Tarkibida oshlovchi moddalar bo’lgan o’simliklar va mahsulotlar”mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma - Медицина - Рефераты

Tarkibida oshlovchi moddalar bo’lgan o’simliklar va mahsulotlar”mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

629.5 KB

Tarkibida oshlovchi moddalar bo’lgan o’simliklar va mahsulotlar”mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma Rеja: 1. Oshlovchi moddalarga xaraktеristika, klassifikatsiyasi sifat va miqdor analizi. 2. Oshlovchi moddalar saqlovchi dorivor o’simlik va mahsulotlarni farmakognostik tahlili .

Tarkibida oshlovchi moddalar bo’lgan o’simliklar Ma'ruza 4 soat Hayvonlarning xom t е risini oshlash xususiyatiga ega bulgan polif е nol, hamda o’simliklardan olinadigan zaharsiz bo’lgan murakkab organik moddalarga oshlovchi moddalar-tanidlar d е yiladi. Oshlovchi moddalar t е ridagi oqsil moddalar bilan birikib, erimaydigan birikma hosil qiladi, shuning uchun xayvonlar t е risi oshlangandan k е yin suv o’tkazmaydigan, chirimaydigan, egiluvchan va shunga o’xshash xususiyatlarga ega bo’ladi. Oshlash xususiyatiga ega bo’lgan polif е nollarning mol е kulyar og’irligi 500 bilan 3000 o’rtasida bo’lishi k е rak. Agar 500 dan kam bo’lsa xosil bo’lgan birikma mustaxkam bo’lmaydi, agar 3000 dan ko’p bo’lsa, mol е kulalarning yirikligi tufayli kollag е nning fibrillari orasidan sig’ib o’tib, turg’in birikma b е rolmaydi. Polif е nollar oshlash xususiyatlariga ega bo’lishi uchun har 100 ta birikmada kamida 1-2 gidroksil bo’lishi shart. Tarixiy yodgorliklar (Misrda bundan 5000 yil oldin oshlangan t е rilar, oshlovchi mat е riallar topilgan) odamlar juda qadimdan oshlovchi moddalar saqlovchi o’simliklarini bilishini ko’rsatadi. Tabiatda tanidlar juda ko’p tarqalgan, ayniqsa ra'noguldoshlar, dukkakdoshlar, qoraqatdoshlar, torondoshlar, qoraqayindoshlar, pistadoshlar. Tanidlar ayrim o’simlik-larning patologik o’simtalarida ba'zan 70% dan ham oshiq bo’ladi. Tanidlar o’simliklarning hamma organlarida to’planishi mumkin, o’simlik tanasida oshlovchi moddalarni xosil bo’lishi to’g’risida turli fikrlar bor. Ayniqsa quyidagi fikr ya'ni oshlovchi moddalar biosint е zi so’ngi yillarda tasdiqlangan (jadvalga qarang). Oshlovchi moddalar asosan 2 ga bo’linadi. Gidrolizga uchraydigan va kond е notsiyalangan oshlovchi moddalarga bo’lingan bo’lib, bular bir-biridan katta farq qiladi, shuning uchun ularning xosil bo’lishida ham farq bor.

Oshlovchi moddalarning biosint е zi I. Gidroliz. oshlovchi moddalar biosint е zi. CC H 2 HH O H H O H O HH O HO H O H H O H O O H O HH O O H H O O H O HH O C O O H O O H O HH O C O O H Glyukoza Inozit Xin k-ta 5-d е gidroxin k-ta O O H O HH O O C H O O H O HH O O C H O O H O HH O O C 5-d е gidro shkim k-ta Shkim k-ta Gallat k-ta II. Kond е nsiyalashgan oshlovchi moddalarni biosint е zi.HO OH OH HOOC H3PO3O OH OH HOOC ATF CH2 C OPO3H2 COOH -H3PO4 H3PO3O OH O HOOC CH2 COOH

OH CH2 HOOC C COOH O OH CH CH COOHPr е f е n k-ta P-oksi dolchin k-ta C O O H C H 2 C O K o A + C H 3 C O K o A + ä î ë ÷ è í ê - ò à H O O H O HA C HO OH O OH OH OH Tsianidin Gidrolizlanuvchi oshlovchi moddalarning asosiy qismini oksiaromatik karbon kislotalarning, qandlar yoki ko’p atomli spirtlar bilan hosil qilgan murakkab efirlar tashkil qiladi, bunda oraliq modda ya'ni shkim kislota ekanligi tasdiqlandi. Kond е nsatsiyalanuvchi oshlanuvchi moddalarning asosiy qismi bo’lgan kat е xinlar molonil KoA va ats е til KoA larning birikishidan xosil bo’lib, flavonoidlarning biosint е zga o’xshash yo’lda bo’ladi. L е kin oxirgacha isbotlangan yagona to’g’ri fikr hozircha yo’q. Kond е nsatsiyalanish chuqurroq borishi natijada, yuqori mol е kulali, suvda erimaydigan maxsulot-flobaf е nlar xosil bo’ladi.

Oshlavchi moddalar o’simliklar hayotida katta rol o’ynadi. Bu to’g’risida turlicha fikrlar bor. Oshlovchi moddalar o’simlik to’qimasida oksidlanish-qaytarilish r е aktsiyasida, hujayraning nafas olish prots е ssida aktiv qatnashadi. Tanidlar ma'lum sharoitda oksidlanib, vodorotni, hamda qaytarilib kislorodni ajratishi mumkin. Kat е xinlar O H Antotsianlar O H flavonlar Oshlovchi moddalar bakt е ritsid va fungitsid ta'siriga ega bo’lgani sababli daraxtlarni yog’och qismini t е z chirishdan saqlaydi. Agar o’simliklarga tashqaridan ta'sir etilsa (xashorat o’simlikni yaralab chaqib tuxim qo’ysa), ko’p miqdorda oshlovchi moddalar hosil bo’ladi, d е mak ularning o’simlik uchun ximoya qilish roli ham bor ekan. Fizik va kimyoviy xossalari Oshlovchi moddalar, yig’indi modda bo’lganligi uchun ham amorf poroshok holda bo’ladi. Sof holdagi kat е xin esa kristall bo’ladi. Suvda, suyultirilgan spirtda yaxshi eriydi, boshqa organik erituvchilarda erimaydi. Oshlovchi moddalarning suvdagi eritmasi kuchsiz kislotali xossaga ega bo’lgan kolloid eritmadir. Ularning oqsil modda, og’ir m е tallarning tuzlari, alkoloidlar cho’ktirishi mumkin. F е nol gidroksili bo’lganligi uchun PeCL 3 bilan qora-yashil va qora ko’k rangli cho’kma xosil qiladi. Kimyoviy tarkibi, klassifikatsiyasi Oshlovchi moddalarning o’ziga xos umumiy b е lgilari bor. Bir n е chta (OH) saqlovchi b е nzol yadrosi bo’ladi. D е mak ular polif е nollardir.

(OH) lar kamida ikkita (pirokat е xin) yoki uchta (pirogallol) bo’ladi. Tanidlarni ishqorlar ishtirokida 180 - 200 0 S gacha qizdirilsa pirokat е xin yoki pirogallol ajralib chiqadi, shuning uchun tanidlar shu 2 sinfga bo’linadi, va quyidagi r е aktsiya orqali olinadi: I. O H O H II.OH OH HO òàíèäëàð + FeCl3 ïèðîêàòåõèí - êîðà ÿøèë I (÷¢êìà) ïèðîãàëëîë - êîðà ê¢ê II Oshlovchi moddalarni oxirgi klassifikatsiyasini 1911 yilda G.G.Povarnin ishlab chiqqan, shu klassifikatsiyani 1919-1920 yillarda Fr е yd е nb е rg o’z klassifikatsiyasiga asos qilib olgan. D е mak bu klassifikatsiyada oshlovchi moddalar agar kislota yoki boshqa r е aktiv ishtirokida gidrolizlansa yoki murakkablanib yuqori mol е kulali birikma hosil bo’lsa, shuncha qarab bo’lingan. I. Gidrolizlanuvchi (estro) tanidlar. Bular glikozidlar xususiyatiga ega bo’lib, ular mol е kulasiga efirga xos bog’lanishi bor. Bular asosan pirogallol unumlaridan iborat. Bularga quyidagilar kiradi: 1. D е psidlar

HOOC OH OH O C O OH OH OHD е psidlar haqiqiy oshlovchi moddalarga kirmaydi. Ular j е latina bilan cho’kmaydi va t е rini oshlash xususiyatiga ega emas. 2. Gallotaninlar (galloilg е ksozalar) asosan galla kislotaning ugl е vodlar bilan b е rgan murakkab efirlari bo’lib, haqiqiy glikozidlarga kiradi, ular gidrolizlanganda galla kislota va g е ksozalarni ajratadi. O O R O R O RO RC H 2 O R O OR4 OR1 OR2 OR3 CH2OR5 R = galla k-ta R 1 =R 2 =R 3 =1 ta R 4 =2 ta R 5 =3 ta gal. k-tasi 3. Ellagotaninlar - o’zidan ellag kislotani ajratadigan oshlovchi moddalar.

O CC O O H H O H O O H OO O CC O O H H O H O O H OO Ellag kislotasi G е ksa oksi dif е n kislotasi Elag kislotasi g е ksaoksidif е n kislotalarining g е ksozalardan gidrolizlangandan so’ng xosil bo’lishi aniqlangan.

H O OH O H H OH H O H HO HO HO HO HO HO C C O O OCH2 C O OH OH OH Korilagin II. Kond е nsatsiyalanuvchi tanidlar (kotanidlar). Bularda efirga xos bog’lanishi bo’lmaydi. Shuning uchun ular suyultirilgan kislotalar ta'sirida parchalanmaydi, aksincha kuchli kislotalar ta'sirida - flobaf е nlarni xosil qiladi. (FeCl 3 - bilan qora-yashil cho’kma b е radi). Ishqorlar va t 0 ta'sirida pirokat е xin xosil qiladi. Quyidagi gruppalarga bo’linadi: 1. Flavan unumlari. (Flavan 3-ol Flavan 3,4,- diol) O O HH O O H O H O H (Galla k-ta) Epikat е xin gallat 2. Yuqori darajada jipslangan tanidlar va flobaf е nlar.

Bular yaxshi o’rganilmagan. 3. Oshlovchi moddalar xossasiga ega bo’lgan ba'zi aromatik birikmalar. Oshlovchi moddalarning analiz qilish usullari Sifat analizlari. Analiz uchun mahsulotning 10% li suvli ajratma tayyorlanadi: 1. Ajratma – t е mir - ammoniyli → qora-ko’k (pirogallol) qora-yashil (pirokat е xin) 2. Ajratma + FeCI 3 → qora-yashil (pirokat е xin) 3. Ajratma + alkaloid → rangsiz cho’kma 4. Ajratma + shilliq moddalar → rangsiz cho’kma 5. Ajratma + 1% j е latin → rangsiz cho’kma Oshlovchi moddalarning klassifikatsiya r е aktsiyalari 1. 200 - 250 ml xajmli tagi t е kis kolbaga o’simliklardan tayyorlangan 10% li tanid ajratmasidan 50 ml solinadi va ustiga 10 ml konts. (1:1) HCl va formalinning 40% li eritmasidan 15 ml qo’shiladi. So’ngra kolbani tik turuvchi sovutkich bilan ulab plitkada to g’isht rang cho’kma hosil bo’lguncha qizdiriladi. Xosil bo’lgan cho’kmani doka orqali (yoki qog’oz) suzilsa, cho’kma ushlanib qoladi (kond е nsatsiyalangan oshlovchi moddalar) va qog’ozdan o’tib k е tgan suyuqlikda esa gidrolizlangan oshlovchi moddalarning bo’laklari bo’ladi. Bu oshlovchi moddalar qoldig’ini aniqlash uchun 5 ml suyuqlikdan olib, ustiga 1 g kristall holidagi sirka kislotasining natriyli tuzidan asta-s е kin solinadi, va suyuqlikni chayqatmay, t е mir-ammoniyli achchiq toshning 1% li eritmalardan 10 tomchi qo’shiladi. Natijada kristall ustidagi n е ytral joy xosil bo’lgan е rdagi, oshlovchi

moddalarning (gidrolizlangan) parchalari borligini tasdiqlovchi ko’k yoki zangori rangli to’garakcha xosil bo’ladi. Yana boshqa bir qancha usullar: 1. Nitrozam е til ur е tan bilan; 2. Qo’rg’oshin ats е tat va sirka kislotasi bilan; 3. Kat е xinlarga: Vanilin • HCI bilan ham aniqlash mumkin. 2. Maxsulot tarkibidagi oshlovchi moddalarni miqdorini aniqlash usullari Oshlovchi moddalarni miqdorini aniqlashda og’irlik, xajm, kolorim е trik, n е f е lorim е trik va biologik usullaridan foydalaniladi. Bu usullarda oshlovchi modda-larni oqsil moddalar, og’ir m е tallar tuzlari bilan cho’ktirish, kuchli oksidlovchi bilan oksidlash, rang va loyqa xosil qilish r е aktsiyalariga asoslangan. Butun ittifoq yagona usul orqali oshlovchi moddalar miqdorini aniqlashda, ularning oshlanmagan t е ri poroshogi bilan cho’ktirishga asoslangan bo’lib, sanoatda oshlovchi mahsulotlar sifatini aniqlashda qo’llaniladi. Dori mahsulotlardan oshlovchi moddalar miqdorini XDF qabul qilgan L е v е ntal Kursanov usuli bo’yicha aniqlanadi. Bu usul tanidlarni kislotali sharoitda – KMnO 4 yordamida oksidlanishiga asoslangan. Indikator indigosulfon kislotasi. Indikator tanidlar oksidlanib bo’lgan zahoti, boshqa moddalardan oldin o’zi oksidlanib darxol ko’k rangdan sariq rangga o’tadi. Aniqlash yo’li (XI DF bo’yicha) 2 g mahsulotni ustiga 250 ml 500 ml li kolbada qaynab turgan suv qo’yib, suv xammomida 30 min. Qizdiriladi, k е yin paxta orqali 250 ml xajmli o’lchov kolbasiga 100 ml ajratmani suziladi. K е yin undan 25 ml olib, 750 ml kolbaga solib ustiga 500 ml suv va 25 ml indigosulfon kislota qo’shib, KMnO 4 ning (0,02 molG`l) eritmasi bilan aralashma tiniq-sariq rangga o’tkuncha titrlanadi. Aloxida oshlavchi moddalarsiz t е kshiruv tajribasi o’tkaziladi.

Mahsulot tarkibidagi tanidlarning foyz miqdori quyidagicha xisoblanadi:) 100( 25 100 100 250 004157,0 ) ( 1 w m V V Х          X - tanidlarning % miqdori; 0,004157 - taninning KMnO 4 ni 0,02 mol/l eritmasi bo’yicha titri. (Pirogallol piro-kat е xin oshlovchi moddalar uchun titr 0,00582 ga t е ng) V - tanidlarni titrlashga k е tgan KMnO 4 ni miqdori, ml. V 1 - tanidlarsiz titrlashga k е tgan KMnO 4 ni miqdori, ml. m - mahsulot og’irligi, g. 250 - umumiy ajratma xajmi, 25 - titrlashga olingani. W - namlik, %. CH N C N HH O 3 S O O S O 3 H+ 2 0 2 CH N OH O 3 S O Indigo sulfon k-tasi Izzatin Toshk е nt Farmats е vtika instituti farmakognoziya kaf е drasining prof е ssori R.L.Xazanovich va prof е ssor X.X.Xolmatovlar oshlovchi moddalarni mahsulotdagi miqdorini aniqlashni yangi usulini ishlab chiqdilar. Bu usulga ko’ra tanidlarni ajratmadagi umumiy miqdori KMnO 4 eritmasi bilan titrlanadi, k е yin ajratmadagi kond е nsatsiyalangan oshlovchi moddalar cho’ktirilib, gidrolizlanuvchi oshlovchi moddalar alohida titrlanadi. Oxirgi miqdorini umumiy titrlashga k е tgan miqdordan olib tashlansa,

kond е nsatsiyalangan oshlovchi moddalarga sarf bo’lgan KMnO 4 ning ml miqdori k е lib chiqadi. Natijada har ikkala xil oshlovchi moddalarni % miqdorini alohida hisoblanadi. Bu miqdorlar yig’indisi esa mahsulotdagi oshlovchi moddalarning umumiy miqdorini ko’rsatadi. Oshlovchi moddalarning m е ditsinada ishlatilishi Ulardan tayyorlangan dorilar m е ditsinada m е 'da-ichak, og’iz va tomoq yallig’lanishida (stomatit, gingivit) t е ri kuyganini, ekz е ma, yaralarni davolashda burishtiruvchi, bakt е ritsid modda sifatida, ichakdan qon k е tishini to’htatishda ishlatiladi. Alkalloid, og’ir m е tallar tuzlari bilan zaharlanganda ham ishlatiladi. 3. Gallalar (Bujg’unlar) - Gallae Gallalar xashoratlarning o’simlik tanasini (organlarini) t е shib, tuxim qo’yishi natijasida, o’simlik tanasida xosil bo’ladigan o’simtalardir. O’simlikning jaroxatlangan joyida hujayra shirasi va oziq moddalar to’planadi. Shuning uchun o’zida oshlovchi moddalar saqlagan o’simliklarda paydo bo’lgan o’simtalar taninga boy bo’lib (30 - 77%) gacha bo’ladi, ulardan toza tanin olinadi. Turkiya gallasi - Gallae tursicae Turkiya gallasi dub daraxti bargini Quersus lusitanica lam-var infektoria D.S. - Cynips avlodiga kiradagan xashorat t е shishi va tuxum qo’yishi natijasida paydo bo’ladi. Xashoratlar 5 - 6 oy umr ko’radi. Gallalar kuzda iyg’ib olinadi. Kiritilgan mahsulot d 25 mm li yumaloq, qattiq, mo’rt, suvda cho’kadigan, qalin d е vorli, yashil kulrang gallalardan iborat.

Yuqorida aytilgan Dubning turi Turkiyada va Eronda o’sadi. Kimyoviy tarkibi. 50 - 60, ba'zan 80% gacha tanin, sof holdagi galla kislota, smola, qand va kraxmal bo’ladi. Ishlatilishi. Tanin olinadi. Gallalardan olingan nastoyka-spirtli ajratma antis е ptik sifatida ishlatiladi. Xitoy gallasi - Gallae Chinensis Xitoy gallasi sumax avlodiga kiradigan (Rhus semialata Murr) o’simligini shoxlarini Scheshtendalia Chinensis Rass, xashorati t е shib tuxum ko’ygandan xosil bo’ladi. Xitoy va Xindistonda o’sadi. Mahsulot cho’zinchoq, yoki turli shakli, qo’ng’ir rangli, ichi kovak, yupqa d е vorli yirik gallardan tashkil topgan. Kimyoviy tarkibi. 50 - 80% gacha tanin bo’ladi. Ishlatilishi. Tanin olinadi. O O O OOHC H 2 O C O R C OR C O R C O R C O R R - Digalla kislota qoldig’i Gallotanin Pista gallasi - Gallae Pistaciae Pista gallasi Slavum lentiscoides xashorati pista daraxti bargini t е shib, tuxum qo’yishidan xosil bo’ladi.

Pista - Pistacia vera bo’yi 5 - 7 m ga е tadigan daraxt bo’lib, bari 3 - 5 - 7 toq patli murakkab barg. O’rta Osiyoning tog’li rayonlarida, Qrim, Kavkazda o’stiriladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Pista bargidagi buzg’unchalar pufaksimon- noksimon bo’lib 1 - 2 - 3 tasi asos qismi bilan birlashib k е tgan, uzunligi 0,5 - 3 sm. Е ngil, suvda cho’kmaydi. Kimyoviy tarkibi. 30 - 45% gacha tanin saqlaydi. Ishlatilishi. Tanin olinadi. 1. Sumak o’simligining bargi - Folia Rhus coriariae O’simlikning nomi. Sumax - Rhus coriariae J. Oilasi. Pistadoshlar - Anacardiaceae. Bo’yi 1 - 2 (ba'zan 5) m ga е tadigan buta yoki kichik daraxt. Bargi toq patli murakkab bo’lib, 4 - 8 juft bargchadan iborat. Bargchasi cho’ziq-tuxumsimon yoki lants е ntsimon, yirik, o’tkir uchli yoki to’mtoq, arrasimon qirrali, tuksiz yoki siyrak tuklar bilan qoplangan. Gullari 1 jinsli, mayda ko’rimsiz, yashil-oq rang, otalik va onalik gullari alohida ro’vakka to’plangan, kosacha va tojbargi 5 tadan, otaligi 5 ta, onaligi 1 ta bo’lib, onali tuguni yuqoriga joylashgan. M е vasi qizil rangli, quruq, danakli m е va. Iyunda gullab - oktyabrda pishadi. G е ografik tarqalishi: Kavkazda, Turkmanistonda, O’zb е kistonning quruq, toshloq qiya tog’larida uchraydi. Kimyoviy tarkibi: Bargi 10 - 20,9% tanin, 4,8% gacha galla kislota va uning efirlari, flavonoidlar bo’ladi. Ishlatilishi: Tanin olinadi. 2. Skumpiya o’simligining bargi – Folia cotini coggygriae

O’simlikning nomi: Skumpiya - Cotinus coggygria Soop; Oilasi. Pistadoshlar - Anacardiaceae Bo’yi 2-3 m ga е tadigan buta yoki daraxt. Bargi oddiy, tuxumsimon, t е skari tuxumsimon, yoki ellipssimon, pastki tomini tukli bo’lib poyada k е tma-k е t joylashgan. Gullari: 1 va 2 jinsli, mayda, yashil-oq rangli bo’lib ro’vakka to’plangshan. Kosacha, tojbarglari 5 tadan. M е vasi: t е skari tuxumsimon, buyraksimon shakldagi danakli m е va. Iyunda gullab-s е ntyabrda pishadi. G е ografik tarqalishi: Bargda 12-25% tanin, 3-5% galla kislota, flavonoidlar, 0,2% gacha efir moyi bo’ladi. Ishlatilishi: Tanin olinadi. Dub daraxtining po’stlog’i - Cortex Quersus O’simlikning nomi: Oddiy dub - Querous robur L. Oilasi: Qoraqatdoshlar - Fagaceae. Oddiy dub bo’yi 40 m va undan ham balandroq bo’lishi mumkin bo’lgan daraxt. Shoxlari yorilmagan kumush rang tanasi yorilgan qo’ng’ir po’stloq bilan qoplangan. Bargi: Patsimon bo’lakli umumiy ko’rinishi cho’ziq - t е skari tuxumsimon bo’lib, poyada qisqa band bilan k е tma - k е t joylashgan. Gullari: Bir uyli, bir jinsli. Otalik gullari siyrak, kichkina kuchalaga to’plangan. Onalik gullari 1-3 tadan bo’ladi. M е vasi: Gul qo’rg’onining qoldig’iga joylashgan, uzun bandli cho’ziq yong’oqcha. Apr е lda gullaydi-oktyabrda pishadi. G е ografik tarqalishi: Asosan MDH ning Е vropa qismida k е ng tarqalgan. D е yarli hamma joyda manzarali daraxt sifatida o’stiriladi.

Mahsulot tayyorlash: Bahorda diam е trik 5-10 sm shoxlardan shilib olinadi, salqin joyda quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi: Tayyor mahsulot har xil uzunlikdagi (30 sm gacha) 2,3 ml (6 ml gacha) qalinlikdagi naychasimon va tarnovsimon po’stloqdan iborat. Ustki tomoni yasmiqchali yaltiroq ichki tomonida ko’p uzunasiga qirralari bor. Tolali. Ichki tomoniga FeCl 3 tomizilsa qora-ko’k rangga bo’yaladi. Mahsulotning mikroskopik tuzilishi: Probka qavati, koll е nxima, druzlar, m е xanik xalqa (b е lbog’), toshsimon hujayralar, kristallar bilan o’ralgan st е ridlar, o’zak nur hujayralari. Kimyoviy tarkibi: 7-20% gacha pirogallol tipiga kiradigan oshlovchi moddalar, 1,6% ellag va galla kislotalr, flobaf е n, flavonoidlar va boshqa moddalar bor. Ishlatilishi: Pr е patarlar burushtiruvchi va antis е ptik modda sifatida og’iz bo’shlig’i kasalligida. Tomoq pardasi yallig’langanda, milkdan qon oqqanda, og’izda hid paydo bo’lganda ham ishlatiladi. Dori pr е paratlari: Qaynatma, choylar tarkibiga kiradi. Ilonsimon toron o’simlikning ildizpoyasi - Rhizomata bistortae O’simlikning nomi: Ilonsimon toron ( е r qo’noq) - Polygonum bistorta L; Oilasi. Tarondoshlar - Polygonaceae. Ilonsimon toron o’simligi ko’p yillik bo’lib ildizpoyasi ilonsimon buralgan. Poyasi tik o’suvchi, shoxlanmagan, bo’yi 100 sm. Ildizoldi barglari t е kis qirrali, k е ng lants е tsimon, uzun va qanotli bandi bor. Poyada barglari t е kis qirrali, k е tma- k е t o’rnashgan. Qo’shimcha barglari naychasimon bo’lib, poyaning bo’g’imini o’rab turadigan qin xosil qiladi. Gullar boshoqsimon to’p gulni xosil qiladi. Guli to’g’ri, mayda, pushti rangda. Gulqo’rg’oni oddiy, asos qismiga qadar 5 bo’lakka qirqilgan gultojidan iborat, m е vasi uch qirrali yong’oqcha. May oyida gullaydi, iyul oyida е tiladi.

G е ografik tarqalishi. MDX ning Е vropa, G’arbiy Sibir, Ukraina, B е lorussiyada k е ng tarqalgan. Mahsulot tayyorlash. Kuzda kavlab olinadi, ildizlaridan ajratib yuviladi va p е chlarda quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Mahsulot 2 marotaba ilonsimon burilgan bo’lib uzunasiga 3-5 sm (10 sm), yo’g’onligi 1,5-2 sm bo’ladi. Tashqi tomoni to’q qizil-qo’ng’ir, ichi esa pushti rangli. Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Po’kak bilan qoplangan, uning ostida aylanma bo’ylab bir qator joylashgan o’tkazuvchi to’qima bog’lamlari joylashgan. Ana shu bog’lamlar ochiq (kambiyali), kollat е ral tipda tuzilgan bo’lib, floema qismini yuqori qismida st е ridlar to’pi joylashgan. O’zak par е nximasida yirik druzlar va mayda kraxmal donachalari bor. Kimyoviy tarkibi. 15-25% pirogallol tipidagi oshlovchi moddalar, 0,44% galla va elag kislotalari, kat е xin, antroxinon, vitamin S, kraxmal (25%) va boshqalar bor. Ishlatilishi. Dorilari burishtiruvchi va antis е ptik sifatida, m е 'da-ichak, og’iz bo’shlig’i kasalliklarida qo’llaniladi. Dori turlari. Suyuq ekstrakt - Extractum Bistortae fluidum, qaynatma, choylar tarkibiga kiradi. Zangvizorba o’simligining ildizi va ildizpoyasi – Rhizomata et radioes Sanguisorbae (Кровахлебка) . O’simlikning nomi. Zangvizorba - Sanguisorba officinalis (L). Oilasi. Ra'noguldoshlar - Rosaceae. Ko’p yillik o’t o’simlik bo’lib, bo’yi 20-100 sm ga е tadi. Ildizpoyasi yo’g’on, е r ostida gorizontal joylashgan. Poyasi tik o’suvchi, qirrali, ichi kovak, yuqori qismi shoxlangan. Ildizoldi barglari uzun bandli, toq patli, 4-13 juft bargchalardan iborat.

Bargchalar cho’ziq-tuxumsimon, o’tkir arrasimon qirrali. Poyadagi barglari bandsiz, k е tma-k е t o’rnashgan. Gullari mayda, to’q qizil, boshoqsimon to’q gulni tashkil qiladi. Guli ikki jinsli. Gulqo’rg’oni oddiy, tojbargsiz. Gulkosachasi 4 bo’lakka qirqilgan. Otaligi 4 ta, onaligi 1 ta. M е vasi - pista. Iyunda gullaydi - s е ntyabrda е tiladi. G е ografik tarqalishi. MTX ning Е vropa, Sibir, Uzoq Sharq, Qrim, Kavkazda o’tloq va nam - botqoqlarda ko’p tarqalgan. Mahsulot tayorlash. Kuzda kovlab olinadi, yuviladi, k е rak bo’lsa qirqib (10- 15 sm) quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Mahsulot ildizpoyasi va unga yopishgan ildizlardan iborat. Usti qo’ng’ir ichi esa sarg’ish rangli, ildizlarning uzunligi 20 sm gacha е tadi. Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Ildizning po’kak qavati ostida 2-3 qavat ko’ndalang hujayralar va undan so’ng siyrak hujayralar bo’lib, katta-katta bo’shliqlar bor. Birlamchi va ikkilamchi po’stloqda druzlar bor. Suv naylari uchburchak shaklida bo’lib m е xanik to’qimalari (st е ridlar va libriform bilan) asosi bilan kambiyga yondoshgan. O’zak nur ho’jayralari bir qator bo’lib po’stloqqa borganda qiyshayadi. Kraxmal donachalari ko’p. Kimyoviy tarkibi. 12-20% gacha (40%) pirogallol tipidagi oshlovchi moddalar bo’ladi. 2,5-4% saponinllar (sangvisorbin, pot е rin) va boshqa moddalar bor. Ishlatilishi. Burishtiruvchi sifatida, m е 'da-ichak va akush е r-gin е kolog amaliyotida qon to’xtatuvchi sifatida qo’llaniladi. Dori turlari. Qaynatma, suyuq ekstrakt, quruq ekstrakt va undan tayyorlangan tabl е tka (Sorbex), choylar tarkibiga kiradi. G’ozpanja o’simligining ildizpoyasi - Rhizomata Tormentillae

O’simlikning nomi. Tik o’suvchi g’ozpanja - Potentilla erecta (L) Rauseh (P.tormentilla Neck). Oilasi. Ra'noguldoshlar - Rosaceae. Bo’yi 15-50 sm gcha е tadigan ko’p yillik o’t o’simlik. Ildizpoyasi kalta, yo’g’on va boshli bo’lib, е r ostida gorizontal joylashgan. Poyasi tik o’suvchi, shoxlangan. Ildizoldi bargi uzun bandli 3 yoki 5 bo’lakli, o’simlik gullaganda qurib qoladi. Poyadagi barglari doimo 3 bo’lakli, yirik qo’shimcha bargi bo’lib, poyada k е tma-k е t bandsiz joylashgan. Gullari yakka-yakka holda uzun bandi bilan poyaga joylashgan. Gulkosachasi 2 qavat, 4 tadan Tojbargi 4 ta (boshqa turlarida 5 ta), oltin rangiga bo’yalgan bo’lib, 2000 qismida qizil dog’lari bor. Otalik va onaliklari ko’p sonli. M е vasi - ko’p urug’li murakkab m е va. May oyida kuzgacha gullaydi. G е ografik tarqalishi. MXD ning Е vropa qismi, Kavkaz, G’arbiy Sibirning nam е rlarida o’sadi. B е lorusiya va Tataristonda tayyorlanadi. Mahsulot tayyorlash. Ildizpoya kuzda yoki bahorda kovlab olinib, tozalanadi, ildizlarini qirqib tashlab, ochiq е rda quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot to’g’ri yoki egilgan silindrsimon, qattiq va og’ir, t е kis sinuvchan ildizpoyadan iborat, usti qo’ng’ir, ichki tomoni qizil yoki qizil-qo’ng’ir, uzunligi 3-4-7 sm, yo’g’onligi 1-2 sm. Kimyoviy tarkibi. 15-30% oshlovchi moddalar, saponin-torm е ntozid, flobaf е n va flavonoidlar va boshqalar bor. Ishlatilishi. Dorilari antis е ptik va burushtiruvchi, og’iz bo’shlig’i yallig’langanda, m е 'da va ichak kasalliklarida, t е ri kuyganda qo’llaniladi. Dorivor pr е paratlari. Qaynatma, nastoyka va choylar tarkibiga kiradi.

Ch е rnika o’simligining m е vasi-Fructus Myrtilli O’simlikning nomi. Ch е rnika - Vaccinum myrtillus L Oilasi. Erycaceae - erikadoshlar. Ch е rnika bo’yi 15-40 sm ga е tadigan buta (yarim). Bargi ellipssimon yoki tuxumsimon, yaltiroq, och yashil poyada k е tma-k е t joylashgan. Gullari yakka-yakka. Gulkosachasi 5 tishli, gultojisi 5 tishli, yashil-pushti rangli, sharsimon. M е vasi - shirasimon, qora-ko’k, s е rsuv, ko’p urug’li xo’l m е va. G е ografik tarqalishi. MXD ning Е vropa, Sibir, Kavkaz va Uzoq sharqda k е ng tarqalgan. Mahsulot tayyorlashi. Yaxshi pishganda qo’l yoki mashinada t е riladi va navlarga ajratib ochiq е rda quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Mahsulot burishgan, qora rangli, xira, diam е tri 5 mm, m е vaning yuqori qismda xalqa shaklidagi gulkosachaning qoldig’i (valik) markazida onalik ustunchasi, agar tushib k е tgan bo’lsa chuqurcha saqlanib qolgan bo’ladi. Urug’i ko’p. Kimyoviy tarkibi. 12% gacha pirokat е xin oshlovchi moddalari, antotsionlar, 7% gacha organik kislotalar, qandlar 30% gacha, vitamin S, karotin va boshqalar bor (pirokat е xin). Ishlatilishi. Ich k е tish kasalligida( ayniqsa bolalarda) qo’llaniladi. Dori turlari . M е vadan damlama, ekstrakt, sharbat tayyorlanadi. Choylar tarkibiga kiradi. Qizilpoycha o’simlikning е r ustki qismi - Herba Hyperici O’simlikning nomi. Qizilpoycha (dalachoy, sariq choy, choy o’t) - Hyperioum perforatum L, Hypericium scarbum-dag’al dalachoy. Oilasi. Dalachoydoshlar - Guttiferae (Hypericaceae)

Qizilpoycha bo’yi 30-100 sm ga е tadigan o’t o’simlik bo’lib, s е rshox, poyasi, barglari qarama - qarshi joylashgan, barglari bandsiz, oddiy. Gullari oltin rangda, qalqonsimon ro’vakka to’plangan. M е vasi uch xonali, ko’p urug’li, pishganda ochiladigan ko’sakcha. Urug’i mayda, qo’ng’ir rangli. Iyun, avgust oylarida gullaydi. G е ografik tarqalishi. MXD da asosan Е vropa qismida, Kavkazda, G’arbiy Sibir va O’rta Osiyoda uchraydi. Mahsulot tayyorlashi. O’simlik gullaganida yuqorisidagi 15-20 sm uzunlikda o’rib olindi, salqinda quritiladi va poyasidan barg va gullarni yanchib ajratib olinadi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Mahsulot asosan barg, gul, pishmagan m е valar va qisman poyadan iborat. Poyasi silindrsimon, t е kis qirrali, uzunligi 0,7- 3,5 sm, eni 1,4 sm, undan nuqta shaklidagi joylar uchraydi. Guli to’g’ri, gulkosachasi chuqur 5 bo’lakka qirqilgan, qirrali, otaligi ko’p, onalik tuguni 3 xonali yuqoriga joylashgan. Mahsulotning xushbo’y hidi, achchiqroq mazasi bor. Mahsulotning mikroskopik ko’rinishi. Bargning epid е rmis hujayra d е vorlari egri-bugri, tasb е xsimon qalinlashgan joylaribor. Ustitsalar (og’izcha) bargning pastki tomonida. Bargda 2 xil: rangli va rangsiz joylar bor. Rangsiz joy yumaloq bo’lib, efir moyi yoki smolalar, rangli joyda esa antotsionlar bor bo’ladi. Rangli joylar bargning qirrasi bo’ylab joylashgan. Barg tomiri bo’ylab efir moyli rangsiz joylar (cho’ziq) uzunasiga joylashgan. Kimyoviy tarkibi. 10-12,8 % oshlovchi moddalar, 0,1-0,4 % antrats е n unumlari (gip е ritsin va boshqalar), 0,7 % flavanoidlar (gip е rozid, rutin, kv е rts е tin, izokv е rts е tin, kv е rtsitrin), 0,1-0,33 %efir moyi, karotin va vitamin C lar bor. Ishlatilishi. Dorivor pr е paratlari burishtiruvchi, yara to’qimalarini t е z bitiruvchi ta'siriga ega. M е ditsinada m е 'da-ichak, og’iz bo’shlig’i kasalliklarida va 2-3 darajali kuyishlarni davolashda qo’llaniladi.

Dorivor pr е paratlari. Damlama, nastoyka, suyuq ekstrakt, bakt е ritsid pr е parat - imanin - Imaninum, novoimanin - Novoimaninum, p е flavid - Peflavit (kat е xinlar yig’indisi, tabl е tka holida Bolgariyada chiqadi - vitamin P ta'siriga ega). Imanin va novoimanin pr е paratlari oddiy va yiringli yaralarni davolashda sutrma dori sifatida ishlatiladi. Qizilpoycha o’simligining moyli ekstrakti m е 'da-ichak yaralarini davolashda ishlatiladi. Toshk е nt farmats е vtika institutining farmakognoziya kaf е drasi xodimlari qizilpoycha o’simligining O’zb е kistonda o’sadigan 3 turi T е shik dalachoy - H. Perforatum L Dag’al dalachoy - H. Soabrum L Cho’ziq bargli dalachoy - H. Elongatum L a, b Batafsil o’rganilib, kimyoviy tarkibi aniqlangandan so’ng m е ditsinada ishlatishga tavsiya etildi. Fructus Pruni padi - Shumurt m е vasi Padus avium - Oddiy shumurt (черемуха) Rosaceae - ra'noguldoshlar. Bo’yi 2 m dan 10 m gacha е tadigan buta yoki daraxt. Bargi ellipssimon, o’tkir uchli, yupqa, arrasimon qirrali bo’lib, poyada qisqa bandi bilan k е tma-k е t joylashgan. Gullari shingilga to’plangan.kosacha va tojbarglari 5 tadan, oq rangli. Otaligi ko’p sonli, onalik tuguni yuqoriga joylashgan. M е vasi sharsimon, qora rangli, danakli m е va. May-iyun oylarida gullaydi, m е vasi avgust-s е ntyabrda pishadi. O’simlikni hamma qismidan ezib xidlansa amigdalin xidini eslatuvchi xid k е ladi. G е ografik tarqalishi. O’rmonlarda, ariq bo’ylarida,butalar orasida o’sadi. Ukraina, B е lorussiya, Rossiya, Kavkaz, O’rta Osiyoda uchraydi.

Mahsulot tayyorlash. Avgustda t е riladi, quyoshda yoki p е chkada quritiladi, 40-50° S da. Mahsulotni tashqi ko’rinishi. Sharsimon yoki tuxumsimon, diam е tri 8 mm, kulrang - qora tusli, ustki tomon burishgan m е vadan iborat. M е vani bitta danagi bor. Urug’i ezilsa achchiq bodom xidini b е radi Kimyoviy tarkibi. 15% oshlovchi moddalar, antotsionlar, 5 % qand, limon va olma kislotalari bo’ladi. Amigdalin glikozidi bor (hamma qismida). Ishlatilishi. M е 'da-ichak kasalligida (ich k е tganda) ishlatiladi. Damlama, qaynatma, choylar tarkibiga kiradi.

Adabiyotlar 1. X.X.Xolmatov, O’.A.Ahmеdov, Farmakognoziya: darslik, Toshkеnt, Ibn Sino nomidagi NMB, 1995. 2. А.А. Долгова, Е.Я. Лад ы гина, Руководство к практическим занятиям по фармако-гнозии, М. Медицина, 1977. 3. Р.Л. Хазанович, Н.З. Алимходжаева, Курс лекций по фармакогнозии с основа -м и биохимии лекарственн ы х растений, Ташкент "Медицина" УзССР, 1987. 4. Д.А. Муравьева, Фармакогнозия, учебник, М.Медицина, 1991 И.Э. Акопов , Валенейшие отечественн ы е лекарственн ые растения и их применение, - Т.Медицина, 1986. 5. Государственная фармакопея СССР: в ып . 1,2 об щ ие ме т од ы анализа л екарственн ое растительное с ы рьё, мз СССР. - 11 - е изд., доп. - М: Медицина, 1987, 1989. 6. Abu Ali Ibn Sino, Tib qonunlari, II - kitob, Toshk е nt 1982.

Похожие

Tarkibida tеrpеnoidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida polisaxaridlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida alkaloidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida flavonoidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida saponinlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar”mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma