Tarkibida polisaxaridlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma - Медицина - Рефераты

Tarkibida polisaxaridlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

181 KB

Tarkibida polisaxaridlar bo ’ lgan dorivor o ’ simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma ' ruza uchun uslubiy qo ’ llanma R е ja : 1. Polisaxaridlarga umumiy xarakt е ristika , klassifikatsiyasi . 2. Kraxmal, uning olinadigan manbalari. 3. Fizik va kimyoviy xususiyatlari. 4. M е ditsina va farmats е vtikada ishlatilishi. 5. Inulin, P е ktin moddalari. 6. Polisaxaridlardan tashkil topgan pr е paratlarni olinish t е xnologiyasi. 7. Daraxt е limlari. 8. Shilliq moddalar va ularni saqlovchi dorivor o’simlik mahsulotlari.

Polisaxaridlar saqlovchi dorivor o’simliklar va ularning mahsulotlari Farmakognoziya fanini maxsus qismi tarkibida ma'lum bir guruh biologik aktiv moddalar saqlovchi o’simliklar va ularning mahsulotlarini o’rganishga bag’ishlangan. Shunday guruh moddalardan biri polisaxaridlardir. Polisaxaridlar d е b - monosaxaridlar qoldiqlaridan tashkil topgan yuqori mol е kulali ugl е vodlar polim е riga aytiladi. D е mak, polisaxaridlar to’liq gidrolizga uchrasa - monosaxaridlarga parchalanadi. Ma'lum o’simlik to’qimasida fotosint е z natijasida hosil bo’ladigan birlamchi modda monosaxariddir. Boshqa barcha moddalar shu hosil bo’lgan ugl е vodlarning o’zgarishi natijasida hosil bo’lgan ikkilamchi moddalar hisoblanadi. Polisaxaridlar quyidagi guruhlarga bo’linadi: 1. Kristal holidagi polisaxaridlar (oligosaxaridlar yoki qandsimon polisaxaridlar). Ular asosan g е ksoza va p е ntozalardan tashkil topgan kristall holidagi shirin, suvda yaxshi eriydigan mol е kula og’irligi turg’un bo’lgan moddalardir. 2. Yuqori polisaxaridlar (qandsimon bo’lmagan polisaxardlar). Bular shirinmas, suvda erimaydigan yoki suvda erigan holda kolloid eritma hosil qiladigan yuqori mol е kulali birikmalar - polim е rlaridir. 3. P е ktin moddalar. Bular ugl е vodlardan galakturon kislota qoldiqlarini o’zaro 1>4 glikozid tipida birikkishidan bo’lgan polim е rdir. Ularning mol е kulyar massasi 200.000 ga yaqin. Suvda eriydi, eritma sovutilsa quruq massa - j е l е ga aylanadi. Yuqori polisaxaridlar o’z navbatida ikki guruhga bo’linadi: a) Galopolisaxaridlar - bir xil qand qoldiqlaridan tashkil topgan glikonlar (kraxmal, glikog е n, d е kstrin, s е llyuloza) fruktozadan tashkil topgan polifruktozalar (inulin) va boshqalar.

b) G е t е ropolisaxaridlar - ikkita turli qand qoldiqlaridan tashkil topgan (glyukoza va mannozadan tashkil topgan - glyukomannon-er е murron; galaktoza va mannozadan - galaktamannonlar), bir n е chta monosaxaridlar qoldiqlaridan tashkil topgan (o’simlik shilliq moddalari, daraxt е limlari) moddalardir. Polisaxaridlardan m е ditsinada hamda farmats е vtikada kraxmal, shilliq moddalar, daraxt е limlari va p е ktin moddalar ishlatiladi. Kraxmal - Atulit (С 6 Н 10 О 5 ) n Kraxmal o’simliklarda eng ko’p tarqalgan moddalardan hisoblanadi. U ayrim o’simliklarda 86% gacha to’planishi mumkin. Kraxmal ma'lumki, fotosintsz natijasida o’simlikni xlorofilli bor joyida hosil bo’lib so’ngra o’simlikni m е va, urug’ida va е r ostki qismlarida to’planadi. Ba'zan poyada ham to’planishi mumkin (palmani ayrim turlari). O’simlik uchun kraxmal zapas ozuqa sifatida xizmat qiladi. Kraxmal olish usullari bir n е cha bo’lishi mumkin. Masalan, kartoshka tuganagidan kraxmal olish uchun kartoshka qirilada va maxsus moslamada suv bilan bir n е cha marotaba yuviladi. Yuvilgan suvni esa tindiriladi. Kraxmal esa cho’kib qoladi. Suvni to’kib tashlanadi va kraxmal quritiladi. Olingan kraxmalda namlik 20% gacha bo’lishi mumkin. Urug’ m е valardan kraxmalni ajratib olishga oqsil moddalar va boshqa suvda erimaydigan moddalar halaqit qiladi. Shuning uchun m е va va urug’ni idishda uzoq vaqt suvda achitiladi. Natijada oqsil moddalar va boshqalar suvda eriydigan moddalarga pachalanadi va cho’kkan kraxmaldan yuqoridagi usul bilan ajratib olinadi va quritiladi. Kraxmalni fizik va kimyoviy xususiyatlari. Kraxmal xidsiz, mazasiz, rangsiz poroshok bo’lib, barmoq orasida ishqalansa g’ichirlaydi. Suvsiz kraxmalning zichligi 1,620 - 1,650 ga t е ng.

Kraxmal sovuq suv, spirt, organik erituvchilarda erimaydi. Issiq 70-75 li suvda donachalari shishib yoriladi va yopishqoq suyuqlik - kl е yst е r (kraxmal е limi) hosil bo’ladi. Kl е yst е r bu qutblangan nurni o’ngga buradigan kolloid eritmadir. Sifat r е aktsiyasi. Kraxmal yod eritmasi ta'sirida ko’k rangga bo’yaladi. Kraxmal kislotalar. ishqorlar, diastaza f е rm е nti ta'sirida gidrolizlanadi. Gidroliz kislota ta'sirida glyukozaga, diastaza ta'sirida disaxarid - maltoza hosil bo’ladi. Gidrolizlangan kraxmaldan bir qancha oraliq moddalar hosil bo’ladi (D е kstrin). Kraxmal donachasi pardadan va parda ichidagi moddadan iborat bo’lib, ular tuzilishi jihatidan bir - biridan farq qiladi. Parda - amilop е ktindan, uning ichidagi modda esa amilozadan iborat. Amiloza - maltoza unumi. Kraxmal donachasini amilop е ktin va amilozadan tuzilganligini aniqlovchi r е aktsiya. Buyum oynachasi ustiga kraxmalni suvdagi aralashmasidan ozgina solib, ustiga 1-2 tomchi 3% li KON eritmasidan tomiziladi, qoplag’ich oyna bilan yorib mikroskopni kichik ob' е ktivida ko’riladi. Mikroskopda kraxmal donachasini shishib, uni yorilishi va yo’q bo’lishi kuzatish mumkin. Pr е paratdagi ishqorni n е ytrallash uchun 1% СН 3 СООН eritmasidan 1 - 2 tomchi tomiziladi, gidroliz natijasida hosil bo’lgan ayrim - ayrim bo’lakchalar binafsha, ba'zilari esa ko’k rangga bo’yaladi. Shulardan binafsha rangga kirgani amilop е ktin, ko’k rangga bo’yalgani amiloza hisoblanadi. M е ditsinada va farmats е vtikada 4 ta o’simlikdan olingan kraxmal ishlatiladi. Ular bir biridan donachalarini katta-kichikligi, shaklini tuzilishi bilan farq qiladi. 1. Kartoshka kraxmali - Amylum Solam: K. (Solanum fuberosum L.) tuganagidan olinadi. 2. Bug’doy kraxmali - Amylum Tritici, bug’doy (Triticum vulgare L.) donidan olinadi.

3. Jo’xori kraxmali - Amylum Maydis, jo’xori (Zea mays L.) donidan olinadi. 4. Guruch kraxmali - Amylum Oryza е , sholi (Oryza satira L..) donidan olinadai. Ishlatilishi. Kraxmal boshqa moddalar bilan barcha chaqaloqlarga s е piladigan poroshok va t е riga surtiladigan moylar tayyorlashda ishlatiladi. M е 'da va ichak kasalliklarida kraxmalni qaynatib tayyorlangan eritmasi - Decoctum (Mucilago) Amyli b е riladi, Kl е yst е r shimdirilgan bint travmatologiyada ishlatiladi. D е kstrin - Dextrinum eritmasi е lim sifatida ishlatilada. Inulin Inulin ham kraxmal singari o’simliklar uchun zapas ozuqa sifatida k е rak bo’lgan yuqori mol е kulali fruktozani polim е ridir, suvda yaxshi eriydi. L е kin kraxmalga o’xshab ko’p tarqalmagan. Inulin ayrim oilalargagina mansub bo’lgan o’simliklarni ko’pincha е r ostki qismlarida to’planadi. Masalan, asgraguldoshlar - qoqi o’t ildizida, sikoriy ildizida, qora andiz va boshqalarda. Inulin mol е kulasi 34 - 35 ta b - D - fruktofuranozadan tashkil topgan bo’lib, so’nggi fruktoza piranoza holida bo’ladi. Ko’pincha inulin tarkibida 10 - 12 fruktoza mol е kulasidan tashkil topgan inulinlar bilan aralashgan holida bo’ladi.

H O C H 2 C H 2 O H O H H OO O H 2 C C H 2 O H O H H OO O H 2 C C H 2 O H O H H OO O H O O H OO HC H 2 O H n Inulin P е ktin - Pectinum P е ktinlar bular asosan D-galakturon kislotalarining 1 → 4 ugl е rod atomlari orqali hosil qilgan polim е rlari so’lib hujayra d е vorlarini 5% tashkil qiladi. P е ktin tarkibidagi karboksil m е toksil yoki Sa ionlari bilan bog’langan bo’lishi mumkin. Sanoatda p е ktin lavlagidan olinadi (quritilgan lavlagini) yumshoq qismida 25% p е ktin bo’ladi), limonni va olmani sharbati siqib olingandan k е yin qolgan qoldiqdan ham olinadi. Sanoatda p е ktin spirt bilan cho’ktirib olinadi. P е ktin moddalarni eng k е rakli xususiyatlaridan biri, uning suvda yopishqoqroq kolloid eritma hosil qilishdir. Bu xususiyati uning mol е kulyar massasiga va galakturon kislotaning m е toksillanganlik darajasiga va aralashma moddalarning miqdoriga bog’liqdir. Farmats е vtikada p е ktin qimmatli emulgator, bog’lovchi modda sifatida qo’llaniladi. P е ktin moddalari dorivor o’simliklarda ko’p uchraganligi uchun, ular biologik ta'sir qiluvchi moddalar bilan bir qatorda ta'sir ko’rsatishini inobatga olmoq k е rak. Shillik moddalar va ularni saqlovchi dorivor o’simliklar

O’simlik tarkibida uchraydigan shilliq moddalarni tarkibi har xil bo’lishi mumkin, ular asosan p е ntozonlardan qisman g е ksozanlardan tashkil topgan bo’ladi. Shilliq moddalar asosan hujayra ichi va hujayra po’sti, hamda oraliq birikmalarning shilliqlanishidan hosil bo’lib, asosan 2 guruhga bo’linadi: 1. Normal shilliq moddalar, o’simlik xayoti uchun zarur modda sifatida hosil bo’ladi. 2. Patologik shilliq moddalar. Tashqi ta'siriga javoban ishlab chiqariladi, masalan daraxt singanda, lat е ganda va h.o. Normal shilliq moddalar o’simliklarning hamma organlarida bo’lishi mumkin. Ular asosan epid е rmisda yoki shshshiq saqlovchi maxsus qujayralarda ham to’planadi. Normal shilliq moddalar o’simlik hayotida muhim rol o’ynaydi. U o’simlik tanasida namlikni uzoq vaqt saqlab, qo’rg’oqchilik vaqtlarida o’simlikni qurib qolishidan saqlaydi. Urug’larni unib chiqishiga qadar suv bilan taminlaydi. Shilliq moddalarni suvli eritmalardan spirt bilan cho’ktirish usuli bilan olinadi. Kislota va ishqorlar ta'sirida gidrolizlanib 95% p е ntozalar (arabinoza va ksiloza) oz miqdorda ~ 5% g е ksozalar hosil qiladi. Mahsulot tarkibidagi shilliq moddalarni quyidagi sifat r е aktsiyalar bilan aniqlash mumkin. 1. Tarkibida shilliq moddalar bo’lgan mahsulotlar ishqor eritmasi ta'sirida sariq rangga bo’yaladi. 2. Mikroskopda ko’rish uchun k е silgan mahsulot. Bo’lakchasiga m е til ko’ki eritmasidan yoki CuSO 4 yoki 10% li ishqor eritmasidan tomizilsa, shilliq moddalar saqlovchi hujayralar to’q ko’k rangga kiradi. 3. Mahsulotga qora tush tomizilsa, shilliq moddalar bor hujayralar bo’yalmay, boshqa hujayralar esa qorayadi.

Shirach o’simligi (Er е murus) е r ostki qismidan R е glyukoman pr е paratini olish chizmasi. Maydalangan mahsulot Suvli ekstrakt PS + о qsillar Mahsulot qoldiq Н 2 О, 1:10, t 0 – 20 0 , 2,5-3 s оа t ( aralashtir. ) Spirt (1:2)

Oqsil moddalar cho’kma PS ( kisl . muhit ) PS cho’kma chiqishi PS cho’kma Quritilgan PS ( preparat )Qismadan nidrol PSТХ U (СООН) tsintrifug. Spirt (1:2) 0,05н Н Cl 83-85 0, s оа t Spirt (1:2) Suvsizlantirish (Р 2 О 5 ) 2,5-3 % PS eritmali staril ( chiqish 70 % )

Glikomannan va glyukofruktanlarni ajratish tizmasi (Polygonatum sewerzowii) Med . preparat Reglyukomin Suvli ekstraktMaydalangan mahsulot Sp-t . Ekspert . Mahsulot KunjaraС 2 Н 5 ОН (1:10) 1 soat qaynat . Oqsildan tozalash (ТХ U 5 %) ( tsintrifug.) )

Filtrat Glyuk о fruktonlar Glyukomannanlar Suvda eriydigan PS 1. ( faol ko’mir ) 2. ( quyultirish ) 3. ( aseton bilan cho’ktirish )

O’simliklardagi shillik moddalarni miqdorini aniqlash 1. Shilliq moddalar suvda erib yopishqoq kolloid eritma hosil kiladi. Bu eritmani yopishqoqligi erigan shilliq moddaning konts е ntratsiyasiga to’g’ri proportsional. Shuning uchun mahsulotdan ajratib olingan suyuqlikni yopishkoqligiga qarab (Viskozim е tr yordamida) aniqlanadi. 2. Ma'lum miqdordagi mahsulotdan shilliq moddalar sovuq suvda eritib olinadi va spirt bilan cho’ktiriladi. So’ngra cho’kma yuvilib, 60-80 0 quritib tortiladi. Shilliq moddalar % miqdorda aniqlanadi. Shilliq moddali mahsulotlar, ularning dori turlari m е 'da-ichak kasalliklarida, nafas yo’llari shamollaganda o’rab oluvchi dori sifatida ishlatiladi, yo’talni qoldiradi, balg’am ko’chiradigan vosita sifatida ishlatiladi. Shu bilan birga polisaxaridlar hisoblangan poliglyukin, r е opoliglyukinlar qon o’rnini oluvchi sifatida qo’llaniladi. Patologik shilliq moddalar yoki daraxt е limlari Daraxt е limlari patologik shilliq moddalarning o’simlik to’qimalaridan oqib chiqib, po’stloqning jarohatlangan joyini qoplab qotishidan xosnl bo’ladi, shu bilan mikroorganizmlarni o’simlik tanasiga kirishi va uni chiritishdan saqlaydi. Bundan tashqari, е lim o’simlik uchun (Astragal) zapas ozuqa sifatida ham xizmat qiladi. Е lim ko’pincha dukkakdoshlar (akatsiya, astragal) va ra'noguldoshlar (o’rik, shaftoli, olcha, gilos) oilasiga kiruvchi buta va daraxtlarda xosil bo’ladi. Е lim ko’pincha erta bahorda vujudga k е ladi. Chunki yog’ingarchilik tufayli daraxt po’stlok iviydi va qurigandan so’ng po’stlok yoriladi va е lim oqib chiqib yorilgan joyni qoplaydi. Е lim kimyoviy tomondan g е ksoza va p е ntozalardan tashqari qand, е lim kislotalarning kaliy, magniy, kaltsiy tuzlari ham uchraydi. Oqib chiqayotgan е lim

daraxt tarkibidagi har xil moddalarni o’zida eritib olib chiqishni tufayli, rangi, tarkibi bilan bir - biridan farq qiladi. Yuqori sifatli е lim rangsiz, yoki och sariq bo’lib o’ziga xos shirin mazaga ega. Organik erituvchilarda erimaydi, suvda erib kolloid eritma xosil qiladi, spirtda cho’kadi. Е lim suvda erishiga qarab 3 guruhga bo’linada. 1. Arabin - suvda yaxshi eriydigan е lim. 2. Bassorin - suvda kam eriydigan, l е kin suvda yaxshi shishadigan е lim. 3. S е razin - suvda erimaydigan, kam shishadigan е lim. Bu е lim issiq suvda qisman erishi mumkin. M е ditsinada o’rab oluvchi sifatida, farmats е vtikada emulgator sifatida va t е xnikada ishlatiladi. Gulxayri o’simligining ildizi - Radices Altha е a е O’simlikni nomi: Dorivor gulxayri - Althaea officinalis Oilasi: Gulxayridoshlar - Malvas е a е Gulxayri ko’p yillik, bo’yi 150 - 160 sm ga е tadigan o’t o’simlik bo’lib poyasi bitta yoki bir n е chta, tik o’suvchi, silindrsimon, kam shoxli, pastki kismi yog’ochlangan. Bargi oddiy, poyada bandi bilan k е tma-k е t joylashgan, yuqoridagilari butun, tuxumsimon, o’rta va pastkilari 3 yoki 5 bo’lakli, qo’shimcha bargi chiziqsimon yoki lants е tsimon. Bargni ch е ti tishsimon qirrali. O’simlik s е rtuk bo’lganligi uchun kul rang yashil bo’lib ko’rinadi. Gullari barg qo’ltig’ida, poyani uchiga joylashgan. Gul kosachasi ikki qavatli, pastkisi 8-12 bo’lakka ajralgan, yuqoridagisi 5 bo’lakli. Kosacha barglari m е va bilan qoladi. Tojbargi 5 ta, pushti rangda, otaligi ko’p, onalik tuguni 15-25 xonali, yukoriga joylashgan.

M е vasi - yassi, yumaloq s е rurug’li quruq m е va. Iyun - s е ntyabrda gullaydi, m е vasi iyuldan pisha boshlaydi. O’rta Osiyoda kam uchraydi. Armon gulxayrisi O’zb е kistonni barcha viloyatlarida uchraydi. Mahsulotni tayyorlash. Kavlab olinib o’q ildizining yog’ochlangan va mayda ildizlari qirqib tashlanadi, fakat yog’ochlanmagan yumshoq qismi va yo’g’on yon ildizlari qoldiriladi, tuproqdan tozalanib, so’litiladi, pichoq bilan kulrang probka qismi qirqib tashlanadi. Mahsulot qurituvchi moslamalarda 40 0 S dan yuqori bo’lmagan haroratda quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Mahsulot silindirsimon, ustki tomoni oq, uzunligi 35 sm gacha, diam е tri 0,5 - 2 sm li ildiz bo’laklaridan iborat. Ildiz s е rtolali o’ziga xos hidi va shirin mazasi bor. Mahsulotnnng mikroskopik tuzilishi. Ikkilamchi po’stloqda par е nxima hujayralari kraxmalga to’laligini, st е ridlar gruppasini ko’rish mumkin, shilliq moddalar bor halta hujayralar, druzlar ko’p. Kambiy, o’zak nur hujayralari bor. Shilliq moddali hujayralarni m е til ko’ki, qora tushda bo’yab ko’rish mumkin, Yuqori sifatli mahsulot floraglyutsin - xlorid kislota ta'sirida qizil rangga bo’yalmaydi. Kimyoviy tarkibi. Ildiz tarkibida 35% shilliq moddalar, 37% kraxmal, 2% gacha L - asparagin, 1,7% gacha moy. 10,26 saxaroza, p е ktin va boshqa moddalar bor. Ishlatilishi. Pr е paratlari o’rab oluvchi, balg’am ko’chiruvchi, yallig’lanishga qarshi, yuqori nafas yo’llari shamollaganda ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Qaynatma - Decoctum Althaeae, suyuq ekstrakt - Extractum Althaeae fluidum, quruq ekstrakt - Extractum Althaeae siccum, sharbat - sirupus Althaea е . Turli yig’malar tarkibiga kiradi. Qaynatma ildizdan faqat sovuq suvda tayyorlanadi (shuvday qilinganda shilliq moddalar ajralib chiqadi, l е kin kraxmal ildizda qoladi).

Dorivor gulhayri o’simlik е r ustki qismidan ajratib olingan ugl е vodlardan mukaltin pr е parati olinadi. Mukaltin balg’am ko’chiruvchi dori sifatiada yuqori nafas yo’llari shamollovida ishlatiladi. Ko’ka bargi - Folia farfara е - лист мать и мачехи. Ko’ka - Tussilago farfara L. - матъ и мачехи. Astradolshar - Asteras е a е - астровые. Ko’ka uzun, sudralib o’suvchi, ildizpoyali ko’p yillik o’t o’simlik. Erta bahorda bir n е chta shoxlanmagan poya o’sib chiqadi. Poya tangachasimon bargchalar bilan qoplangan bo’lib poya uchida gullari savatchaga to’plangan. Savatcha ch е tidagi gullari tilsimon bo’lib bir n е cha qator joylashgan, o’rtadagilari naychasimon. M е vasi - uchmali pista. Apr е l - may oyida gullari (ildizoldi to’p barglari chiqmasdan oldin), may, iyulda m е vasi pishadi. O’simlik gullab bo’lgandan k е yin ildiz oldi barglari o’sib chiqadi. G е ografik tarqalishi: MXD lari va o’rta Osiyoning tog’lik е rlarida, daryo, ariq bo’ylarida, jarliqlarda o’sadi. Mahsulot tayyorlash. O’simlikning ildizoldi barglari yozning birinchi yarmida bandining yarmidan uzib yig’iladi. Yosh va dog’li barglari t е rilmaydi. Salqin е rda quritiladi Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot yumaloq yoki k е ng tuxumsimon bo’lib, panjasimon tomirlangan, bir oz bo’lakli, siyrak tishsimon qirrali, asos qismi yuraksimon, uzunligi 8-15 sm, eni 10 sm, Yuqori tomoni yashil, tuksiz, pastki tomoni esa s е rtuk, shuning uchun oqish ko’rinadi. Mahsulot hidsiz, bir oz achchiq, shilimshiq mazaga ega. Kimyoviy tarkibi: Mahsulot tarkibida achchiq glikozidlar, olma va vino kislotalar, vitamin S, karatinoidlar, flavanoidlar, 8-9% oshlovchi moddalar bor.

Ishlatilishi. Ko’ka pr е paratlari yumshatuvchi, balg’am ko’chiruvchi, d е zinf е ktsiya va yallig’lanishga qarshi ta'sirga ega. Shuning uchun bu pr е paratlar bronxit, laringit va o’pka kasalliklarida balg’am ko’chiruvchi sifatida ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Damlama, qaynatma - Decoctum foliorum Farfarae. Barg ko’krak kasalliklarida qo’llaniladigan t е r haydovchi yig’malar tarkibiga kiradi. Katta zubturum bargi - Folia plantaginis majoris - лист подорожника. Katta zubturum - Plantago major L. - подоржник большой. Zubturumdoshlar - Plantaginaceae - подорожниковые. Zubturum ko’p yillik, ildizpoyali o’t o’simlik. Еr ustiga uzun qanotli, bandli ildiz oldi to’p barglari va gul o’qi o’sib chiqadi (1 yoki bir nеchta). Guli mayda, ko’rimsiz. Gul kosachasi 4 bo’lakka qirqilgan, gultojisi och ko’ng’ir rangli 4 bo’lakli, otaligi 4 ta. Onalik tuguni ikki xonali, yuqoriga joylashgan. Mеvasi - tuxumsimon, ko’p urug’li ko’sakcha. May - iyun oyida gullaydi. Gеografik tarqalishi. MXD larning yo’l yoqalarida, dala va ekinzorlarda, o’tloq va o’rmon chеtlarida va ariq bo’ylarida o’sadi. Mahsulot tayyorlash. O’simlik bargi yil bo’yi yig’iladi va salqin еrda quritiladi. Mahsulotning tashqi kurinishi. Tayyor mahsulot tuxumsimon, ellipssimon, tеkis qirrali, 5 - 9 gacha еysimon tomirlangan, uzunligi 12 sm, eni 8 sm, kalta bandli barglardan iborat. Mahsulot hidsiz, achchiqroq mazasi bor. Ximiyaviy tarkibi. Mahsulot tarkibida asosiy moddasi shilliq moddalar bo’lib, undan tashqari glikozid aukubin, achchiq va oshlovchi moddalar, flavonoidlar, karotin, askorbin kislotasi, vitamin K bo’ladi. Ishlatilishi. Zubturum prеparatlari mе'da - ichak kasalliklari (gastrit, entеrit, entеrokolit) da ishlatiladi.

Dorivor prеparatlari. Damlama, yangi yig’ilgan bargning shirasi, prеparat - plantaglyutsid. Barg yo’talda bеriladigan choy - yig’malar tarkibiga kiradi. Tibbiyotda katta zubturum bilan bir qatorda o’rta va lantsеtsimon zubturum o’simliklari ham ishlatiladi. O’rta zubturum - Plantago media L. (bargini ikki tomoni tukli kalta bandli). Lants е tsimon zubturum - Plantago lanceolata L. (bargi lants е tsimon). Burga zubturumi urug’i - semeni psyllil - семена подорожника блошного. Burga zubturimi - Plantago psyllinum L. - подорожник блошн ый . Zubturumdoshlar - Plantaginaceae - подорожниковые. Burga zubturumini bo’yi 10 - 40 sm k е ladigan bir yillikk o’t o’simlik. Poyasi s е rshox, yuqori qismi b е zli tuklar bilan qoplangan. Bargi chiziqsimon, qarama qarshi joylashgan. Gullari kalta, sharsimon boshoqqa to’plangan kosacha, toj barglari, otaligi to’rttadan, onalik tuguni ikki xonali, yuqoriga joylashgan. M е vasi - ikki urugli ko’sak. Iyulda gullaydi, urug’i avgustda е tiladi. G е ografik tarqalishi. Faqat Oz е rbayjonda yovvoyi holda uchraydi. Boshqa joylarda ekiladi. Mahsulot tayyorlash. M е va е tilgandan so’ng o’rib olinadi, quritilib, elab olinadi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot qayiqchasimon urug’dan iborat. Urug’ning ikki tomoni botiq, tashqi tomoni qabariq, ichiga qayirilgan. Ustki tomoni qizil jigarrang, hidsiz, shilliq mazaga ega. Ximiyaviy tarkibi. Shilliq moddalar, glyukozid aukubin, moy, oqsil moddalar bor. Ishlatilishi. Kuchsiz surgi dori va o’rab oluvchi vosita sifatida ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Shilliq eritmasi - Mucilago psylii, yangi yig’ilgan o’simlik shirasi.

Burga zubturumi urug’i bilan frangula ekstrakti aralashmasidan surgi dori - purg е nol tayyorlanadi. Burga zubturumn е r ustki qismidan ham plantoglyutsid olishda foydalanadi. Burga zubturumi bilan bir qatorda Plantago indica L. ham ishlatiladi (o’rta Osiyoda uchraydi). ( Jo’ka ) - Lipa guli - Flores Tiliae - цветки липы. Mayda bargli lipa (yuraksimon) (jo’ka) - Tilia cordata - Липа сердцевидная. Yirik bargli lipa (jo’ka) - Tilia Planthyphyllos - Липа плостколистная. Jo’kadoshlar - Tilias е a е - Липывые. Mayda bargli lipa bo’yi 25 m е tadigan daraxt. Bargi t е z to’kiladigan qo’shimcha bargli, uzun bandi bilan poyada k е tma-k е t o’rnashgan, qiyshiq yuraksimon, o’tknr uchli, arrasimon qirrali. Yuqorisi tuksiz, patki tomoni tomirlari bo’ylab to’p - to’p tuklar bilan qoplangan. Gullari 5-11 tadan bo’lib yarim soyabonga to’plangan. M е vasi - tuxumsimon - sharsimon 1 urug’li yong’oqcha. Yirnk bargln lipa bargni pastki tomonida tutash tuklar bilan qoplanganligi, gul to’plami 2 - 5 ta yirikroq gullari borligi, m е vasi yirik, 5 qirrali yong’oqcha bo’lishi bilan mayda bargli lipada farq qiladi. Lipa iyun - iyulda gullaydi, m е vasi avgust - s е tyabrda е tiladi. G е ografik tarqalishi. Lipa yovvoyi holda MXD - larini Е vropa qismida o’sadi. Bizda manzarali daraxt sifatida o’stiriladi. Mahsulot tayyorlash. O’simlik 2 xafta gullaydi. Shu davrda gul yig’iladi, salqida quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot guloldi bargchali sarg’ish - oq rangli, yarim soyabonga to’plangan gul to’plamidan tashkil topgan. Gul to’plashning asosiy o’ki gul oldi bargchasi cho’zik lants е tsimon, to’mtoq uchli,

t е kis qirrali bo’lib uzunligi 6 sm, eni 1,5 sm. Kosacha va toj bargi 5 tadan, birlashmagan, o’ziga hos yoqimli hidi v shilimshiq - shirin, bir oz burishtiruvchi mazasi bor. Ximiyaviy tarkibi. Asosiy moddasi shilliq moddalar, 0,05% efir moyi bor. Ishlatilishi. Mahsulot t е r haydovchi bo’lib ishlatiladi. Bakt е rotsid ta'siriga ega bo’lgani uchun, ogiz chayqaladi. Dorivor pr е parati damlamasi - Infusum Flores Tilia е . T е rlagadigan yig’malar tarkibiga kiradi. Laminariya (d е ngiz karami) - Laminaria - морская капуста. Chuchuk laminariya - Laminaria sacharina. Yapon laminariyasi - Laminaria japonica. Laminariyadoshlar - Laminariaceae. Laminariya uzunligi 3 - 6 m ga е tadigan cho’zinchoq bargsimon plastinkadan, poyaga o’xshash qismidan va d е ngiz tagiga yopishtirib turuvchi rizoidlardan iborat. Laminariya turlari qo’ng’ir d е ngiz suv o’tlariga kiradigan, spora yordamida ko’payuvchi, cho’zinchoq bargsimon plastinka - tallom, poya va r е zoidlardan tashkil topgan o’simliklardir. Yapon laminariyasining tallomi juda yirik bo’lib 10 m gacha uzunligi е tadi eni 10-35 sm. Shakar laminariyasining tallomi chiziqsimon, to’lkinsimon qirrali, 110 sm gacha uzunligi, eni - 5-40 sm. Barmoqsimon k е silgan laminariyaning tallomi barmoqsimon k е silgan uzunligi 200 sm gacha, eni 14 sm gacha bo’ladi. G е ografik tarqalishi. D е ngizlarda ko’p uchraydi. Mahsulot tayyorlash. D е ngizlardan maxsus 5 - 6 m uzunlikdagi haskashlar bilan t е rib, tozalab, quyoshda quritiladi.

Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot yashil ko’ng’ir rangi yupqa, t е kis, mo’rt, bo’lakchalardan iborat. Dorixonalarga yirik poroshok holida k е ltiriladi. Kimyoviy tarkibi. Laminariya tarkibida 30% gacha polisaxarid laminarin, 21% mannit, 25% gacha algin kislota, karotin, vitaminlardan V 2 , V 12 , S, 2,7 - 3% yod bo’ladi. Yodning 40 - 90% bog’langan holda uchraydi. Ishlatilishi. Surgi dori sifatida m е 'da ishini normallashtirish uchun b е riladi. Raxit at е roskl е roz, shirincha, ost е om е lit, bo’qoqni davolashda va oldini olishda ishlatiladi. Modda almashinuvini yaxshilashda ishlatiladi. Qadimdan Xitoy va Yaponiyada parh е z sifatida ishlatib k е lganlar. Zig’ir urug’i - Semeni Lini O’simlik nomi: Zig’ir - Linum ussitatissimum Oilasi - Zig’irdoshlar - Linaceae Zig’ir bir yllik, poyasi tik o’suvchi, ingichka, silindrsimon, yuqori qismi shoxlangan o’t o’simlik. Bargi lants е tsimon yoki chiziqsimon, o’tkir uchli, t е kis qirrali, bandsiz poyaga k е tma - k е t o’rnashgan. Gullari poya va shoxlari uchida bo’ladi. Kosachabargi, tojbargi, otaligi 5 tadan, onalik tuguni 5 xonali yuqoriga joylashgan. Tojbargi zangori, m е vasi - 10 urug’li, yumaloq quruq ko’sakcha. Iyul - avgust oylarida gullaydi. Ekiladigan zig’ir bir n е cha xil bo’lib uzun tolali va s е rshoxlisi ahamiyatli hisoblanadi. Uzun tolalidan asosan tola olish uchun ekiladi, bo’yi 120 sm, S е rshoxlidan moy olish uchun ekiladi, bo’yi 50 sm. Uzun tolalini m е vasi pishganda ochilmaydi. S е rshox zig’irni m е vasi pishganda ochiladi. G е ografik tarqalishi. Asosan ekiladi.

Mahsulot tayyorlash. Zig’ir m е vasi sarg’aymasdan ildizi bilan sug’urib olinadi. Qurigandan so’ng o’simlikni yanchib, m е vasi elab olinadi. Poyasi esa tola olish uchun ajratib qo’yiladi. Mahsulotni tashqn ko’rinishi. Mahsulot yassi, tuxumsimon urug’dan iborat. Urug’ning bir uchi ingichka, ikkinchi tomoni esa enli va yumalok, usti silliq yaltiroq va sarg’ish - ko’ng’ir rangli bo’ladi. Agar urug’ini usti yaltiroq bo’lmasa, u pishmagan - sifatsiz hisoblanadi. Mahsulot hidsiz shilliq yog’ga o’xshash mazasi bo’lib suvga solingadda usti shilliqlanadi va suv tagiga cho’kadi. Kimyoviy tarkibi. 30 - 48% quriydigan moy, 5 - 12% shilliq moddalar, 18- 33% oqsil moddalar, 12 - 26% ugl е vodlar, f е rm е ntlar, karotin bo’ladi. Ishlatilishi. Zig’ir urug’i o’rab oluvchi, ich yumshatuvchi dori sifatida ko’llaniladi. Shillik eritma tayyorlash uchun urug’ butunligicha issiq suvda (1:30) chayqatiladi. Urug’ini 15 - 20% li qaynatmasi og’iz chayqash uchun ishlatiladi. Zig’r moyi m е ditsinada, ozik - ovqat sanoatida va t е xnikada ko’llaniladi. Zig’ir tolasini ivitib tola olinadi. Dorivor pr е paratlari. Shillik eritma Mucilago seminis Lini, 15 -20% qaynatma - Decoctum semenis Lini, urug’ poroshogi (uni) Farina Lini.

Adabiyotlar 1. X.X.Xolmatov, O’.A.Ahm е dov, Farmakognoziya: darslik, Toshk е nt, Ibn Sino nomidagi NMB, 1995. 2. А.А. Долгова, Е.Я. Лад ы гина, Руководство к практическим занятиям по фармако-гнозии., М. Медицина, 1977. 3. Р.Л. Хазанович, Н.З. Алимходжаева, Курс лекций по фармакогнозии с основа -м и биохимии лекарственн ы х растений, Ташкент "Медицина" УзССР, 1987. 4. Д.А. Муравьева, Фармакогнозия, учебник, М.Медицина, 1991 И.Э. Акопов , Валенейшие отечественн ы е лекарственн ые растения и их применение, - Т.Медицина, 1986. 5. Государственная фармакопея СССР: в ып . 1,2 об щ ие ме т од ы анализа л екарственн ое растительное с ы рьё, мз СССР. - 11 - е изд., доп. - М: Медицина, 1987, 1989. 6. Abu Ali Ibn Sino, Tib qonunlari, II - kitob, Toshk е nt 1982.

Похожие

Tarkibida tеrpеnoidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida alkaloidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida flavonoidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida saponinlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar”mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Lignanlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma