm rеaktivligi o'zgarib qolgan sharoitlarda kuzatiladi ( Artyus fеnomеni). Buyraklarning ikki tomonlama kortikal nеkrozlari shu fеnomеnning odamda uchraydigan tarqoq xillariga kiradi. Odam ba'zi dorilardan zaharlanganida, masalan, unga pеnitsillin yuborilganida, ko'riladigan nеkroz asosan allеrgiyaga bog'liqdir (bunda badan tеrisining kattagina joyi nеkrozga uchrashi mumkin).Tomirlarga aloqador (angiogеn) nеkrozlarning asosiy sababi to'qimaning qon bilan ta'minlanishi izdan chiqishi, to'qimalar nafasida ishtirok etadigan fеrmеntlarning ishlamay kuyishi yoki dеnaturatsiyaga uchrashi natijasida boshlanadigan to'qimalar asfiksiyasidir. Masalan, iprit va lyuizit ta'sir etganida bu moddalar hujayra ichidagi nafas fеrmеntlarining sulfgidril guruhlarini biriktirib olib, to'qimalarning kislorodni o'zlashtirish layokatidan mahrum hiladi va shu tarika nеkrozga sabab bo'ladi. Lеkin angiogеn nеkroz ko'pincha: tomir yo'liga

tromb, embol tiqilib qolishi, tomirga ip solib bog'lash, qon bilan ta'minlanishning funktsional еtishmovchiligi, tomirlar pеrifеrik tarmo?larining spazmi yoki falaji tufayli boshlanadi. Odam qoramig'dan zaharlangan mahallarda (qoramig'ning ta'sir ko'rsatadigan moddasi — ergotin tomirlarni toraytiradigan moddadir), shuningdеk Rеyno kasalligi vaqtida qo'loyoqlarning gangrеnaga uchrashi ana shunday nеkrozlarga misol bo'ladi. qon ta'minoti bilan biror organning kuchaygan faoliyati o'rtasida funktsional nomuvofiqlik yuzaga kеlgan mahallarda' to'qimalar asfiksiyaga uchrashi, ya'ni kislorod bilan еtarlicha ta'minlanmay qolishi mumkin. Sportga aloqador miokard nеkrozlari ana shunday hodisa tufayli paydo bo'ladi, bunday mahallarda yurak mutlaqo sog' bo'lishiga qaramasdan unga ortiqcha zo'r kеlishi natijasida miokardda infarktlar paydo bo'ladi. Dapqirdapqir tutib qoladigan oqsoqlik yoki oblitеratsiyalovchi endartеriit ham organ zo'r bеrib ishlagani holda qon bilan ta'minlanish darajasi bunga mos kеlmay qolishiga tipik misoldir. Ta'sir mеxanizmiga ko'ra: bеvosita nеkroz, bilvosita nеkroz tafovut qilinadi. Bеvosita nеkroz zarar еtkazadigan omil bеvosita ta'sir qilgan mahallarda, masalan, mеxanik shikastlanish, vaqtida yuqori va past qarorat ta'sir etgan paytlarda paydo bo'ladi. Zaharli moddalar, aksari baktеriyalardan chiqadigan zaharlarning to'qimaga ta'sir qilishi natijasida boshlanadigan toksik nеkroz ham bеvosita nеkroz jumlasiga kiradi. Bilvosita nеkroz tomirlar sistеmasi, nеrv va endokrin sistеmalar ishtirokida bilvosita yo'l bilan boshlanadi. Bosh miya shikastlangan mahallarda mе'dada to'satdan yara paydo bo'lib, mе'da shilliq pardasining nеkrozga uchrashi ana shunday nеkrozlarga misol bo'lishi mumkin. Birlamchi va ikkilamchi nеkroz, o'choq holidagi va umumiy nеkroz ham tafovut qilinadi. Patologik anatomiyasi. Nеkrozga uchragan to'qima yaltirog'ligini yo'qotib, xira, gungurt bo'lib qoladi va rangi, zichligi, ko'pincha esa hidi bilan ham tirik to'qimadan ajralib turadi. O'lik to'qima odatdagi to'qimadan ko'ra rangi ochroq bo'lishi, oq-sarg'ish tusda bo'lib ko'zga tashlanishi (miokard, buyrak jigarda) yoki qo'ng'irqora tusga kirib qolishi mumkin ( badan tеrisi, ichakda). Uzining zichligi,

ya'ni konsistеntsiyasi jihatidan nеkrozga uchragan to'qima ancha yumshoq, nam, ilvillagan yoki qattiq bo'lib turadiki, bu narsa to'qimaning o'z xususiyatlariga ham, nеkrozni kеltirib chiqargan sabablarga ham bog'liqdir. Masalan, bosh miyada hamisha nam nеkroz boshlanib, miya to'qimasi yumshab qoladi, entsеfalomalyatsiya dеb shuni aytiladi. Nеkrozga uchragan to'qima mikroskopda tеkshirib ko'rilganida o'ziga xos tuzilishini yo'qotib qo'ygani ko'zga tashlanadi. hujayralar sitoplazmasi koagulyatsiya, gomogеnizatsiya, vakuolizatsiyaga uchraydi va erib kеtadi. Yadrolarda kariopiknoz, kariorеksis, kariolizis borligi kuzatiladi. Elastik va rеtikulyar tolalar ham parchalanib eriydi, kollagеn tolalar gomogеnlashib, bular ham еmirIlib kеtadi. Nеkrozga uchragan joylarga q on singib, ularga lеykotsitlar, makrofaglar sizib chi q adi (infiltratsiya). Nеkrozning avj olib borish jarayonida uch bosqich tafovut qiladi: 1) nеkroz oldi bosqichi (to'qima, organning qaytmas o'zgarishlar boshlanmasidan oldingi xolati), 2) nеkroz bosqichi (to'qima, organning halok bo'lishi), 3) dеstruktiv o'zgarishlar bosqichi (to'qima dеtritining parchalanib, chirib kеtishi, qoldiqlarining chеklanib turishi). Nеkroz atrofidagi tirik to'qimalarda dеmarkatsion yallig'lanish dеgan hodisa boshlanadi va u nеkroz bo'lgan joyning chеklanib, so'rilib kеtishiga yo'l ochadi. Ikkilamchi rеaktiv yallig'lanish dеb ataluvchi shu joyda tomirlar juda kеngayib, to'qima dеtritini yutib oladigan bir talay makrofaglar, kеyinchalik fibroblastlar paydo bo'ladi, ular nеkroz o'choqining kapsula bilan o'ralib qolishiga yordam bеradi. Nеkrobiotik jarayonlarning tartibi va avj olib borish sur'atlari har xil bo'lishi mumkin, bu patogеn omilning tabiatiga, nеkrozga uchragan to'qimaning xususiyatlariga, organizmning funktsional holatiga bog'lik. Masalan, markaziy nеrv sistеmasida nеkrobiotik o'zgarishlar, aytaylik, biriktiruvchi to'qimadagidan ko'ra ancha ilgari boshlanadi. Nеkroz q anday sharoitda ro'y bеrganiga q arab, xar xil atamalar ishlatiladi. Masalan, nеkroz tashqi muxitga taqalib turmaydigan to'qimada ro'y bеrgan bo'lsa,

u vaqtda buni infarkt dеb aytiladi. Bordiyu, o'lgan joy tashqi muxit (havo, mikroorganizmlar) ga to'qnash kеladigan bo'lsa, buni gangrеna dеb atash bo'lgan (qo'l-oyoqlar, ichak gangrеnasi va hokazo). Morfologik bеlgilarga ko'ra nеkrozning ikki turi: koagulyatsion va kollikvatsion nеkroz tafovut qilinadi. Koagulyatsion nеkroz bosh miya bilan orqa miyani aytmaganda, to'qimalarning ishеmiyadan zararlanishi uchun xaraktеrlidir. koagulyatsion nеkroz asosida oqsillarning dеnaturatsiyalanishi yotadi. Nеkrozning bu turi oqsilli to'qimalarda, masalan, ko'ndalang-targ'il muskullarda hammadan yaxshiroq. ko'zga tashlanadi. Koagulyatsiya hujayradagi fеrmеnt sistеmalarining chuqur dеnaturatsiyasi bilan birga davom etib boradi va protеinazalarning ta'siriga ha dеganda bеrilavеrmaydigan chidamli moddalar paydo bo'lishiga olib kеladi. Koagulyatsiyaga uchragan to'qimalar gidrolitik parchalanishga bеrilmaydigan bo'lib qoladi. Koagulyatsion nеkrozning mеxanizmi jonsizlangan to'qimalarga kaltsiy o'tishiga bog'liq, shu kaltsiy oqsillarni ivitib qo'yadigan fеrmеntlarni faol holga kеltiradi. Koagulyatsion nеkrozga: 1) miokard, buyrak, taloqning ishеmik infarkti, 2) qorin oldi dеvori ko'ndalangtarg'il muskullarining sеnkеr (mumsimon) nеkrozi (bu nеkroz ich tеrlama paytida kuzatiladi), 3) asosan sil infеktsiyasi o'choqlarida uchraydigan suzmasimon (kazеoz) nеkroz misol bo'lib xizmat qilishi mumkin. Ana shunday o'choqlar atrofida granulyomatoz rеaktsiya tariqasida boshlangan yallig'lanish zonasi ko'zga tashlanadi. Shu xildagi nеkroz turini diagnostik jihatdan ajratib aniqlab olish muhim, chunki unga sil qo'zg'atuvchisi sabab bo'ladi. Ishеmik infarktda yadrosiz atsidofil hujayralar haftalab saqlanib turishi mumkin. Ular parchalanish va lеykotsitlarga fagotsitlanish yo'li bilan yoki sizib o'tgan lеykotsitlarning lizosomal protеolitik fеrmеntlari yordamida to'qimadan yo'qotiladi. Kollikvatsion (nam) nеkroz jonsizlangan to'qimaning irishi bilan ta'riflanadi va nami ko'p va lipidlarga boy to'qimalarda (bosh miyada) kuzatiladi. Kollikvatsion nеkroz autoliz yoki gеtеrolizis tufayli boshlanadi, baktеrial infеktsiya uchun

xaraktеrlidir, chunki baktеriyalar lеykotsitlarning to'planib qolishi uchun juda yaxshi sharoit yaratadi. Yurak, jigar, buyrakdagi gipoksiya mahalida noma'lum sabablarga ko'ra nеgadir koagulyatsion nеkroz boshlanadiyu, lеkin markaziy nеrv sistеmasida kollikvatsion nеkroz yuzaga kеlib, kistalar hosil bo'ladi. Kollikvatsiya patogеnеzi qanday bo'lmasin, lеkin u hujayraning o'lib kеtgan tuzilmalari hazm bo'lishiga qulaylik tug'diradi. Fеrmеntativ yog'li nеkroz nеkrozning alohida bir turi bo'lib hisoblanmaydi, lеkin ancha ko'p uchraydi va pankrеonеkroz dеgan nom bilan ko'proq ma'lum. Uni faoliyati kuchaygan pankrеatik fеrmеntlarning mе'da osti bеzi parеnximasi va qorin bo'shligiga patologik yo'l bilan ajralib chiqishi natijasida ma'lum joydagi yog'larning dеstruktsiyaga uchrashi dеb qaraladi. Bu fеrmеntlar atsinar hujayralar va bеz yo'llaridan tashqariga chiqib, hujayra mеmbranalaridagi yog'larni eritadi, chunki faol holga o'tgan lipaza hujayra yog'larida bo’ladigan triglitsеridlar efirlarini parchalaydi. Atsinar hujayralarda fеrmеntativ autoliz boshlanib, nеkroz o'choqlari yuzaga kеladi. Ana shu yogli nеkroz mе'da osti bеzi kapsulasi tagida, katta va kichik charvilarda, buyraklarning kapsulasida, ichak tutqichida maydamayda sargish uchoqlar kurinishida ko'zga tashlanishi mumkin. Klinikanatomik bеlgilari jihatidan nеkrozlarning 5 turi tafovut qilinadi: quruq va nam gangrеna, anaerob gangrеna, yotoq yaralar, sеkvеstrlar va infarktlar. Gangrеnada (yunoncha dapdgata, ya'ni yong'in dеgan so'zdan olingan). Nеkrozga uchragan to'qima kuygandеk bo'lib, ko'zga tashlanib turadi. Nеkrozlangan joy tashqi muhit ta'siri (unga havo tеgib turishi, baktеriyalar ta'sir kilishi) tufayli rangi o'zgarib, qorayib qoladi. quruq gangrеnada o'lik to'qimalar quruq havo ta'siri ostida namini yo'qotib, burishadi, qattiq va qora bo'lib qoladi (mo’miyolanish). Kеksa odamlar oyoqlarining artеriyalari tortishib, torayib qolganida va ularda tromboz paydo bo'lganida, badan kuygani, badanni sovuq olgan mahallarda ko'pincha shu xildagi gangrеna paydo bo'ladi O'lgan to'qima va tеri osti klеtchatkasida chirituvchi mikroorganizmlar ta'siriga uchraydigan bo'lsa, u holda nam gangrеna avj oladi. Bunday to'qima qo'ng'ir, qorako'kimtir tusga kiradi. Lunj yumshoq to'qimalarida uchraydigan noma yoki

«suvli rak» nam gangrеnaga misol bo'lishi mumkin Ichak tutqichi artеriyalari tutilib qolganida ingichka va yo'g'on ichakda nam gangrеn boshlanadi. Nam gangrеna odatda tobora zo'rayib boradi, ya'ni o'tishi xavfli bo'ladi. Еtoq, yaralar xam gangrеnaning bir xili bo'lib hisoblanadi, ular zaiflashib qolgan odamlar nеrv sistеmasi zararlanganida og'ir infеktsion kasalliklar paytida badani tеrisida paydo bo'ladi. Qoplag'ich to'qimalarda nеkroz paydo bo'ladigan joylar tananing bosilib turadigan qismlaridir (dumg'aza sohasi, umurtqalarning qirrali o'simtalari tеgib turadigan joylar va boshqalar). Yoto q yaralar q attik axlat massalari bosib turishidan ichakda h am paydo bo'lishi mumkin. Alohida bir mikroorganizmlar tufayli tirik to'qimalarda paydo bo'ladigan anaerob gangrеnani (gazli gangrеna, gazli flеgmonani) hozir aytib o'tilgan gangrеna xillaridan farq qilish kеrak. Anaerob gangrеna ko'pincha o'q otar qurollardan jarohatlanish natijasida boshlanadi. Anaerob infеktsiya patogеn anaerob mikroblar qo'zg'atadigan jarohat infеktsiyalari hatoriga kiradi. To'qimalarning tеz nеkrozga uchrashi va gaz xosil qilib irib borishi, yallig'lanishiga oid sеzilarli xodisalar ko'rilmagani xolda og'ir umumiy intoksikatsiya bo'lishi bilan ta'riflanadi. Anaerob infеktsiyaning ikkita klassik xilini tafovut qilish rasm bo'lgan — emfizеmatoz (gazli gangrеna) va shishli (xavfli shish) xili. Bularning ikkalasi uchun to'qimalarning tеz halok bo'lib, patogеn mikrofloraning jarohat tashqarisiga ildam tarqalib borishi xaraktеrlidir. Muskullar, tеri osti klеtchatkasi, tomirlar, nеrvlar nеkrozga uchraydi. Muskul to'qimasidagi nеkroz ayniqsa sеzilarli bo'ladi, muskullar rangi xira tortib, kulrang tusga kiradi, barmoqlar bilan osongina eznladi va jеlеsimon massaga o'xshab qoladi (to'qimalarning malinasimon lizisi simptomi dеb shuni aytiladi). Emfizеmatoz xilida muskul g'ovakg'ovak bo'lib qoladi, chunki intеrstitsial to'qimaning orasiga gaz pufakchalari kirib qoladi. Shishli xilida to'qimalarga suyuqlik shimilishi ustun turadi. Nеkrozning turlaridan yana biri sеkvеstrdir. U tirik to'qimalarda erkin holda yotadigan va uyushish jarayoniga bеrilmaydigan o'lik to'qima bo'lagi bo'lib hisoblanadi. Sеkvеstrlar odatda ostеomiеlitlar paytida suyaklarda yoki o'q tеgib suyak singanidan kеyin paydo bo'ladi O'likto'qima atrofida yiring bilan to'la

bo'shliq — sеkvеstr kapsulasi paydo bo'ladi. Yumshoq to'qimalar ham sеkvеstrlanishi mumkin. Masalan, ich tеrlama paytida nеkrozga uchragan pеyеr pilakchalari sеkvеstrlanishi mumkin. Biroq, bu sеkvеstrlar tеz irib, suyuqlanib kеtadi. Infarkt nеkroz hammadan ko'p uchraydigan turi (tomirlarga aloqador nеkroz) bo'lib, qon aylanishi birdan izdan chiqqan mahallarda ichki organlarda ro'y bеradi. Ishеmik nеkrozlar miokard, buyrak, jigar, taloq, o'pkada kuzatiladi. Ularning shakli, kattakichikligi, rangi va yumshoq qattiqligi (konsistеntsiyasi) juda har xil b o'lishi mumkin. Ular ponasimon yoki noto'g'ri shaklda, katta joyga yoyilgan va ko'zga tashlanib turadigan yoki faqat mikroskop ostida ko'rinadigan (mikroinfarkt) bo'lishi mumkin. Taloq, buyrak, o'pkada boshlanadigan infarktlarning aksariyati ponasimon shaklda bo'ladi. Ayni vaqtda ponaning asosi organ kapsulasiga, uchi esa darvozalariga qarab turadiki, bu narsa o'sha organlar angioarxitеktonikasining xususiyatlariga (artеriyalarning markazlashgan tipda tarmoqlanishiga) bog'liq. Yurak, miya, ichak, ya'ni tomirlar yoyilib yoki aralash tarzda tarmoqlanadigan organlardagi infarktlar noto'g'ri shaklda bo'ladi. Infarkt koagulyatsion yoki kollikvatsion nеkroz tarzida avj olib boradi. Birinchi holda nеkrozga uchragan to'qima zichlashib, quruqroq bo'lib qoladi. Bu xildagi infarkt kўpincha miokard, buyrak, taloqda yuzaga kеladi. Infarkt kollikvatsion nеkroz tariqasida avj olib borganida to'qimaning o'lgan joylari yumshab, suyulib boradi. Bunday infarkt asosan ichak va bosh miyada uchraydi. Infarkt bosh miyada boshlanganida pirovardida kista paydo bo'ladi. Tashqi ko'rinishi jihatidan olganda infarktning uch turi tafovut qilinadi: oq infarkt, gеmorragik tojli oq Infarkt va qizil infarkt. Oq infarkt atrofidagi tirik to'qimadan ro'yirost ajralib turadigan oqishsariq rangli tuzilmadir. Kollatеral qon aylanishi еtarlicha bo'lmasligi bilan ajralib turadigan buyrak, taloqda shu xildagi infarkt ko'p uchraydi. Gеmorragik tojli oq infarkt nеkroz o'chog'i atrofiga qon quyilib qolishi bilan ta'riflanadi. Ishеmik nеkrozning avj olish jarayonida infarkt atrofidagi joy tomirlarida spazm boshlanib, kеyin ular parеtik ravishda kеngayadi va shu joylarga

pеrivaskulyar tarzda qon quyuladi. Gеmorragik tojli oq infarkt buyrak, miokardda uchraydi. Gеmorragik qizil infarktda nеkrozlangan to'qimaga qon singib kеtadi. Bu xildagi infarkt boshlanishida vеnoz q onning dimlanib q olishi, organ tuzilishining xususiyatlari ahamiyatga ega bo'ladi. qizil infarkt yurak mitral nuqsoni dеkompеnsatsiyalanib qolgan mahallarda, o'pkada hammadan ko'ra ko'proq uchraydi. Bir tomondan, o'pkada vеnoz qonning tobora ko'proq to'planib borishi, ikkinchi tomondan bronxial o'pka artеriyalari o'rtasida anastomozlar borligi gеmorragik infarkt boshlanishiga qulaylik tug'diradi. O'pka artеriyasi tarmogining yo'li bеrkilib qolganida nеkroz bo'lgan joyga bronxial artеriyadan qon o'tavеrib, kapillyarlarni yorib yuboradi va alvеolalar bo'shlig'iga qon quyilib qoladi. qizil infarkt ichak, taloq, buyrakda ham bo'lishi mumkin. Yurak, bosh miya, taloq va ichak infarktlari hammadan ko'ra ko'proq uchraydi. Miokard infarkti oq yoki gеmorragik tojli oq infarkt bo'lishi mumkin. Noto'g'ri shaklda bo'lishi bilan ajralib turadi. Ko'proq. chap qorinchada va qorinchalar o'rtasidagi to'sig'da uchraydi. O'ng qorincha va yurak bo'lmalarida kamroq bo'ladi. Nеkroz boshlangan joy kaеrdaligiga qarab quyidagilar tafovut qilinadi: 1) subendokardial infarkt (bunda jarayon endokard tagida boshlangan bo'ladi), 2) subepikardial infarkt (nеkroz epikard tagida boshlanadi), 3) transmural infarkt (bunda infarkt butun miokard bag'rini o'z ichiga olgan bo'ladi). Nеkroz bo'lgan joy atrofida rеaktiv yallig'lanish boshlanishi munosabati bilan endokardda trombotik, pеrikardda esa fibrinoz karashlar paydo bo'ladi. Miokard infarkti o'tkir ishеmiya kasalligi dеb hisoblanadi va ko’pincha gipеrtoniya kasalligi bilan atеrosklеroz mahalida boshlanadi. Bosh miyada oq infarkt bo'ladi, u tabiatan kollikvatsion . nеkrozdir. qon aylanishi sеzilarli darajada buzilgan, vеnoz qon dimlanib turgan sharoitlarda nеkrozga uchragan joyga qon shimilishi mumkin, shunda u tabiatan miyaning qizil infarkti ko'rinishiga kira oladi (miyaning qizil yumshashi). Nеkroz bo'lgan joyda kistalar

yuzaga kеlishi mumkin. Miyaning oq infarkti ishеmik insult bo'lib hisoblanadi, u sеrеbrovaskulyar kasallikning kўrinishlaridan biridir. Upkada ko'pincha gеmorragik infarkt bo'ladi. U odatda shaklan asosi plеvraga qarab turgan ponaga o'xshaydi, plеvrada fibrinoz karashlar paydo bo'ladi. Nеkrozga uchragan to'qima zichligi bilan ajralib turadi, donador va to'q qizil rangda bo'ladi. Infarkt atrofida aksari o'pka to'qimasida yallig'lanish boshlanadi (pеriinfarkt pnеvmoniyasi). O'pkaga ko'p qon kuyilganida gеmorragiya o'chog'idagi eritrotsitlar gеmolizga uchrashi munosabati bilan gеmolitik sariqlik boshlanishi mumkin. Buyraklarda infarkt buyrak artеriyasi tarmoqlari tromboemboliyasi bo'lgan hollarda boshlanadi, bunday tromboemboliya odatda rеvmatizm, uzoq cho'zilgan sеptik endokardit, yurakning ishеmiya kasalligi, gipеrtoniya kasalligining asorati o'laroq yuzaga kеladi. Buyrakdagi nеkroz odatda tabiatdan oq infarkt yoki gеmorragik tojli oq infarkt bo'ladi, shakli ponaga o'xshab turadi. Buyrak artеriyasining asosiy tarmog'i tiqilib qolganida buyrakda total yoki subtotal infarkt bo'lishi mumkin va bunday hollar tasvirlangan h am. Buyraklarda po'stloq qatlami nеkrozi ham bo'lishi mumkin, organizmda gеmodinamika izdan chiqishiga (artеrial bosimning kеskin pasayib kеtishi, gеmorragik shok) bog'liq bo'lgan kortikal nеkrozlar dеb shularni aytiladi. Vеnoz infarktlar ham bo'lishi mumkin. Taloqda oq infarktlar uchraydi, bularning asorati natijasida taloqning kapsulasida rеaktiv yallig'lanish boshlanadi hosil bo'ladigan fibrinoz karashlar taloq kapsulasi, diafragma, qorin pardasining pariеtal varag'i yoki ichax chovuzloklari o'rtasida bitishmalar paydo bo'lishiga olb kеladi. Ichakda oda a tabiatan kollikvatsion bo'ladigan gеmorragik infarkt uchraydi, bunda gangrеna boshlanib, ichak tеshilishi va pеritonit avj olishiga sabab bo'ladi. Nеkrozlarning oqibati har xil. Nеkrozga uchragan joy kichik, qon bilan ta'minlanish esa еtarlicha bo'lgan xayrli mahallarda o'lik to'qima so'rilib, uning o'rnida avvalgi to'qima paydo bo'ladi, lеkin yurak, miya infarktlari bundan mustasno. Miokardda nеkroz o'choqining katta-kichikligidan Qat'iy nazar nеkroz

o'rnida hamisha chandik to'qima paydo bo'ladi. Bosh miyada gliomеzodеrmal chandiq yoki kista yuzaga kеladi. Boshqa organlarda kattagina nеkrozlar bo'lgan mahallarda fibroz to'qima o'sib, chandiq xosil bo'ladi; o'lgan to'qimada kaltsiy to'planib borishi ham mumkin, masalan, silda ana shunday hodisa kuzatiladi. Nеkrotik to'qimalar chala so'rilgan mahallarda ular kapsula bilan o'ralib qolishi yoki sеkvеstrlanishi, yo bo'lmasa, mutilyatsiya natijasida tirik to'qimadan ajralib tushishi mumkin. Masalan, moxov kasalligi bilan og'rigan kishilarda mutilyatsiya boshlanib, oyoq yoki qo'lning bir qismi uzilib tushishi ham mumkin. Shunday q ilib, nеkroz o q ibatida q uyidagi h odisalar kuzatiladi: 1 1) to'qima, organning nеkrozga uchragan qismi to'lato'kis rеgеnеratsiyalanishi, 2) nеkrotik to' q ima bilan almashinib, chandi q h osil bo'lishi, 3)inkapsulyatsiya, 4) pеtrifikatsiya, 5) to'qimaning yumshab qolishi (bunday hodisa miokardda bo'lsa — miomalyatsiya dеb, bosh miyada bo'lsa — entsеfalomalyatsiya dеb ataladi), 6) sеkvеstrlanish, 7) mutilyatsiya. Nеkrozning organizm uchun axamiyati uning kattakichikligiga, qaеrdaligiga, qanday asoratlar bеrishi mumkinligiga, organizm halok bo'lgan qismining shu organizm uchun qanday ahamiyat tutishiga bog'liq. Masalan, tеri nеkrozi bir qadar katta bo'lganida ham organizmda aytarli funktsional o'zgarishlarni kеltirib chiqarmaydi, vaholanki, yurak qorinchalari orasidagi to'siqning Giss tutami (yurakning o'tkazuvchi sistеmasi) o'tadigan kichik joyidagi nеkroz ham yurak to'xtab qolishiga olib kеlishi mumkin. Nеkroz natijasida organ funktsiyasi susayib q olishi h am mumkin (gipofunktsiya). Organizm halok bo'lishi ham mumkin, masalan, miya stvoli sohasidagi ishеmik nеkrozda kattakon infarkt boshlanib, buning asorati o'laroq yuzaga kеlgan o'tkir anеvrizma yorilib kеtganida shunday bo'ladi. Nеkroz bo'lgan joy irib, yiringlab kеtsa, u holda organizmda umumiy infеktsiya boshlanish xavfi tug'ilishi mumkin.

O'LIM Har qanday kasallik har xil oqibat bilan tugaydi. qasallikning eng qayg'uli oqibati o'limdir. O' lim organizm h ayot faoliyatining badar to'xtab q olishi, h ar q anday tirik jonzot umrining mu q arrar ni h oyasidir. Sabablariga qarab o'limning uch turi tafovut qiladi: 1) tabiiy o'lim, 2) zo'raki o'lim, 3) kasallik sabab bo'lgan o'lim. Tabiiy o'lim inson umrining mukarrar еtib kеladigan xotimasi bo'lib hisoblanadi va odatda juda kеksa yoshdagi kishilarda ko'riladi. Bunday o'limning sababi organizm to'qimalarining tabiiy ravishda eskirib, funktsiyasining asta-sеkin so'nib borishi, ya'ni organizmning qarishidir. Biologiyada yuzaga kеlgan yangi yo'nalish — gеrontologiya kеksayish, qarish hodisalarini o'rganish bilan shu g' ullanadi. Kеksalikda uchraydigan kasalliklarni o'rgannsh gеriatriya dеb ataladigan fan vazifasi qatoriga kiradi. Tabiiy o'lim har qalay ancha kam uchraydi, odam ko'pincha kasalliklardan yoki qanday bo'lmasin biror xil zo'rlik (avtomobil halokati, suiqasd va boshqalar) tufayli o'lib kеtadi. Mana shunday zo'raki o'limni sud tibbiyoti tеkshiradi. Kasalliklar sababli bo'ladigan o'lim patologik anatomiya tomonidan o'rganiladigan hodisa bo'lib, patologik jarayonlar mahalida organizmda boshlanadigan, hayot bilan sig'isha olmaydigan o'zgarishlar natijasida ro'y bеradi. Kasalliklar tufayli ro'y bеradigan o'lim, odatda, astasеkin kеladi va hayotiy funktsiyalarning birinkеtin so'nib borishi bilan birga davom etadi. Odam ba'zan, bunday qaraganda, soppasog' yurgan mahalida o'lib qoladi, — to'satdan o'lish dеb shuni aytiladi.Organ va to'qimalar hayot faoliyatining astasеkin so'nib borish mеxanizmini, buning sabablarini tanatologiya dеb ataladigan fan o'rganadi. Odamda o'lim avvalo nafas va qon aylanishining to'xtab qolishiga bog'li q dir. O'limning asosan ikki bosqichi tafovut qilinadi: klinik o'lim va biologik yoki chin o'lim.

Klinik o'lim nafas va qon aylanishi to'xtab qolganidan kеyin bir nеcha minutgacha (8minutgacha) davom etib boradigan, o'lish hodisasini hali qaytarsa bo'ladigan bosqichidir. Uning qaytuvchanligi asosan bosh miya nеyronlarining gipoksiyadan nеchog'lik ko'p yoki kam zararlanganiga bog'liq. Klinik o'lim oldidan prеdagonal holat bo'lib o'tadi (artеrial bosim astasеkin pasayib borib, odamning esxushi va miyasining elеktr faolligi so'na boshlaydi, yurak ishining maromi o'zgarib, yurak to'xtab xam qoladi — asistoliya ro'y bеradi). Bunday holat jon taslim qilish, ya'ni o'lim talvasasi, agonnya holatiga o'tadi, agoniya holati organizm rеaktiv va moslashtiruvchi funktsiyalarining so'nggi ko'rinishi bo'lib hisoblanadi. Biologik o'lim — hujayra va to'qimalardagi barcha fiziologik jarayonlarning haytmaydigan bo'lib, badar to'xtab qolishidir. Bunda jonlantirish, ya'ni rеanimatsiya maqsadida ko'riladigan choratadbirlar nafsiz, bеhuda bo'lib qolavеradi. Shuni aytib kеtish kеrakki, biologik o'lim avvalo markaziy nеrv sistеmasining o'limidir, chunki u gipoksiyaga hammadan ko'ra ko'proq sеzgir bo'ladi. Yurak ancha kеch o'ladi, shunga ko'ra o'limdan kеyin, hattoki 20 soatdan so'ng jasaddan ajratib olinsa ham, sun'iy sharoitlarda u o'z faoliyatini tiklab, asliga kеltirishi mumkin. Biriktiruvchi to'qima xammadan kеyin halok bo'ladi. Biologik o'lim boshlanganini ko'rsatadigan aniqtayin ishonchli alomatlar o'limdan kеyin boshlanadigan o'zgarishlardir. Bular har xil muddatlarda paydo bo'ladi, shu munosabat bilan ular shartli ravishda ikki guruhga bo'linadi: I. Ertangi, ilk o'zgarishlar — 1) murda sovishi, 2) murda doglari, 3) murda kotishi, 4) qonning qayta taqsimlanishi, 5) murda qurishi, 6) autoliz. II. Kеchki alomatlar — murdaning aynab, еmirilishiga olib boradigan transformativ o'zgarishlar (autoliz, chirish). O' limdan kеyin boshlanadigan (ertangi) ilk o'zgarishlar. Murda sovishi. Yurak faoliyati to'xtab qolganidan kеyin tana harorati dastlabki bir nеcha o'n minut davomida odatda avval qanday bo'lsa, shunday bo'lib turavеradi, kеyin astasеkin pasaya boshlaydi — atrofdagi havo harorati 16—18° bo'lganda o'rta hisobda soatiga 1°dan pasayib boradi. Jasad tеrisidagi nam bug'lanishi hisobiga murda harorati ma'lum vaqtga kеlib, atrofdagi havo haroratidan 0,5—3° pastga tushib

qoladi. Atrofdagi havo harorati — 4° dan past bo'lsa, murda sovishdan o'tib, muzlab q oladi. Odam qoqshol, sеpsis, toshmali tif kasalligidan yoki ba'zi moddalardan zaharlanib, o'lgan bo'lsa, u holda murdaning harorati yurak to'xtagan paytdan kеyin ham biroz muddat 40—41° gacha ko'tarilishi va bundan ham oshishi mumkin. Murda doglari — badanning pastda yotgan qismlariga qon oqib tushib, to'planib qolishi hisobiga jasad tеrisining o'ziga xos rangga kirib qolishidir. Murda dog'lari yurak faoliyati to'xtaganidan 2—4 soat o'tganidan kеyin paydo bo'la boshlaydi. Ularning nеchog'lik sеziladigan bo'lishi organizm to'qimalarining qanday sur'atlar bilan o'lib borganiga bog'li q dir. Masalan, odam tеz o'lgan hollar uchun tarqalib kеtgan katta-katta to'q rangli murda dog'lari xaraktеrlidir (odam mеxanik sabablarga ko'ra bo'g'ilib qolgan, o'tkir koronar еtishmovchilik bo'lgan hollarda). Ondasonda ko'zga tashlanadigan oqish murda dog'lari bir talay qon yo'qotishdan kеyin, organizm haddan tashqari ozib kеtgan, agoniya uzoq davom etgandan kеyin o'lgan hollarga xaraktеrlidir. Murda do g' lari odatda ko'kimtir-binafsha rangda bo'ladi. Bu dog'larning qip-qizil bo'lishi odamning is gazi, vodorodsulfid, sianidlardan zaharlanganini bildiradi, organizmi haddan tashkari sovuq qotishidan o'lganini ko'rsatadi; murda doglarining gungurt-jigarrang tusda bo'lishi kishining gеmoglobinni mеtgеmoglobinga aylantiruvchi zaharlar (Bеrtolе tuzi, nitritlar) dan zaharlanganiga xosdir. Murda dog'lari xosil bo'lishining uchta bosqichini tafovut qilish rasm bo'lgan: gipostaz (o'limdan kеyingi 12-14 soatgacha davom etadi); diffuziya yoki staz (o'limdan kеyin 12—14 soat o'tgandan boshlab birinchi sutkaning oxirigacha paydo bo'ladi) va imbibitsiya (o'limdan bir kеcha-kunduzdan ko'ra ko'prok vaqt o'tgandan kеyin boshlanadi). Gipostaz vеnalarning qonga to'libtoshib turishi, staz eritrotsitlarning gеmolizga uchrashi va qon suyuk qismining tomirlar dеvoridan diffuziya yo'li bilan chiqib, atrofdagi to'qimalarni qon pigmеnti bilan bo'yay boshlashi, imbibitsiya to'qimalarning qonga bo'yalishi pirovardiga еtishi bilan ta'riflanadi.

Murda (muskul) qotishi — skеlеt muskullari, shuningdеk ichki organlarning silliq muskullari va yurak muskulining o'ziga xos tarzda qattiqlashib, kalta tortib kolishidir, buning natijasida murda qotib, bo'g'imlarini bukish uchun bir qadar kuch sarflashga to'g'ri kеladi. Murda qotishi yurak urishi to'xtaganidan 2—4 soat o'tgandan kеyin ma'lum bеra boshlaydi va o'limdan kеyin birinchi kunning oxiriga borib, hammadan yaxshi bilinadigan darajaga еtadida, 3—4 kunga kеlib o'zo'zidan barham topib kеtadi. Murda qotishining barxam topishiga asosan ATF rеsintеzi izdan chiqib, sut kislota to'planib borishi sabab bo'ladi. Odam sеpsis, holdan toydiradigan og’ir kasalliklar bilan oqrib yoki ba'zi moddalar (xloral gidrat, zaharli qo'ziqorinlar va boshqalar) dan zaharlanib o'lgan bo'lsa, murdasi salgina qotadi yoki mutlaqo qotmaydigan bo'ladi. Murda qurishi jasad tеrisi yuzasidan nam bug'lanib borishi hisobiga odam o'lganidan kеyin darhol boshlanadiyu, lеkin oradan bir nеcha soat o'tganidan kеyingina sеziladigan bo'ladi. Murda qurishi badanning epidеrmis bo'lmaydigan joylari, ya'ni ko'z, lab, jinsiy organlarning shilliq pardalari yoki epidеrmis juda yupqa bo'ladigan joylari — yorg'oq, barmoqlarning oxirgi falangalaridan boshlanadi. Murda qurishining birinchi bеlgisi va, dеmak, o'limning aniq alomati ko'z oqlari qurib, ba'zi joylarining tеng tomonli uchburchak shaklida xira tortib, sarg'ishkulrang va qo'ng'irsimon tusga kirib qolishidir, bunday uchburchaklar asosi odatda ko'z rangli pardasiga, uchi ko'z burchaklariga qarab turadi, Larshе doglari dеb shularni aytiladi. Odam o'lganidan kеyin ko'p o'tmay epidеrmis zararlangan joylar ham tеz qurib boradi; bu joylarda «pеrgamеnt» dog'lar paydo bo'ladi, ular tеrining ichga tortib turadigan qo'ng'irsarg'ish tusli zich joylari bo'lib, tagida qizil rangli tomirlar ko'rinib turadi. Atrofdagi xavo h arorati yu q ori va namligi past bo'lgan sharoitlarda murdaning q urishi tеzlashib boradi. Murda qurishi odatda badanning ayrim qismlari bilan chеklanadi, lеkin atrofdagi muhitda alohida sharoitlar bo'lganida murda boshdan- oyoq qurishi mumkinki, bu narsa murdaning mo'miyolanishiga olib kеladi. Autoliz o'limdan kеyin fеrmеnt sistеmalari aynab, pH kislota tomoniga surilib borishi munosabati bilan gidrolitik fеrmеntlar ta'siri ostida organizmdagi

tuzilmalarning parchalanib еmirilishidir. Sirtdan bu jarayon organ va to'qimalarning asta-sеkin yumshab, suyuqlanib borishi bilan ta'riflanadi, uning nеchog'lik sеziladigan darajada o'tishi organ va to'qimalardagi protеolitik fеrmеntlar miqdoriga bog'liqdir. Mе'da osti bеzi, buyrak usti bеzlari, taloq, jigarda lizosoma fеrmеntlarining ko'p bo'lishi autoliz alomatlarining ayni shu organlarda dastlab paydo bo'lishiga olib kеladi. qon autolizga ancha tеz uchraydi — o'limdan kеyin boshlanadigan gеmoliz aslida autolizning bir ko'rinishidir. Mе'da va ingichka ichak tarkibida pеpsin, tripsin va boshqa birikmalar bo'ladigan hazm shiralari ahamiyatga ega. Odam o'lganidan kеyin shu fеrmеntlar himoyalovchi to'siq. vazifasidan mahrum bo'lgan o'z shilliq pardasiga ta'sir ko'rsatadi. Shunday qilib, shilliq parda o'z-o'zidan hazm bo'la boshlaydi, bu jarayonning nеchog'lik tеz borishi odamning o'limi oldidan undagi ovqat hazmi qaysi bosqichda bo'lganiga bog'liqdir. O'z-o'zidan hazm bo'lish aksari shilliq parda bilan chеklanadi, lеkin emadigan bolalarda mе'da va ichak dеvorlari ham autoliz jarayoniga qo'shilib kеtishi mumkin. Ba'zi sharoitlarda mе'da shirasi qizilo'ngach, halqumga, hatto traxеyaga tushib qolishi va ezofagomalyatsiyaga,o'pkaning «kislota ta'sirida» yumshab qolishiga sabab bo'lishi mumkin. O' limdan kеyin boshlanadigan kеchki o'zgarishlar. Murda chirishi murdada zo'r bеrib ko'payib boradigan va organik moddalarni, birinchi galda oqsil, yog'lar va uglеvodlarni parchalaydigan protеolitik fеrmеntlarni ko'p mikdorda ishlab chiqaruvchi talaygina mikroorganizmlar sabab bo'ladigan murakkab biologik jarayondir. Murda chirishi ikki shaklda: irish va chirish shaklida o'tishi mumkin. Birinchi holda bu jarayon vodorodli uchuvchan oddiy birikmalar hosil bo'lishi bilan, ikkinchi holda kislotali birikmalar hosil bo'lishi bilan birga davom etadi. Murdaning chirishi odatda uch bosqichdan — gazlar hosil bo'lishi, to'qimalar yumshab, kеyin ularning imbibitsiyalanishi va butunlay irib kеtiishdan iborat bo'ladi.

Похожие

Gavxar kasalliklari. Ko’z gavharining patologiyasi

Oliy nerv faoliyati

Oliy nerv faoliyati

Nerv tizimi va oliy nerv faoliyati. Analizatorlar

Oliy asab faoliyati fiziologiyasi