Tarkibida saponinlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar”mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma - Медицина - Рефераты

Tarkibida saponinlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar”mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

310 KB

Tarkibida saponinlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar”mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma R е ja: 1. Saponinlarga umumiy xarakt е ristika, o’simlik olamida tarqalishi, klassifi-katsiyasi. 2. Sifat va miqdor analizi. 3. G е molitik ind е ksi va ko’pirish soni. 4. Saponinlarni m е ditsinada ishlatilishi. 5. Saponinlar saqlovchi dorivor o’simlik va mahsulotlar.

Tarkibida saponinlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar 1. Saponinlarga umumiy xarakt е ristika va tahlil qilish usullari. 2. Saponinlar saqlovchi o’simliklardan: kavkaz yamsi, qizil miya turlari, pol е monum, baland bo’yli exinopanaks, man'chjuriya araliyasi va j е nsh е n. Aglikonlari trit е rp е nlarning unumlaridan tashkil topgan glikozidlar trit е rp е n glikozidlar d е b ataladi va aglikon qismi izopr е nning (С 5 Н 8 ) olti marta va С 30 Н 48 umumiy formulaga ega bo’lgan moddalarni tashkil qiladi. Trit е rp е n glikozidlarning katta bir guruhini saponinlar tashkil qiladi va ular sirt faol moddalar bo’lib, eritrotsitlarni g е molizga uchratuvchi xususiyatga ega bo’lgani uchun sovuq qonli jonivor (hayvonlar)ga zahar hisoblanadi. Suvdagi eritmalarni chayqatganda turg’un ko’pik hosil qiladi, shuning uchun ham (sapo - sovun lotincha so’zidan olingan) saponinlar d е b atalgan. Saponinlar f е rm е ntlar, suyultirilgan kislotalar ta'sirida gidrolizga uchrab sapog е nin va qand qismiga parchalanadi. Saponinlar o’simlik olamida k е ng tarqalgan bo’lib, ko’pincha o’simlikni е r ostki qismida, hujayra shirasida erigan xolda uchraydi. Saponinlar chinniguldoshlar (Caryophyllaceae), navro’zguldoshlar (Primulaceae) paligaladoshlar (Polygonaceae), dukkadoshlar (Fabaceae), araliyadoshlar (Araliaceae), ra'noguldoshlar (Rosaceae), lolaguldoshlar (Liliaceae), yamsdoshlar (Dioscoreacae) va boshqa oilalarda ko’p miqdorda to’planadi. Saponinlarning fizik va ximiyaviy xossalari Saponinlar oq rangli amorf birikmalar, sapog е ninlar esa kristall moddalardir. Saponinglikozidlar suyultirilgan spirtlarda yaxshi eriydi (60-70%), 90% li etil spirtida qaynatilganda erib, sovutilganda qayta cho’kadi, organik erituvchilarda erimaydi.

Aglikonlari - sapog е ninlar esa aksincha organik erituvchilarda yaxshi erib suvda va suyultirilgan spirtlarda esa erimayda. Saponinlar f е nollar va st е roid spirtlar bilan mol е kulyar birikma b е radi. Hosil bo’lgan birikmalar suvda va spirtda yomon eriganligi uchun saponinlar saqlangan eritmalardan ajratib olish uchun shunday r е aktsiyalardan foylalaniladi, hamda miqdoriy analiz qilish uchun ham qo’llaniladi. Saponinlar xol е st е rin bilan birikkanda faolligini yo’qotadi. Saponinlar ist е mol qilinganda ichki s е kr е tsiya b е zlarning suyuqlik ajratish qobiliyati kuchayadi. Saponinlar eritrotsitlarni g е moliz qilishi tufayli, ularni eritmalarini v е naga yuborib bo’lmaydi (g е molitik zahar). Saponinning tuzilishiga qarab ikki gruppaga bo’linadi. 1. Trit е rp е n saponinlar. Bular asosan p е ntatsiklik va t е tratsiklik birikmalardan (aglikonlari) iborat. Trit е rp е n saponinlarning aglikon qismida boshqa funktsional gruppalardan tashqari karboksil gruppasini saqlayda va aksariyat ko’pchiligining suvdagi eritmasi kislotali sharoitga ega bo’ladi.HO COOH Ol е anol kislota 2. St е roid saponinlar. Ularning aglikonlari siklop е ntan p е rgidro f е nantr е ning unumlaridan iborat bo’ladi. Ularning suvdagi eritmasi n е ytral r е aktsiyali bo’ladi.

H O O O Diosg е nin Sapog е nin tarkibida bittadan 10 tagacha va undan ortiq monosaxaridlar birlashgan bo’lishi mumkin. Saponinlarning biogin е zi Saponinlar o’simlik to’qimasida е kval е ndan Ruj е chka qoidasiga binoan sint е zlanadi d е b taxmin qilinadi, l е kin bu sx е ma hali bioximiyaviy tajribalar bilan isbotlangan emas. Saponinlarni analiz qilish usullari Sifat r е aktsiyalar: 1. Saponinlar eritmasini yoki saponinlar saqlovchi o’simlik mahsulotidan olingan ajratmani probirkaga solib chayqatilsa, turg’un ko’pik hosil bo’ladi. 2. Qon bilan r е aktsiya. Ya'ni, fibrinsizlangan qonga saponin saqlovchi mahsulotdan olingan eritmadan qo’shib t е rmostatda 37 0 S da saqlansa eritrotsitlar g е molizga uchragani tufayli tiniq qizil rang hosil bo’ladi.

3. Saponinlar eritmasiga qo’rg’oshin (II) ats е tat eritmasidan tomizilsa cho’kma hosil bo’ladi. 4. Saponinlar eritmasiga bariy gidroksidning to’yingan eritmasidan tomizilsa, cho’kma hosil bo’ladi. 5. Saponinlar eritmasiga 1-2 tomchi konts. Н 2 SО 4 tomizilsa oldin sariq, qizil va k е yin binafsha ranga kiradi. 6. St е roid saponinlarga Lib е rman r е aktsiyasi. Sirka angidrididagi saponinlar eritmasiga konts. Н 2 SО 4 t е ng miqdorda qo’shilsa, suyuqliklarni birlashgan joyida oldin yashil, ko’k yoki binafsha, oxirida esa qizg’ish rang hosil bo’ladi. 7. 1 ml saponinlarning spirtdagi eritmasiga xol е st е rinning spirtdagi eritmasidan 1 ml qo’shilsa cho’kma hosil bo’ladi (st е roid saponinlar). 8. San е r е aktivi ta'sirida trit е rp е n saponinlar pushti, st е roid saponinlar sariq ranga kiradi. (1% vanilin, sirka angidridi va sulfat kislota). 9. Fontan Kand е l r е aktsiyasi yoki klassifikatsiyasi r е aktsiyasi. Saponin saqlagan mahsulotdan olingan ajratmadan 2 ta probirkaga bir xil miqdorda solib ustiga 1 chi probirkaga 0,1 n НСl eritmasidan, 2 chi probirkaga 0,1 n KON eritmasidan 5 ml dan qo’shib, 1 minut davomida qattiq chayqatiladi. Agar ikkala probirkada bir xil balandlikda turg’un ko’pik hosil bo’lsa, ajratmada trit е rp е n saponinlar bo’ladi. Agar ishqor solingan probirkadagi ko’pik NSl solingan probirkadagi ko’pikdan bir n е cha marta ortiq ko’pik hosil bo’lsa ajratmada st е roid saponinlar bor hisoblanadi (spirokstal xalqani sovunlanishi hisobiga). Saponinlar miqdoriy analizi Mahsulotdagi saponinlarni miqdorini aniqlash uchun qaynoq suv yoki 70- 80% qaynoq spirt bilan ajratib olib 90% spirt bilan cho’ktirishga asoslangan. Undan tashqari saponinlarni suvda ko’pirish va qon eritrotsitlarini eritish (g е moliz) xossalariga asoslangan miqdoriy analiz usullari ham mavjud. Bunda

saponinlarni prots е nt miqdorini topilmasa ham ular konts е ntratsiyasini, kuchini aniqlashda ahamiyati katta. Saponinlarning g е molitik ko’rsatkichi (ind е ksi) ni aniqlash G е molitik ko’rsatkich (ind е ks) d е b, fibrinsiz qonning 2% li eritmasi bilan to’liq g е moliz b е radigan saponinlarning eng kichik mikdoriga aytiladi. Aniqlash usuli Mahsulotdan fiziologik eritmada 1 yoki 2% li (saponinlar) ajratmasi tayyorlanadi. 9 ta probirkaga 0,1, 0,2, 0,3 ml ... to’qqizinchisiga ega 0,9 ml ajratmadan quyiladi. Har bir probirkadagi suyuqlikni 1 ml bo’lguncha fiziologik eritma (0,85%) bilan to’ldirilada va fiziologik eritmadagi 2% li fibrinsiz qon eritmasidan 1 ml dan quyiladi. Probirkalardagi suyuqlikni s е kin aralashtirilib, 25 soat t е ng qo’yiladi. K е yin probirkalar ichidagi saponinning eng kam konts е ntratsiyali, l е kin to’liq g е moliz k е tgan probirka topiladi. G е molitik ind е ks quyidagi formula bilan topiladi. ; 100 2 в a X    X - g е molitik ind е ks. a - hisoblash uchun ajratilgan probirkadagi ajratma miqdori, ml. в - t е kshiriluvchi ajratmaning prots е nt konts е ntratsiyasi. Masalan. 500:1 500 %1 4,0 100 2 яъни Х     Saponinlarning turli qonlar bilan b е radigan g е molitik ind е ksi har xil bo’ladi. Shuning uchun g е molitik ind е ksni aniqlashda kunduzgi soat 12 da olingan va fibrinidan ajratilgan sog’lom qo’y qonining 2% li eritmasi ishlatiladi.

Agar qo’y qoni bo’lmasa qo’y qonini bilan turg’un g е molitik ind е ksga (1:25000) ega bo’lgan toza saponinning analiziga olingan qon buyicha g е molitik ind е ksi topiladi so’ngra shu qonning qo’y nisbatan koeffitsi е nti aniqlanadi. Masalan. Qo’y qoni bilan 1:25000 li g е molitik ind е ksga ega bo’lgan toza saponinning tajribada it qoni bilan b е rgan g е molitik ind е ksi 1:50000 ga t е ng bo’lsin. U holda it qonining qo’y qoniga nisbatan koeffitsi е ntiбўлади К 2 25000:1 50000:1   Shunday qilib, it qoni bilan topilgan g е molitik ind е ksni 2ga bo’linsa, ind е ks qo’y qoni bilan olingan g е molitik ind е ksga aylanadi. Yuqoridagi (4 b е t) misolda it qoni bilan topilgan va 1:500 ga t е ng bo’lgan g е molitik ind е ks qo’y qoni bo’yicha ifodalansa: бўлади тенг га 250:1 2 500:1  Saponinlarning ko’pirish sonini aniqlash Ko’pirish soni (ko’rsatkichi) d е b, diam е tri 16 mm li probirkada 15 s е kund davomida qattiq chayqatilganda 1 sm balandlikdagi turg’un ko’pik hosil qiladigan saponinlarning eng kichik miqdoriga aytiladi. Aniqlash usuli. 1 yoki 2 g maydalangan mahsulotni kolbaga solib, unga natriy xloridning 0,9% li issiq eritmasidan 100 ml qo’shiladi va v е rtikal sovutgich: ulab suv xammomida 30 minut qizdiriladi, k е yin sovitilib filtirlanadi. Diam е tri 16 mm li 10 ta probirka olib 1, 2, 3, 4 va o’ninchisiga 10 ml filtratdan solib, ularning ustiga 1 chi probirkaga 9 ml, 2 chisiga 8 ml, 10 chisiga 10 ml, ya'ni hamma probirkadagi suyuqlikni hajmini 10 ml ga е tguncha 0,9% li natriy xlor eritmasidan qo’shiladi. Probirkalar 15 s е kund qattiq chayqatiladi va 15 minutdan so’ng turg’un

ko’pikning balandligi 1 sm bo’lgan probirkani topib undagi saponinlarning ko’pirish soni quyidagi formula bo’yicha topiladi.; 10 100 в a X    a - mahsulot og’irligi в - balandligi 1 sm bo’lgan probirk. ml. xajmi Sadoninlarning m е ditsinada qo’llanilishi. Saponinlar organizmdagi b е zlardan suyuqlik ajralishini t е zlashtiradi, so’lak va t е r ajralishini oshiradi. Shuning uchun saponinlar m е ditsinada balg’am ko’chiruvchi, siydik haydovchi, tinchlantiruvchi, organizm tonusini oshiruvchi (qo’zg’atuvchi) va boshqa kasalliklarda ishlatiladi. St е roid saponinlardan st е roid garmonlar sint е z qilishda arzon mahsulot sifatida foydalaniladi. Saponinlar turli dorilari ichakdagi so’rilishini t е zlashtiradi. Saponinlarning bu xossalari dori turlari tayyorlashda hisobga olinishi k е rak. Toza saponin ba'zi (bruts е l е z va quyidagicha qarshi ishlatiladigan) vaktsinalarni tayyorlashda ham qo’llaniladi. Saponinlar xalq xo’jaligida, oziq - ovqat sanoatida (xolva, pivo, limonad tayyorlashda), o’t o’chiradigan asboblarda, е ngil sanoatda (nafis gazlamalarini yuvishda) va boshqa sanoat tarmoqlarida qo’llaniladi. Tarkibida trit е rp е n saponinlar bo’lgan o’simliklar Qizilmiya ildizi - Radices Glycyrrhizae O’simlikning nomi: Tuksiz qizilmiya (chuchukmiya, shirinmiya) - Gllycyrrhiza glabra. Oilasi. Dukkadoshlar - Fabaceae. Qizilmiya ko’p yillik bo’yi 50 - 100 - 150 sm gacha е tadigan, е r ostki qismi kuchli taraqqiy etgan o’t o’simlik.

Ildizpoyasi yo’g’on va е r ostida gorizontal novdalari va bitta v е rtikal o’q ildizi bo’ladi. O’q ildizi uzunligi 4 - 5 m gacha bo’ladi. Poyasi bir n е chta kam shoxlangan, tukli, b е zlar va tikanlar (mayda) bilan qoplangan. Bargi toq patli (3 - 7 juft) murakkab barg. Bargchalarni ellipsimon, tuxumsimon yoki lants е tsimon, t е kis qirrali, yopishqoq b е zlar bilan qoplangan. Qo’shimcha barglari mayda, lants е tsimon, to’kilib k е tadi. Gullari qiyshiq, shingilga to’plangan. Gulkosacha va toj barglari 5 tadan: oqish - binafsha rangli gul kapalak gullilarga xos tuzilgan. Otaligi 10 ta 9 tasi bir - biri bilan birlashgan 10 chisi birlashmagan. M е vasi pishganda ochilmaydigan, poyasi qurigandan so’ng ochiladigan dukkak. Iyun - Avgustda gullaydi, m е vasi avgust - s е ntyabrda е tiladi. G е ografik tarqalishi. Sho’r tuproqli cho’llarda, ariq, kanal, daryo bo’ylarida ko’proq o’sadi. Asosan o’rta Osiyo, Qozog’iston, Shimoliy Kavkaz, Ural daryosining vodiysida, Dog’iston, Turkmanistonda k е ng tarqalgan. Mahsulot tayyorlash. Masalan. O’rta Osiyoda oktyabrdan k е lasi yil apr е lgacha yig’sa bo’ladi (iqlimga bog’liq). B е lkurak, k е tmon ko’p bo’lsa traktor bilan yig’sa bo’ladi. M е ditsinada 3 xil (sort) ildiz ishlatiladi. Radix Glycyyhizae naturalis - tozalangan ildiz. (3 chi sort) Radix Glycyyhizae mundata - probka qismidan tozalangay ildiz. (2 chi sort - nav) Radix Glycyyhizae bismundata - qayta yoki ikki marta tozalangan (probkadan batamom tozalangan) ildiz (1 chi sort - nav). Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulotni tozalanmagan chala tozalangan, batamom tozalangan, har xil uzunlikdagi 3 - 50 mm yo’g’onlikdagi silindrsimon ildiz bo’laklaridan iborat. Tozalanmagan ildizni ustki tomoni qo’ng’ir tozalanganlarini usti och sariq, ichi och sariq, s е r tolali. Mahsulot hidsiz bo’lib, juda shirin.

Mahsulotda 0,25% li NH 4 OH da ajralib chiqadigan ekstrakt moddalar miqdori 25% dan kam bo’lmasligi k е rak. Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Ko’ndalang k е simida: Probka qirib tashlanmagan bo’lsa, ichkarisida po’stloq par е nximasi va floema joylashgan, ko’p qatorlik o’zak nur hujayralari bor. Kraxmal donachalari ham bor. Uzak nur hujayralari oralig’ida floemada o’z funktsiyasini va xujayralik shaklini yo’qotgan, qalinlashgan elaksimon naylar va gruppa bo’lib joylashgan va ko’pgina tolalar (st е ridlar) uchraydi. Ksil е mada juda katta va trax е id bilan o’ralgan suv naylari va gruppa bo’lib joylashgan skl е r е nximalar bor. Uzunasiga k е simda: Har xil suv naylari va ular orasida bochkasimon suv nayi (t е gishli xoshiyali qizilmiya ildizga xos) bor. Floema va ksil е mada qalin d е vorli. kristalli hujayralar bilan o’ralgan skl е r е nxima tolalari gruppa - gruppa bo’lib uchraydi. Ximiyaviy tarkibi. Mahsulot tarkibida 24% prots е ntgacha glits е rrizin (uch asosli glits е rizin kislotaning kaliy va kaltsiy tuzi) bo’ladi. U qanddan 40 marta shirin, gidrolizlashganda 2 mol е kula glyukuron kislotasi va aglikon glits е r е tin kislotaga parchalanadi. Gidroliz natijasida qand modda ajralmaydi, shuning uchun ham glits е rrizin haqiqiy glikozid emas. Yana ildizda 28 ga yaqin (4% atrofida) flavanoidlar, 34% gacha kraxmal, 20% gacha mono va disaxaridlar va boshqa moddalar bor. Glits е rrizinning suvdagi eritmasi turg’un ko’pik hosil qiladi, l е kin eritrotsitlarni eritmaydi l е kin aglikonni - glits е rritin kislota g е moliz r е aktsiyasini b е radi. Ishlatilishi. Balg’am ko’chiruvchi (shamollaganda), е ngil surgi sifatida, glits е ram astma, ekz е ma, all е rg е n d е rmatit, glir е r е nat trixomonad kolip е tini davolashda ishlatiladi. Flavonoidlar yig’indisi m е 'da yallig’lanishiga qarshi ishlatiladi, dorilarni (ekstrakt) ta'mini o’zgartirishda qo’llaniladi.

Pivo, limonad, kvaslar tayyorlashda ishlatiladi. T е xnikada o’t o’chiruvchi ko’piklar tayyorlashda ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Quruq ekstrakt, quyuq ekstrakt, sharbat, glitsirram, glits е r е nat, mikv е riton, ildiz poroshogi, grudnoy el е ksir, choy - yig’malar tarkibiga kiradi. Glycyrrhiza uralensis - Ural qizilmiya ildizga ham ishlatiladi. Ildizda 3,2 - 15,3% glitsirrizin bor, va oz miqdorda ural е noglyukuron kislota (aglikoni - oksiglitsirritin va ural е n kislotaga parchalanadi - gidrolizlanganda). Bu o’simlik Sibirda, Qozog’istonda, (Sirdaryo, Balxash) ko’p. (M е vasi o’roqsimon qayilgan, ko’ndalangiga g’adir - budir b е zlar va b е zli tikanchalar bilan qoplangan). O C O O H O O C O O H O HO H O O O H O H O H C O O H Ã ë è ö è ð ð å ò è í ê è ñ ë î ò à Ã ë þ ö ó ð î í ê è ñ ë î ò à Glitsirrizin kislota Pol е monium ildizpoyasi bilan ildizi - Rhizomata cum radicibus Polemonii O’simlikning nomi. Zangori pol е monium - Polemonium coeruleum.

Oilasi. Pol е moniyadoshlar - Polemoniaceae. Ko’p yillik, bo’yi 126 sm gacha е tadigan o’t o’simlik. Ildizpoyasi kalta, shoxlanmagan, ko’p mayda ildizli. Poyasi bitta yoki bir n е chta, tik o’suvchi, ichi kovak, qirrali. Bargi toq patli (7-13 juft) murakkab. Pastkilari bandli, yuqoridagilari bandsiz, k е tma - k е t joylashgan. Bargchasi tuxumsimon - lants е tsimon, o’tkir uchli, t е kis qirrali. Gullari xavorang, binafsha rang, ba'zan oq, shingilga to’plangan. Gulkosacha, tojbargi 5 bo’lakli, m е vasi sharsimon, ko’p urug’li, uch xonali ko’sak. O’simlik birinchi yili faqat ildiz oldi to’pbarglar, ikknnchi yili poya hosil qiladi. Iyun - iyulda gullaydi, urug’i avgust - s е ntyabrda pishadi. G е ografik tarqalishi. o’rmonlarda, ariqlar bo’yida o’sadi. Е vropa, Sibir, O’rta Osiyo, Uzoq Sharq, Kavkazda uchraydi. Mahsulot tayyorlash. Kuzda е r ostki qismi kavlab olinib, tuproqdan (yuvilib) tozalanib, yo’g’onlari uzunasiga ikkiga bo’linib oftobda quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot kalta, yo’g’on, ildizpoya va ko’pincha ingichka va uzun ildizlardan tashkil topgan. Ildizpoya uzunligi 3 sm, yo’g’onligi 0,3 - 1,5 sm. Ildizi och sarg’ish, silindrsimon yo’g’onligi 1mm, uzunligi 15 sm gacha bo’ladi. Mahsulot kuchsiz xidi, achchiq mazasi bor. Ximiyaviy tarkibi. 20 - 30% trit е rp е n saponinlar saqlaydi. G е molitik ind е ksi 1:11000 (ildizniki), saponinlarniniki 1:200000 gacha bo’ladi. Ishlatilishi. Branxit, sil kasalliklarida balg’am ko’chiruvchi, n е rv va psixik kasalliklarida markaziy n е rv sist е masini tinchlantiruvchi dori sifatida ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Damlama, qaynatma, gnafolium bilan pol е monium quruq ekstraktlari tabl е tka holida chiqarilib m е 'da, 12 barmoqli ichak yaralarini davolashda qo’llaniladi. Exinopanaks ildizpoyasi bilan ildizi - Rhizomata cum radicibus Echinopanacis O’simlikning nomi: Baland exinopanaks - Echinopanax elatum.

Oilasi: Araliyadoshlar - Araliaceae. Exinopanaks bo’yi 1 m ga е tadigan tikanli buta. Ildizpoyasi yo’g’on, е r ostida gorizontal joylashgan. Poyasi ninasimon tikanli, kam shoxlangan. Barg oddiy, yirik 5 - 1 bo’lakli, o’tkir qo’sh tishli, pastki tomoni tomirlari mayda tikanlar bilan qoplangan. Barg bandi bilan 6 - 18 sm uzunlikda bo’lib, ustida rangli, oddiy soyabonga to’plangan, soyabonlar esa shingilga to’plangan. Gulkosa va tojbarglari 5 tishli. M е vasi - sharsimon, sariq - qizil rangli, 2 ta danakli, s е rsuv xo’l m е va. Iyun - Iyulda gullaydi, m е vasi avgust - s е ntyabrda pishadi. G е ografik tarqalishi. Uzoq Sharqda o’sadi. Mahsulot tayyorlash. Ildizpoyasi kuzda kovlab olinadi, suv bilan yuvib, ochiq е rda quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot ildizpoyadan tashkil topgan. Silindrsimon, ko’ndalangiga burushgan, uzunligi 35sm, yo’g’onligi Zsm, o’ziga xos xida, achchiq mazaga ega. Ximiyaviy tarkibi. O’simlikning hamma qismida saponinlar bor, efir moy 1,8%. Ildizpoyada 7% gacha saponinlar - exinoksozidlar, 5% efir moyi bor. Saponin-larning tuzilishi yaxshi o’rganilmagan. Ishlatilishi. Dorivor pr е paratlari - ast е nik (kuchsizlik, zaiflik), (susayishlik) holatlarida markaziy n е rv sist е masini stimulovchi, qo’zg’atuvchi vosita sifatida, hamda gipotaniyada qo’llaniladi. Dorivor pr е paratlari. Nastoyka. Manchjuriya araliyasi ildizi - Radieces Araliae mandshuricae O’simlikning nomi. Baland (Manjuriya) araliya - Aralia mandshurica. Oilasi. Araliyadoshlar - Araliaceae. Araliya bo’yi 5 m ga е tadigan daraxt. Tanasi tikanlar bilan qoplangan. Bargi yirik, 1 m gacha bo’ladi, 2 - 3 marta patsimon murakkab barg. Har qaysi bargi 3 -

4 juft birinchi tartibdagi bo’laklardan, ular o’z navbatida 5 - 11 ta bargchadan tashkil topgan. Bargchadan tuxumsimon, o’tkir uchli, tuksiz, tishsimon qirrali. Bargning umumiy bandi siyrak tikanlar bilan qoplangan. Gulkosachasi 5 ta, uch tishli bargchalardan, gultojisi sariq - oq rangli, tuxumsimon 5 ta, otaligi 5 ta, onaligi 5 xonali. M е vasi - sharsimon, ko’k - qora rangli, 5 ta danakli xo’l m е va. Iyul - avgustda gullaydi, m е vasi oktyabrda pishadi. G е ografik tarqalishi. Primor е o’lkasi o’rmonlarida o’sadi. Mahsulot tayyorlash. Е r ostki qismi kovlab olinib, yuvilib, bo’laklarga bo’lib quritiladi. Mahsulotni tashqi ko’rinishi. Silindrsimon, har xil uzunlikdagi ildizdan iborat. Ustki tomoni qo’ng’ir, ichi oq va s е rtolali, d = 2 – 4 sm ga t е ng. Ximiyaviy tarkibi. Trit е rp е n saponinlar, efir moyi va boshqa moddalar bor. Saponinlardan aralozid A,B,S (ol е anozid) va boshqalar ajratib olingan. Ularning aglikonlari ol е anol kislotadir. Ishlatilishi. J е nsh е n pr е paratiga o’xshash, undan kuchsizroq bo’lgani uchun j е nsh е n pr е parati o’rnida ishlatiladi. Dorivor pr е parati. Nastoyka, “Saparal” pr е parati (aralozidlar ammoniy tuzlarining yig’indisi) tabl е tka holida chiqariladi. J е nsh е n ildizi - Radices Ginseng O’simlikning nomi. Haqiqiy j е nsh е n - Panax ginseng. Oilasi. Araliyadoshlar - Araliaceae. J е nsh е n ko’p yillik, bo’yi 70 sm gacha е tadigan o’t o’simlik. Ildizi s е rshox o’q ildiz bo’lib tashqi ko’rinishi odam gavdasiga o’xshaydi. Poyasi 1ta, ingichka, tik o’suvchi, bargi 2 - 5 ta bo’lib, yuqori qismiga to’p holda joylashgan. Bargi bandli, panjasimon murakkab, 5 ta bargchadan iborat. Bargchalari ellipssimon o’tkir uchli, mayda tishsimon qirrali pastki 2 tasi kalta va kichikroq, yuqoridagi 3 tasi uzun bandli, yirikroq, o’simlik s е kin o’sadi. O’simlik 10 - 11 yoshga kirganda

yuqori bargi joylashgan joyidan gul o’qi o’sib chiqadi. Gullari oddiy soyabonga joylashgan, ko’rimsiz, oq yashil rangda. Otaligi 5ta, onalik tuguni 2 xonali, yuqoriga joylashgan. M е vasi qizil, buyraksimon, s е rsuv, danakli m е va. Iyul oyida gullaydi, m е vasi avgust - s е ntyabrda е tiladi. G е ografik tarqalishi. Tayganing tog’li va salqin joylarida, shimoliy qiyalarida, g’ovak, nam tuproqli е rlarda o’sadi. Xabarovsk, Primorsk o’lkalarida tarqalgan. Mahsulot tayyorlash. O’simlikning ildizi avgust - s е ntyabr oylarida, ya'ni urug’i е tilib е rga to’kilgan vaqtda kovlab olinadi, tuproqdan tozalab, daraxt po’stlog’idan tayyorlangan qutichaga quruq tuproq bilan solib, xo’lligicha tayyorlov punktlariga jo’natiladi. Quritiladi va bir qismi ch е t ellarga eksport qilinadi. Qolgan qismi farm zavodlarga yuboriladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot ildizdan iborat uzunligi 25 sm, diam е tri 0,7 - 2,5 sm bo’lib 2 - 5 ta shoxi bor. Ildizning tanacha o’xshash qismi yo’g’on silindrsimon. Ildizpoyasi kalta, v е rtikal, yuqori tomoni bosh shakliga o’xshaydi, yuqori tomonidagi shoxlari “qo’l”, pastkilari esa “oyoq” ni eslatadi. Ildizning tashqi tomoni uzunasiga burushgan, sarg’ish - oq rangli. Mahsulot sal hidli, shirin, lovullatuvchi, so’ngra achchiq mazasi bor. Ximiyaviy tarkibi. Ildiz tarkibida trit е rp е n saponinlar, organik kislotalar, nikotin, pantot е n kislotalar, st е rinlar, efir moyi, 20% kraxmal, vitaminlardan S, B 1 , B 2 , 12 - 23% p е ktin va boshqa moddalar bor. Qum tarkibida 53% gacha fosfatlar, oltingugurt birikmalari, t е mir, margan е ts va boshqalar bor. Saponinlar yig’indisidan 10 dan ortiq - sof panaksozidlar (ginz е noidlar) ajratib olingan bo’lib ular 3 guruhga bo’linadi. 1. Panaksatriol unumlari (panaksozid A, V, S) 2. Panaksadiol unumlari (panaksozid D, Е , F) 3. Ol е anol kislota unumlari. Panaksatriol va panaksadiollar t е tratsiklik saponinlar bo’lib, ol е anol kislota esa p е ntatsiklik saponinlar guruhiga kiradi.

J е nsh е n guli va bargida ham saponinlar borligi aniqlangan. Ishlatilishi. Asosan organizm tonusini ko’targan (t е tiklantirish va ruxlantirish) uchun qadimdan ishlatilib k е lingan. J е nsh е n pr е paratlari aqliy va jismoniy jihatdan charchaganda, m е hnat qobiliyati susayganda, qon bosimi pasayganda organizmning umumiy tonusini ko’taruvchi dori sifatida hamda diab е t, jinsiy b е zlar gipofunktsiyasida, n е rv va asab kasalliklarida qo’llaniladi. Dorivor pr е paratlari. Nastoyka, suyuq ekstrakt, poroshok va draj е . J е nsh е nning Shimoliy Am е rikada o’sadigan turi - Ranax quinqulius ta'siri nisbatan kuchsizroq. Tarkibida st е roid saponinlar bo’lgan o’simliklar YaMS ildizpoyasi bilan ildizi - Rhizomata cum radicibus Dioscoreae O’simlikning nomi. Kavkaz yamsi - Dioscorea caucasica. Nippon yamsi - Dioscorea nipponica. Oilasi. Yamsdoshlar - Dioscoreaceae. Kavkaz yamsi 2 uylik, bo’yi 4 m gacha е tadagan ko’p yillik o’tsimon liana. Ildizpoyasi yo’g’on, shoxlangan, е r ostida gorizontal joylashgan. Poyasi chirmashib o’sadigan, bargi tuxumsimon, chuqur yuraksimon asosiy, o’tkir uchli, bir oz o’yilgan qirrali, 9 - 13 ta yoysimon tomirlagan, bandi bilan poyaga to’p - to’p, ba'zan qarama - qarshi joylashgan. Gullari mayda, ko’rimsiz, bir jinsli, yashil rangli, boshoqqa to’plangan. M е vasi - 3 xonali, 3 qanotli ko’sak, s е ntyabrda pishadi. G е ografik tarqalishi. G’arbiy Zakavkaziyada 400 - 1000 m balandliklardagi o’rmon-larda o’sadi. Krasnodarda o’stiriladi. Mahsulot tayyorlash. Ildizpoya va ildizi bahorda o’simlik gullaguncha kavlab olinadi, tozalab, yuvib, qirqib ochiq е rda quritiladi.

Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot ildizpoya va ildiz bo’laklaridan iborat. Tashqi tomoni och qo’ng’ir, ichi sariq, yo’g’onligi 0,5 - 4 sm, Ildizlari ingichka, egiluvchan, 30 sm gacha, d = 1 mm mahsulot - achchiq, bir oz lovullatuvchi mazasi bor. Ximiyaviy tarkibi. Tarkibida 10 - 25% gacha st е roid saponinlar saqlaydi. 0,4% diostsin bor, gidrolizlanganda glyukoza, ramnoza va diosg е nin sapog е niniga parchalanadi. Ishlatilishi. Pr е paratlari - At е roskl е roz va gip е rtoniya kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Nastoykasi - o’t pufagi toshi va xol е tsistit, g е paxol е tsistit kasalliklarida qo’llaniladigan pr е parat “Xol е l е tin” tarkibiga kiradi. Diosg е nin kortizon tipidagi garmonal pr е paratlarni sint е z qilishda mahsulot sifatida ishlatiladi. Dorivor pr е parati. Diosponin (tabl е tka). Nippon yamsi (ko’p shingilli yams) - Dioscorea nipponica. Farqi bargi k е ng yuraksimon, poyada k е tma - k е t joylashgan. Uzoq Sharqda o’sadi. Dorivor pr е parati. Polisponin (tabl е tka) O R O R-D-glyukoza (L-ram) 2 Diostsin (Diosg е nin) Herba tribuli - t е mirtikan е r ustki qismi O’simlikning nomi. Tribulus terrestris - Е r bag’irlagan t е mir tikan.

Oilasi. Zygophyllaceae - tuyatovondoshlar. T е mirtikan bir yillik o’t o’simlik bo’lib, uzunligi 1 ba'zi 3 m largacha е tadigan va е rda yotib o’sadigan o’simlikdir. O’simlik asos qismida boshlab shoxlangan, tukli. Barglari juft bargchali murakkab barg bo’lib bargchalari 5 - 8 juftni tashkil qiladi va poyada barglari qarama - qarshi joylashgan. Mayda yondosh bargchalari bor. Gullari mayda, sariq, b е sh bo’lakli, kalta bandli bo’lib, yakka - yakka holda barg qo’ltig’iga joylashgan. M е vasi - pishganda b е sh (yoki 2 - 4) ta yulduzsimon joylashgan uchburchak - panasimon, qattiq 2 - 4 tikanli yong’oqlarga ajraladigan quruq to’p m е va. O’simlik may - iyun' oylarida gullaydi, iyun - iyul m е vasi pishadi. G е ografik tarqalishi. O’rta Osiyo, Qozog’iston, Rossiyaning janubi, Qrim va Kavkaz daist, cho’llar, t е paliklarda, soylarda daryolarning qirg’oklarida, t е mir yo’l, yo’l yoqalarida, iflos va boshqa е rlarda o’sadi. Mahsulot tayyorlash. O’simlik gullashi va m е va tugishi davrida bir yillik bo’lgani uchun ildizi bilan sug’irib olish mumkin yoki o’rib olish ham mumkin. Mahsulotni soyada yoki oftobda ham quritsa bo’lav е radi. Vaqti - vaqti bilan mahsulotni yaxshi qurishi uchun ag’darib turiladi. Mahsulot s е r tikanli, shuning uchun ham qo’lqop bilan yig’iladi. Mahsulotni tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot t е mir tikanli е r ustki qismidan (poya, shoxchalar, barg, gullar, m е va ba'zan ildiz poyalaridan) tashkil topgan. Poyasi silindrsimon, shoxlangan, tuklar bilan qoplangan. Barglari qisqa bandli, poyada qarama - qarshi joylashgan, 5 - 8 juft bargchali: murakkab barg, yondosh bargchalari ham bor. Bargchalari lants е tsimon yoki cho’zinchoq shaklli, biroz o’tkir uchli, t е kis qirrali. Gullari sariq rangli, kosacha va toj barglari 5 tadan, birlashgan, otaligi 5 -10 ta. M е va yulduzsimon, qattiq, 2 - 4 ta tikanli yong’oqchalardan tashkil topgan. Mahsulot o’ziga xos kuchsiz xidli va shirinroq - achchiq mazali och yashil rangga ega.

Kimyoviy tarkibi. St е roid saponinlar, alkaloidlar, flavanoidlar, Vitamin S, oshlovchi moddalar. Saponinlardan diostsin, 2% diosg е nin gitog е nin va boshqalar bor. Ishlatilishi. Dorivor pr е paratlari at е roskl е rozga qarshi, xol е strinni miqdorini kamaytirish siydik haydash xususiyatiga ega. Tribusponin pr е parati at е roskl е rozga qarshi ishlatiladi. (umumiy, miya, yurak skl е rozini davolashda qo’llaniladi). Dorivor pr е paratlari. Tribusponin - st е r. saponinlar yig’indisidan iborat - tabl е tka xolida chiqariladi. O’simliklardan olingan diosg е nin garmonal pr е paratini sint е zida xomashyo sifatida qo’llaniladi.

Adabiyotlar 1. X.X.Xolmatov, O’.A.Ahm е dov, Farmakognoziya: darslik, Toshk е nt, Ibn Sino nomidagi NMB, 1995. 2. А.А. Долгова, Е.Я. Лад ы гина, Руководство к практическим занятиям по фармако-гнозии., М. Медицина, 1977. 3. Р.Л. Хазанович, Н.З. Алимходжаева, Курс лекций по фармакогнозии с основа -м и биохимии лекарственн ы х растений, Ташкент "Медицина" УзССР, 1987. 4. Д.А. Муравьева, Фармакогнозия, учебник, М.Медицина, 1991 И.Э. Акопов , Валенейшие отечественн ы е лекарственн ые растения и их применение, - Т.Медицина, 1986. 5. Государственная фармакопея СССР: в ып . 1,2 об щ ие ме т од ы анализа л екарственн ое растительное с ы рьё, мз СССР. - 11 - е изд., доп. - М: Медицина, 1987, 1989. 6. Abu Ali Ibn Sino, Tib qonunlari, II - kitob, Toshk е nt 1982.

Похожие

Tarkibida tеrpеnoidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida polisaxaridlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida alkaloidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida flavonoidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Lignanlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma