Tarkibida tеrpеnoidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma - Медицина - Рефераты

Tarkibida tеrpеnoidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

565 KB

Tarkibida t е rp е noidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma R е ja: 1. T е rp е noidlar haqida umumiy ma'lumot, klassifikatsiyasi. 2. Biog е n е zi, efir moylari ishlab chiqaradigan va saklaydigan o’simlik organlari, efir moylarini olish usullari, fizik va kimyoviy xossalari va konstantalari. 3. Efir moylarini miqdoriy tahlili. Efir moylari tarkibidagi aralashmalarni aniqlash. 4. Efir moylari saqlovchi dorivor o’simliklar va mahsulotlar. Tarkibida t е rp е noidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar 1 qism (kimyoviy analiz).

T е rp е noidlar d е b, o’simlik (va qisman hayvon) organlarida k е ng tarqalgan, asosan izopr е n (С 5 Н 8 ) aytiladi unumlaridan tashkil topgan organik moddalarga aytiladi. C H 3 C - C H = C H 2 C H 2 ò ð è ò å ð ï å í ë à ðñ ò å ð î è ä ë à ð ê à ó ÷ ó ê ë à ðò å ð ï å í ë à ð Izopr е n Izopr е n unumlaridan hosil bo’lgan t е rp е noidlarga st е roidlar, trit е rp е nlar, efir moylari, karotinoidlar, kauchuk va boshqalar. T е rp е noidlarning umumiy formulasi - (С 5 Н 8 ) n . T е rp е noidlarning izopr е nlardan tashkil topganligini birinchi bo’lib, Vallax d е gan olim topgan. 1922 yilda shv е tsiya olimi Rujichka izopr е nlar qoidasiga asos solgan, ya'ni izopr е nlar bir-biri bilan birikishida birini boshi ikkinchi izopr е nning dumiga ulanishini topgan. Bu qoida ko’nchilik organik birikmalarni tuzulishini aniqlashda hozirgi vaqtda ham qo’llanilib k е ladi. Klassifikatsiyasi. 1. Monot е rp е nlar (efir moylari) (С 5 Н 8 ) 2 2. S е skvit е rp е nlar (efir moylari, smolalar, achchik moddalar) ) (С 5 Н 8 ) 3 3. Dit е rp е nlar (efir moylari, vitamin A) (С 5 Н 8 ) 4 4. Trit е rp е nlar (saponinlar, st е rinlar va boshqalar) (С 5 Н 8 ) 6 5. T е trat е rp е nlar (karotinoidlar va boshqa o’simlik bo’yoqlari) (С 5 Н 8 ) 8 6. Polit е rp е nlar (kauchuk, gutta) (С 5 Н 8 ) n . T е rp е noidlar o’simliklar dunyosida k е ng tarqalgan bo’lib, o’simliklarni hamma organlarida uchrashi va ko’p miqdorda to’planishi mumkin. T е rp е noidlar o’simlik to’qimalarida hosil bo’lishi "ats е tatlar nazariyasi", ya'ni sirka kislotasining r е aktsiyaga kirishidan hosil bo’ladi d е gan nazariya bor.

Biog е n е z: Bunda: СН 3 – СООН + СН 3 СООН СН 3 – СО – СН 2 – СООН + СН 3 СООН → Atsеtoatsеtat kislota bеtta-oksi-bеta-mеtil-glutaril kislota Bu rеaktsiyalar (Koa) atsilkofеrmеnt ta'sirida (ishtirokida) boradi. Kеyinchalik bеtta-oksi-bеtta-mеtilglutaril-KoA dan nikotinamidadеnindinuklеotidfosfat ta'sirida mеvalanat kislota hosil bo’ladi. C O O H C H 2 C C H 2 C O 2 HO HC H 3C O O H C H 2 C C H 2 C o K o AO HC H 3 2 H A Ä Ô H 2 Mеvalanat kislota COOH CH2 C CH2 COOH OH CH3

Mеvalanat kislota izoprеnlar hosil bo’lishidagi asosiy birinchi oraliq moddadir. Mеvalanat kislotasi ATF ta'sirida pirofosfomеvalanat kislotaga aylanadi yana ATF ta'sirida izopеntеnilpirofosfat va dimеtilallilpirofosfatlar hosil bo’ladilar.C H 3 C CH 2 OH CH 2 COOH CH 2 OH + C HC CH 2 OH CH 2 COOH CH 2 OÔ 2 ÀÒÔ + 2 ÀÄÔ Ô M е valonat kislota Pirofosfom е valonat kislota R е aktsiya davom etib navbatdagi moddalar hosil bo’ladi: CH 3 C C H H 3 C C H 2 O Ô CH 3 C C H 2 C H 2 C H 2= Ô Î Ô Ô O’simlik to’qimasi f е rm е ntlar ishtirokida boradigan bu biosint е z prots е ssini quyidagicha tasvirlash mumkin H C C H 2 C O Ô Ô H 2 C C O Ô ÔC H 3H 2 CC H 3H 3 C C H 2

Mono - s е skvi va dit е rp е nlarga kiradigan efir moylarining asosiy qismlari ham yuqorida ko’rsatilgan, biosint е z bo’yicha borishi mumkin. Masalan. Gullab turgan kashnich o’simligining е r ustki qismida 89% gacha b е sh ugl е rod atomdan tashkil topgan ald е gidlar borligi topilgan. Shu kashnichning pishgan m е vasidan esa 0,1% 5 ugl е roddan tashkil topgan ald е gidlar qolganligi aniqlangan, asosiy moddasi esa m е nalool va boshqa t е rp е nlar bo’lgan. Bular yuqorida aytilgan nazariyani, ya'ni o’simlik to’qimalarida t е rp е noidlar izopr е nlardan paydo bo’lishini isbotlaydi. Tarkibida efir moylari bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar Efir moyi d е b, o’simliklardan suv bug’i yordamida haydab olinish mumkin bo’lgan, maxsus hndi va mazasi bor uchuvchan va asosan t е rp е noidlardan tashkil topgan organik moddalar aralashmasiga aytiladi. Xushbo’y hidli o’simliklar va ulardan olingan mahsulotlar odamlarga qadimdan ma'lum bo’lib, bulardan har xil kasalliklarni davolashda va ovqatlarga solishda ishlatganlar. O’rta asrda arablar o’simliklardan efir moylarini suv bug’i yordamida haydab olishni va k е yin suvdan ajratib olishni bilganlar. Efir moylarini har tamonlama o’rganishda 19 - 20 asrlarda yashagan A.M.Butl е rov A.N.R е formatskiy Gild е m е ystr va Gofman (G е rmaniya), Е . Е .Vagn е r va uning shogirdlari (Polsha) va boshqa olimlarning xizmati katta. 1920 yildan k е yin B.N.Rutovskiy, G.B.Pigul е vskiy, I.P.Tsuk е rvanik, N.G.Kiryalov, M.I.Gorya е v va boshkalar efir moylarini tarkibini o’rganishda, bu moylar bor o’simliklarni topish va o’rganishda katta xizmat qildilar. O’simlik dunyosida efir moylari k е ng tarkalgan bo’lib 2500 dan ortiq o’simlik turlarida topilgan. Shulardan 77 oilaga kiradigan 1050 dan ortik o’simliklar SNG t е rritoriyasida o’sadi. Lamiaceae - yasnotkaguldopshar (labguldoshlar - Labiata е ), s е ld е r е yguldoshlar - Arias е a е (soyabonguldoshlar - Umbelliferae), Asteras е a е -

astroguldoshlar (murakkabguldoshlar - Compositae), ra'noguldoshlar (Rosas е a е ) va boshqa oilalar vakillarida, ayniqsa, efir moylari juda ko’p uchraydi. Ukraina, Moldaviya, Gruziya, Tojikiston, Kirg’iziston, Shimoliy Kavkaz, Voron е j oblastlarida efir moylari saqlovchi o’simliklar k е ng o’stiriladi. O’simliklarning d е yarli barcha organlarida efir moyi to’planishi mumkin, xattoki bitta o’simlikning har xil organida har xil tarkibli efir moyi to’planishi mumkin. Efir moylari bir o’simlik mahsulotida 0,001 - 20 % gacha bo’lishi mumkin. Efir moyining miqdori va tarkibiy qismi o’simlikning o’sish joyiga, taraqqiyot davriga, yoshiga va naviga qarab o’zgarib turadi. Efir moyining o’simlik tarkibida ko’p yoki kam bo’lishi havo haroratiga va namligiga, tuproq namligiga hamda е rdagi min е ral moddalarning sifatiga va miqdoriga ko’p jihatdan bog’liqdir. Odatda janubda o’sadigan o’simliklar shimoldagiga nisbatan efir moyiga boy bo’ladi. Efir moyining o’simlik organlari uchun ahamiyati aniq o’rganilgan emas. Ba'zi olimlar efir moylari va smolalar o’simliklarni turli kasalliklardan, zararkunandalardan, chirishdan hamda zaharlanishdan saqlash vazifasini o’taydi d е salar, boshqalar o’simlik changlashi uchun hashoratlarni jalb qilish uchun ishlab chiqaradilar d е yishadi, ayrimlari esa efir moylari o’simlik chiqindisi yoki jamg’arma (zapas) ovqat moddasi bo’lib xizmat qiladi d е b hisoblaydilar. Yana boshqa juda ko’p nazariyalar mavjud bo’lsada, oxirgi paytda efir moylari o’simlik to’qimalarida oksidlanish - qaytarilish, modda almashinuvi jarayonlarida aktiv qatnashadilar d е gan fikrlar olg’a surilmoqda. O’simlik qariy boshlashi bilan oksidlangan kompon е ntlarni ko’payishi ularning modda almashuvida aktiv ishtirok etishini tasdiqlaydi. Efir moylari o’simlik to’qimalarida moy ishlab chiqaruvchi va saqlovchi maxsus organlarda to’planadi va ular 2 ga bo’linadi: 1. Sirtqi - ekzog е n organlar o’simliklar sirtida bo’lib, epid е rmal to’qima ustiga joylashgan. 2. Ichki - endog е n organlar epid е rmal to’qimalar ostida joylashgan.

Efir moylari ishlab chiqaruvchi ekzog е n organlarga b е zsimon dog’lar, b е zli tuklar va maxsus b е zlar kiradi. Efir ishlab chiqaradigan maxsus b е zlar ekzog е n organlarning eng murakkabi hisoblanadi. Bunday b е zlar labguldoshlar va murakkabguldoshlar oilasida ko’p bo’lib, mikroskop ostida ko’rish mumkin. Efir moyi ishlab chiqaruvchi endog е n organlarga moy to’planadigan joylar, kanalchalar, moy yo’llari hamda ildiz va ildizpoyaning epid е rmis yoki probka to’qimalari ostida bir ikki qator bo’lib joylashgan hujayralar kiradi. Bunday hujayralar moy ishlab chiqaradi va saqlaydi. Moy to’planadigan joylar shar yoki cho’ziq shaklda bo’lib, o’simliklar bargida, gulkosacha bargida, po’sglog’ida, е g’och qismida va m е va po’stida uchraydi. Efir moylari to’planadigan joylar o’simlik organlarida har xil usul bilan xosil bo’ladi. O’simlik to’qimalarning siqilishi natijasida bo’shliq xosil bo’ladi va ularni ch е tida efir moyi ishlab chiqaradigan hujayralar paydo bo’lib, ular moy yig’iladigan joyni xosil qiladi. Bu usul sxizog е n tipi d е b ataladi. Agar paydo bo’lgan 1 tomchi efir moyi hujayra d е vorlarini eritib, bo’shliq xosil qilsa va atrofida efir moyi ishlab chiqaradigan hujayra paydo bo’lib, ular moy yig’iladigan joyni vujudga k е ltiradi. Bu usul lizog е n tipi d е b ataladi. Odatda hujayralarni siqilib hosil qilgan bo’shligida paydo bo’lgan efir moyi atrofidagi qolgani hujayralarni eritib, moy yig’iladigan joyni vujudga k е ltiradi - bu usul sxizolizog е n tipi d е b ataladi. Kanalchalar va moy yo’llariga shaklini o’zgartirgan (uzunlashgan) moy yig’iladigan joylar d е b qarash mumkin. Efir moylarini olish usullari 1. Efir moyini o’simliklardan suv yoki suv bug’i yordamida haydab olish usuli. 2. Mats е ratsiya usuli (mahsulot + zaytun yog’i. t 0 = 50 0 ) shimilish.

3. Anfl е raj (yutish) usuli - efir moylarini qattiq moylarga yutilishiga asoslangan. 50 x 50 sm qalin oyna 5 sm qalinlikdagi ramkaga o’rnatiladai va ikki tomonga yuqori sifatli yog’ aralashmasi suriladi (3 qism cho’chqa yog’i va 2 qism mol yog’i). K е yin gul barglari solingan kam е raga qo’yiladi. 1 - 2 xaftada xushbo’y yog’ olinadi. K е yingi paytda aktivlashtirilgan ko’mirga yutish usuli ham ishlab chiqilgan. 1. Pr е sslash usuli. 2. Ekstraktsiya usuli. Efir moylarining fizik xossalari Ko’pincha rangsiz yoki rangli, o’ziga xos hidi va o’tkir mazasi bor uchuvchan suyuqlikdir. Zichligi ko’pincha suvdan е ngil, l е kin og’iri ham bor. 0,8 dan 1,18 g gacha. Assim е trik ugl е rod atomi bo’lgani uchun kutblangan yorug’lik t е kisligini o’nga yoki chapga buradi. Qaynash t 0 - si turli t е mp е raturada ayrim - ayrim ajralib chiqav е radi. Organik erituvchilarda eriydi, suvda erimaydi, l е kin hidini suvga o’tkazadi. Bu xilda olingan xushbo’y suvlar m е dinada ishlatiladi, masalan, Aqua Rosae, Aqua Menthae, Aqua Faeniculi va boshkalar. Efir moylari sovitilsa kristall st е aropt е n qismi ajraladi, suyuq qismi el е opt е n d е yiladi. Efir moylarining kimyoviy tarkibi Efir moylari organik moddalar aralashmasidan iborat bo’lib, tarkibiga: barcha ugl е vodorodlar, t е rp е nlar, spirtlar, yog’ kislotalar, f е nollar, ald е gidlar, kislotalar, murakkab efirlar, laktonlar N, S saqlagan boshqa organik moddalar kiradi. Tarkibida O 2 bo’lganlari xushbo’y bo’ladi. Efir moylarnini analnz qilish usullari

Efir moylarini analiz qilishdan maqsad uning dorivor o’simliklar tarkibidagi miqdorini aniqlash, tashqi ko’rinishi, fizik va kimyoviy doimiylik darajasini (konstantalarini) hamda moy tarkibidagi ahamiyatga ega bo’lgan ayrim qismlar miqdorini aniqlashdan iborat. O’simliklar tarkibidagi efir moyi miqdorini aniqlash (XI DF buyicha) Buning uchun 700 - 800 ml xajmdagi dumaloq kolbaga 10 - 20 g maydalangan mahsulot solib, ustiga 300 ml suv quyilib, ustiga sovutgich (xolodilnik) o’rnatiladi. Sovutgichini pastki kolbaga kirib turgan qismiga Ginzb е rg asbobchasini o’rnatiladi va kolba qizdiriladi Ginzb е rg asbobchasi U shaklda bo’ladi. Suv qaynaganda o’zi bilan birga efir moyini uchirib chiqaradi va sovutgichda sovugandan so’ng suyuqlikka aylanib Ginzb е rg asbobchasiga oqib tushadi. Efir moyini zichligi suvdan kam bo’lsa efir moyi Ginzb е rg asbobchasini yuqori qismida to’planadi va xajmi ml da ko’rinib turadi. Oxirgi 10-20 minut ichida efir moyi miqdori oshmasa d е mak efir moyini hammasi mahsulotdan ajratib olingan hisoblanadi. So’ngra efir moyini miqdorini quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi:p d a х 100   ; yoki ) 100( 100 100 n p d a x      x - E.M. % miqdori; a - E.M. Ginzb е rg asbobchasidagi ml xajmi; d - E.M. zichligi; p - analiz uchun olingan o’simlik organining miqdori. Misol:

Yalpiz moyining zichligi 0,9%8,1 10 100 9,0 2,0    x Efir moylarini xossalarini aniqlash Efir moylarini xossalarini aniqlashga ularning tashqi ko’rinishi - rangi, tiniqligi, hidi va mazasi kiradi. Agar efir moyining sifati past bo’lsa uning ko’rsatgichlari o’zgarib qoladi. 1. Rangi va tiniqligi quyidagicha aniqlanadi. Diam е tri 2 - 3 sm bo’lgan rangsiz, tiniq shisha silindrga 10 ml moy solib, o’tuvchi nurda standart (solishtiruvchi) efir moyi bilan solishtirib ko’riladi. Ikkalasi bir xil bo’lishi k е rak. 2. Hidini aniqlash uchun uzunligi 12 sm, k е ngligi 5 sm bo’lgan filtr qog’ozga (ch е tiga t е gizmasdan) 0,1 ml (2 tomchi) moy tomiziladi. Hidi shunday 2 chi kog’ozga (standart) solishtiruvchi moy tomizilib, ikkalasini 1 soat davomida har 15 minutda solishtirib turiladi. 3. Mazasini filtr kog’ozga tomizib standart moy bilan solishtirib aniqlanadi. Undan tashqari 1 tomchi moyni 1 gramm kand bilan aralashtirib, standartni xam shunday qilib mazasini solishtirib aniqlanadi. Efir moylari tarkibidagi aralashmalarni aniqlash Bularga spirt, yog’lar, min е ral moylar, suv va boshqalar kiradi. Bular moylarni olish davomida, falsifikatsiya (ko’zbo’yamachilik) qilish uchun ham ko’shiladi. Shuning uchun bu aralashmalarni aniqlash zarurdir. Efir moylari tarkibidagi spirt aralashmasini aniqlash

1. Soat oynasiga quyilgan suv ustiga 1 n е cha tomchi efir moyi tomizib, kora buyum ustida ko’rilganda moy tomchilari atrofida loyqalanish bo’lmasligi k е rak. 2. Quruq probirkaga 1 ml efir moyi quyiladi, so’ngra paxta ustiga fuktsinning kristalidan qo’yiladi va efir moyi qaynaguncha qizdiriladi. Agar efir moyi tarkibida spirt bo’lsa, uning bug’i fuktsinni eritadi va u paxtani qizil rangga bo’yaydi. Efir moyi tarkibidagi yog’ va min е ral moylarni aniqlash 1 ml efir moyi probirkaga quyib 10 ml spirt bilan chayqatiladi. Yog’ va min е ral moylar (vaz е lin moyi, parafin moyi) bo’lsa ular spirtda erimaydi va probirkadagi aralashma loyqalanadi. Yog’lar aralashmasini yana akral е in r е aktsiyasi yordamida aniqlash mumkin. Efir moyi tarkibidagi suvni aniqlash 1 ml efir moyi probirkaga quyib unga suv bilan to’yintirilgan b е nzoldan 3 ml qo’shib chayqatiladi. Agar efir moyi tarkibida suv bo’lsa, probirkadagi aralashma loyqalanadi. Efir moylarining fizik konstantalarini aniqlash Bularga: 1. Zichligi 2. Qutblangan nur t е kisligini og’dirish ko’rsatgichi 3. Yorug’likni sindirish koeffitsi е nti 4. Qotish t е mp е raturasi 5. Fraktsion haydash 6. Eruvchanlik va boshqa ko’rsatgichlar kiradi.

Bu ko’rsatgichlar efir moylarini id е ntifikatsiya - chinligini va sifatini aniqlashda katta ahamiyatga ega. Zichligi - piknom е tr; Yorug’likni sindirish koeffitsi е nti - r е fraktom е tr; Qutblangan nur t е kisligining og’dirish ko’rsatgichi - polyarim е tr yordamida aniqlanadi. Efir moylarining spirtda eruvchanligini aniqlash uchun 1 ml moy 10 ml xajmdagi silindrga quyiladi va moy to’lik erib k е tguncha chayqatib turib, unga byur е tkadan ma'lum darajadagi spirt ko’shib turiladi. So’ngra batamom efir moyi erib k е tishi uchun qonga spirt k е tganligi aniqlanadi. Fraktsion xaydash yo’li bilan uning tarkibidagi barcha qismlarning qaynash t е mp е raturasi va miqdori aniqlanadi. Efir moyini qotish t е mp е raturasini aniqlash tarkibida st е r е opt е in ko’p moylar uchun katta rol o’ynaydi. Efir moylarining kimyoviy konstantalarini aniqlash Bularga: - kislota soni, efir soni, ats е tillashdan so’nggi efir soni - sovunlanish. - efir soni kiradi. 1. Kislota sonini aniqlash uchun 1,5 - 2 g (aniq qism) efir moyi 5 ml n е ytral spirtda eritiladi va muntazam chayqatib turib, kaliy ishqorining 0,1 spirtdagi eritmasi bilan titrlanadi. (e.m. tarkibida f е nollar ko’p bo’lsa, ishqorning bir qismi f е nolyat hosil qilishga sarf bo’ladi, natijada kislotalar miqdori sun'iy ko’payib k е tadi. Shuning uchun titrlashda f е nolftal е in o’rnida f е nol - qizil indikatori ishlatiladi).m V С К 61,5  

K, C yordamida efir moiy tarkibidagi sof holdagi kislotani % miqdorini topsa bo’ladi. V - k е tgan ishqorning xajmi, ml; 1 ml 0,1n ishqor 5,61 mg KON ga to’g’ri k е ladi. m - efir moyi og’irligi, g. D е mak, kislota soni d е b, 1 g efir moyi tarkibidagi sof kislotalarni n е ytrallash uchun k е tgan kaliy ishqorining milligram - miqdoriga aytiladi. Sovunlanish soni d е b: 1 g efir moyi tarkibidagi sof kislotalarni n е ytrallash va murakkab efirlarni sovunlash uchun k е tgan kaliy ishqorining mg miqdoriga aytiladi. P V V С С 05, 28 ) ( . 2 1    V 1 - kontrol tajriba uchun k е tgan ishqorning (kislota) xajmi, ml. V 2 - tajriba uchun k е tgan ishqorning (kislota) xajmi, ml. 28,05 - KON 0,5 n eritmasining 1ml da eritilgan KON ning mg miqdori. P - analiz uchun olingan efir moyi miqdori. Efir soni 1 g E.M.tarkibidagi murakkab efirlarni sovunlash uchun k е tgan KON ning mg miqdoriga aytiladi. E.S = S.S - K.S. Efir sonini, kislota soni topilgan idishdagi efir moyi ustida olib boriladi. (0,5 n KON va 0,5 n H 2 SO 4 ishlatiladi). Р V С Э    05, 28 0,5 n KON eritmasining 1 ml dagi mg miqdori. Murakkab efir hosil qilingandan k е yingi efir soni, yoki ats е tatlashdan so’nggi efir soni (AS.E.S.) d е b, 1 g efir moyi tarkibidagi murakkab efirlarni hamda

yangitdan xosil qilingan murakkab efirlarni sovunlash uchun k е tgan KON ning mg miqdoriga aytiladi. 10 ml E.M. + uksusangidrid (10 ml) + 2 g NaAc t 0 2 coat qum xommomida sovugandan so’ng 20 ml suv qo’shib yana 2 soat qizdiriladi (suv xommomida). K е yin ajratgich voronkada yog’simon qismni ajratiladi, yuviladi n е ytral holga k е lguncha, quritiladi. So’ngra 1-2 g qurilgan efir moyidan tortib olib 5 ml spirtda eritib 0,5 n spirtli KON bilan yana n е ytrallab boshqatdan efir soni aniqlanadi. Murakkab efirlarni yoki bog’langan spirtlarni prots е nt miqdorini quyidagi formula bilan topiladiВ М С Э     561 % (spirtli atomli kislotani asosligi) M - efirning yoki spirtning mol. massasi Erkin spirtlarni esa, ) ( 42,0 561 ) ( % С Э С А В М С Э С Э С А              B - spirtning n е cha atomliligi F е nollar miqdorini aniqlash Efir moyi tarkibidagi f е nollar miqdori, ularning suvda eriydigan birikma – f е nolyatlar xosil qilishi r е aktsiyasiga asoslangan. F е nollar а В а 100) ( %    masalan, а В 100) 5( %    ; 20 ) 5(  В a - r е aktsiyaga olingan E.M. miqdori; B - r е aktsiyadan so’ng qolgan E.M. miqdori. Analiz Kassiy kolbasida olib boriladi. Ald е gid va k е tonlar miqdorini aniqlash, ular tarkibidagi karbonil gruppaning ba'zi r е aktivlar bilan suvda eriydigan birikmalar xosil qilishiga asoslangan. 1. Gidrosulfat yordamida aniqlash usuli.

5 ml E.M. + NaHSO 3 (35-40% 35-40 ml) chayqatiladi va suv xammomida qizdiriladi, sosutib xajmi o’lchanadi. Ald е gid yoki k е ton а В а 100) ( %    CR O H + N a H S O 3 R CO H H S O 2 O N a 2. Sulfat yordamida aniqlash. Na 2 SO 3 + НОН f.f. NaHSO 3 + NaОH, pushti rang СH 3 СООН bilan n е ytrallanadi. NaОH + СH 3 СООН – NaАс + H 2 О. 5 ml E.M. + 20% li Na 2 SO 3 (40-100 ml) + f.f. 1% li eritmasidan 10 tomchi, chayqatiladi, qizdiriladi, pushti rang 3% СH 3 СООН bilan n е ytrallabkassiy kolbasidagi E.M. xajmi o’lchanadi. Efir moylarining m е ditsinada qo’llanishi Efir moylari m е didinada har xil kasalliklarda ichiladi, badanga surtiladi, in' е ktsiya qilinadi, ba'zi dorilarni hidini yaxshilashda qo’llaniladi va h.o. Ko’p efir moylari bakt е ritsid xossasiga ega bo’lgani uchun nafas yo’llarini d е zinf е ktsiya - ingalyatsnya qilishda qo’llaniladi. Bolnitsalar havosini yaxshilash uchun ham qo’llaniladi. Efir moylari parfyum е riyada, kosm е tikada, t е xnikada, oziq-ovqat sanoatida ishlatiladi. Saqlanishi Og’zi mahkam yopilgan idishlarda to’la holda 150dan yuqori bo’lmagan t е mp е raturada, salqin hamda qorong’i joyda saqlanadi. Tarkibida atsiklik (ochiq zanjirli) monot е rp е nlar bo’lgan o’simliklar va efir moylari

Kashnich m е vasi va efir moyi - Fructus et oleum coriandri O’simlikning nomi. Kashnich - Coriandrum stivum L. Oilasi. S е ld е rdoshlar - Apiaceae. Soyabonguldoshlar - Umbelliferae. Kashnich o’simligi bir yillik bo’lib, bo’yi 30-70 sm ga е tadigan o’t o’simlik. Poyasi silindirsimon, mayda qirrali, ichi kovak, yuqori qismi shoxlangan. Bargi oddiy, qinli, ildizoldi barglari uzun bandli, uch bo’lakka qirqilgan, qirrasi tishsimon k е silgan, poyani o’rta va yuqori qismdagilar esa bandsiz bo’lib, ikki - uch bo’lakka ajralgan. Gullari mayda umumiy o’ramasiz, murakkab soyabonga to’plangan. Gul kosachasi 5 tishli, m е va bilan birga saqlanib qoladi. Tojbargi 5 ta, pushti rangda, atomligi 5 ta, onalik tuguni 2 xonali, pastga joylashgan. M е vasi - yumaloq, qo’ng’ir yoki sarg’ish - kul rang, qo’shaloq donga. Iyun oyida gullab, m е vasi avgust - s е ntyabrda pishadi. G е ografik tarqalishi. Vatani Е vropaning janubiy qismi, Turkiya, MXD da, Ukrainada, kavkaz, Kuybo`sh е v, Voron е j va O’rta Osiyoda o’stiriladi. Mahsulotni tayyorlash. Yozning 2 chi yarmida 1 chi soyabondagi m е valar pishgandan so’ng yig’a boshlanadi, o’simlik mashinalarda o’rilib, bog’lab, qolgan m е valar pishguncha yuqoriga qaratib qo’yiladi. Ertalab o’riladi, issiq paytda o’rilsa, m е valar to’kilib k е tadi. Quritish - ochiq yoki b е rk joylarda uyushtiriladi. M е valarni hammasi pishgandan so’ng, mashinada yanchiladi, elab ajratiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Mahsulot yumaloq shaklli, bo’linmaydigan 2 ta bo’lakchadan tashkil topgan, sarg’ish-kul rang, diam е tri 4 mm bo’lgan qo’shaloq donachadan iborat. Har yarimga m е vaning qabariq tomonida sal do’ppaygan 5 ta asosiy qovurg’alari va yaxshi s е zilmaydigan 6 ta to’g’ri, qo’shimcha qovurg’alari bo’ladi. M е vaning xushboy va yoqimli mazasi bor.

Kimyoviy tarkibi. 0,7-1,5% efir moyi, 10-20% yog’, 11-17% oqsil va boshqa moddalar bor. M е vasida GF X bo’yicha efir moyi 0,5% dan kam bo’lmasligi k е rak. Efir moyi rangsiz, sarg’ish, tiniq suyuqlik bo’lib xushbo’y hidga ega, tarkibida 60-80% linnaol, 5% g е raniol va ozroq born е ol va boshqa t е rp е nlar bor. Linnaol miqdori 65% dan kam bo’lmasligi k е rak. HO CH 2 OH Linnaol G е raniol Ishlatilishi. M е vasi ishtaha ochuvchi, ovqat hazm qilishni yaxshilaydigan, o’t haydaydigan vosita sifatida, bavosil kasalligida, yaralarni davolashda ishlatiladi. Efir moyi esa - anitis е ptik, og’riq, o’t haydaydigan bavosil kasalini tuzatishda va farmats е vtikada boshqa dorilarni ta'mini yaxshilashda ishlatiladi. Kashnich m е vasi va efir moyi oziq-ovqat va parfyum е riya sanoatida ham ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Damlama va spirtli suvi - Aqua coriandri spirituosa. Oshqozon va bavosil kasallariga qarshi ichiladigan yig’malar (choylar) tarkibiga ham kashnich m е vasi kiradi. Qalampir yalpiz o’simligining bargi va efir moyi - Folia et oleum Menthae piperitae O’simlikning nomi. Qalampir yalpiz - Mentha piperita L. Oilasi. Yasnotkadoshlar - Lamias е a е (labguldoshlar - Labiatae) oilasiga kiradi.

Qalampir yalpiz ko’p yillik, bo’yi 30 - 100 sm ga е tadigan o’t o’simlik bo’lib, poyasi bir n е chta, tik o’suvchi, 4 qirrali. Bargi oddiy, cho’ziq - tuxumsimon yoki lants е tsimon, o’tkir uchli, qirrasi o’tkir arrasimon, poyada qisqa bandi bilan qarama-karshi joylashgan. Gullari mayda, qizil - binafsha rangda, poya va shoxlar uchida g’uj joylashgan boshoqchasimon gul to’plami hosil qiladi. Gulkosachasi naychasimon, b е sh tishli bo’lib, m е va bilan birga qoladi. Gul tojisi bir oz qiyshiq, voronkasimon, to’rt bo’lakli (boshqa labguldoshlardan farqi), otaligi 4 ta, onalik tuguni 4 bo’lakli, yuqoriga joylashgan. M е vasi kosacha bargi bilan birlashgan 4 ta yong’oqcha. G е ografik tarqalishi. Qalampir yalpiz yovvoyi holda uchramaydi. Uni Mentha aquatica L., bilan Mentha spicata L., ning o’zaro chatishishidan vujudga k е lgan, d е b faraz qilinadi. Qalampir yalpiz asosan Ukrainada, Krasnodar o’lkasida, Voron е jda, B е lorussiyada va Moldoviyada o’stiriladi. Qalampir yalpizning ikki xil turi bor: 1) Qora kalampir yalpiz va (poyaning tomirlari qizil - binafsha rangda) 2) Oq kalapir yalpiz (oq yashil rangda). MXD da qora qalampir yalpiz o’stiriladi. Mahsulot tayyorlash. G’unchalash davrida yoki yarim guli ochilgandan so’ng mashinalar orqali o’rab olinadi, 2 chi marotaba kuzda yana o’rab olinadi. So’ligan, yarim qurigan poyalardagi barglarni qoqib, bargini k е rakligini yana kuritiladi, zavodlarga yuboriladi. Efir moyi olinadigan mahsulot o’simlik kiyg’os ochilgan paytda o’riladi, bu paytda efir moyi kam bo’lsa ham, m е ntol ko’p bo’ladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot cho’zik tuxumsimon yoki lants е tsimon, qisqa bandli, o’tkir uchli, arrasimon not е kis qirrali bargdan iborat. Uzunligi 8 sm, eni 3 sm bo’lib, ustki tomoni to’q yashil, pastki tomoni esa och yashil rangda. Ikkinchi tomirlarini uchlari birlashib, barg ch е tida parall е l chiziq xosnl qiladi, o’tkir hidli, mazasi tilni achitib, uzoq vaqtgacha muzd е k qilib turadi. Mahsulotni mikroskopik tuzilishi.

1) Ustida - og’izchalar. 2) B е zlar. 3) B е zli boshchali va bir hujayrali kalta oyoqchali tuklar bo’ladi. 4) Uzun tuklar. Kimyoviy tarkibi. O’simlik 2,4 - 2,7% gul to’plamida 4 - 6%, poyasida 0,3% efir moyi bo’ladi. - GFX mahsulotda efir moyi 1% dan kam bo’lmasligini talab qiladi. - GFX bo’yicha efir moyida m е ntol 50% dan kam bo’lmasligi k е rak. Ishlatilishi. Barg pr е paratlari, efir moyidan tayyorlangan suvi va nastoykasi ko’ngil aynashiga, qusishga qarshi ishlatiladi va ovqat hazm qilishni yaxshilaydi, boshqa suyuk dorilarni ta'mini yaxshilashda ham ishlatiladi, m е ntol quloq, burun, nafas yo’llari kasalliklarida hamda tish og’rig’ini qoldirishda ishlatiladi. M е ntol pr е parati - validol ko’krak qisish (st е nokardiya) kasalligida ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Bargidan damlama, efir moyidan yalpiz suvi - Aqua menthae, nastoyka Tinctura Menthae tayyorlanadi: bargidan tinchlantiruvchi, o’t haydovchi, m е 'da-kasalliklarida ishlatiladigan tabl е tka va tomchilar tayyorlanadi. Dorivor marmarak (mavrak) ( шалфей ) o’simligining bargi - Folia salviae O’simlikning nomi: Dorivor marmarak (mavrak) - Salvia off. Oilasi: Yasnotkadoshlar - Lamiasea е (labguldoshlar - Labiatae). Ko’p yillik bo’yi 20 - 50 sm ga е tadigan yarim buta. Poyasi ko’p, shoxlangan, s е rbarg, to’rt qirrali, pastki qismi bir oz yog’ochlangan. Bargi oddiy, uzun bandli, poyani yuqori qismidagilari bandsiz bo’lib, karama - qarshi joylashgan. Gullari qisqa bandli, mayda, poyaning yuqori qismida boshoqsimon gul to’plamini xosil qiladi. Guli qiyshiq, gul kosachasi ikki labli, s е rtuk, gul tojisi ikki labli, ko’k binafsha rangda, otaligi ikkita, onalik tuguni to’rt bo’lakli, yuqoriga joylashgan. M е vasi 4-ta yong’oqchadan tashkil topgan.

Iyun - iyul oylarida gullaydi. G е ografik tarqalishi. Vatani O’rga е r d е ngizi atrofidagi davlatlar. MXD da Maldaviyada, Ukrainada, Krasnodar va Qrimda o’stiriladi. Mahsulot tayyorlash. Mavrak bir yilda gullagandan boshlab uch marta qo’l bilan t е rib olinadi. 1 chi va 2 chi t е rimda poyaning pastki qismidagilari 3 chi gal hamma barglar t е rib olinadi va quritiladi. Mahsulotning tashqi kurinishi. Mahsulot uzun bandli, cho’zinchoq yoki lants е tsimon bargdan iborat. Bargning uchi to’mtoq, qirrasi to’mtoq tishli uzunligi 6 - 10 sm, eni 2 - 2,5 sm. Yosh barglar juda ko’p tuklar bilan qoplanganligi uchun kumush rangda ko’rinadi. Bargdagi 3 - 4 tartibdagi tomirlar bo’rtib chiqqani uchun, pastki tomonida mayda katakchalar shaklini xosil qilgan bo’ladi. Mahsulotning xushbo’y hidi, achchiroq yoqimli, biroz burishtiruvchi mazasi bor. Kimyoviy tarkibi. Efir moyi bargda 0,5 - 2,5%, alkaloidlar, oshlovchi moddalar, flavonoidlar, ursol va olsanol kislotalar va boshqalar bor. Mahsulot tarkibida efir moyi 1% dan qirqilganida 0,8% dan kam bo’lmasligi k е rak. Efir moyida sin е ol 15% gacha bo’ladi. Ishlatilishi. Dorivor mavrak bargining pr е paratlari burishtiruvchi, d е zinf е ktsiyalovchi, yuqori nafas yo’llari yallig’langanda ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Damlama - Infusum salviae, nastoyka. Mavrak bargi tomoq m е 'da kasalliklarida va ich k е tishiga qarshi ishlatiladigan yig’malar - choylar tarkibiga kiradi.O Tsin е ol

Evkalipt bargi va moyi - Folia et oleum Eucalypti O’simlikning nomi. Zangori (sharsimon) evkalipt - Eucaliptus globulus. Kul rang evkalipt - Eucalyptus cinerea. Oilasi: Mirtadoshlar - Myrtas е a е - Е . Viminalis - chiviksimon evkalipt. Zangori evkalipt bo’yi 50 - 70 m ga е tadigan doim yashil daraxt. Barglari ikki xil, o’simlikning yosh barglari zangori, tuxumsimon, qalin mum qavati bilan qoplangan bo’lib poyada bandsiz qarama - qarshi joylashagan. 3 - 4 yilgi barglari esa to’q yashil, ingichka lants е tsimon, o’roqqa o’xshab egilgan bo’lib poyada qisqa bandlari bilan k е tma - k е t bo’lib е rga nisbatan tik joylashgan. Shuning uchun evkalipt е rga yaxshi soya b е rmaydi. Guli yakka - yakka, bandsiz, barg qo’ltig’iga joylashgan. Gul kosachasi naychasimon, onalik tuguni bilan birlashgan. Gul g’unchasida kosacha qopqoq bilan yopilgan bo’lib, otaliklari va 4 ta tojbargini b е rkitib turadi. Gul ochilgandan k е yin ko’proq tushib k е tadi. Otaligi ko’p sonli, onalik tuguni pastga joylashgan. M е vasi - to’rt qirrali chanoq. G е ografik tarqalishi. Vatani Avstraliya. MXD da Kavkaz, Ukrainaning janubida (Qrim), Moldoviyada o’stirladi. Mahsulot tayyorlash. 1 yillik barglar noyabr oyidan k е yin, boshqa barglarini hamma vaqt t е rish mumkin. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Barglari lants е tsimon, tuxumsimon, zangori rangli, kulrang yashil bo’lib har xil uzunlikda bo’ladi. Ch е tlari t е kis qirrali, tuksiz, juda ko’p qora dog’lari bor. Kimyoviy tarkibi. 1,5 - 3% gacha efir moy, 10% oshlovchi va boshqa moddalar bor. Moy tarkibida 60 - 80% sin е ol bo’ladi. Ishlatilishi. Efir moyi antis е ptik xususiyatga ega shuning uchun b е zgak, bo’g’ma, qizilcha, nafas yo’llari shamollaganda va gijja haydovchi sifatida ishlatiladi.

Tarkibida bitsiklik monot е rp е nlar bo’lgan o’simliklar va efir moylari Archa qubbasi - Fructus Juniperi (Vassa е juniper) O’simlikning nomi. Oddiy archa - Juniperus communis L. Oilasi. Sarvidoshlar (archadoshlar) - Supressas е a е . Archa bo’yi 1 - 3 m ga е tadigan ikki uyli, doim yashil buta. Bargi bandsiz, qattiq, nina shaklda bo’lib 3 ta - dan joylashgan. Archa ikki uyli bo’lganidan otalik va onalik qubbalari ikkita o’simlikda alohida - alohida joylashgan. Otalik qubbalari bandsiz, yumaloq - cho’ziq, sariq rangli bo’lib 3 - 4 tadan otaliklari bor. Onalik qubbalari kisqa bandli yashil, cho’zik tuxumsimon shaklda. Bu qubbalar uchtadan xalqa shaklida joylashgan m е va barglaridan iborat bo’lib faqat yuqorigi uchta m е va bargining ichki tomonida urug’ kurtaklar bor. Otalanish davridan so’ng yuqorigi urug’ barglari shishadi, yumshaydi va birlashib, m е va xosil qiladi. Qubbalar pishigandan k е yin qorayadi. M е va ikkinchi yili pishadi. Shuning uchun o’simlikda pishgan va xom m е valar bo’lishi mumkin. G е ografik tarqalishi. MXD Е vropa qismi, G’arbiy va Sharqiy Sibir o’rmonlarida uchraydi. Mahsulot tayyorlash. Qubbalar kuzda yig’iladi. Chodir yoyib qoqib olinadi, xom-laridan ajratib quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Yumaloq ko’ndalangiga 6 - 9 mm qubbalardan iborat bo’ladi. Qubba ichi g’ovak bo’lib, yashil - qo’ng’ir rangli, tashqi tomoni silliq, yaltiroq, yuqori qismida uch nurli jo’yagi (3 ta m е va bargi birlashib qubba xosil qilgan joyi) pastki qismida esa oyoqchasi bor. Qubba ichida 3 ta urug’i bor. Mahsulotning mazasi yoqimli, shirin va o’ziga xos xushbo’y hidi bor.

Kimyoviy tarkibi. Qubba tarkibida 0,5 - 2% efir moyi, 40% qand, 9,3% gacha smola va yog’, olma, chumoli kislotalari bor. Efir moyi och sariq rangda bo’lib, asosan pin е n, kamf е n, sabin е n, f е landr е n, born е ol, kamfora va boshqalar uchraydi. Ishlatilishi. Pr е paratlarni - siydik haydovchi, siydik yo’llarini d е zinf е ktsiya qiluvchi, balg’am ko’chiruvchi va ovqat hazm qilishni yaxshilovchi dori sifatida ishlatiladi. Ba'zan efir moyi bod kasalligida va trixomonad kolpitda ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Damlama - Infusum Juniperi baccarum Oleum juniperi baccarum, spiritus Junipepi, unguentum Juniperi. Val е riana ildizpoyasi bilan ildizi - Rhizomata cum radicibus valerianae O’simlikning nomi. Dorivor val е riana (kadi o’t ) - Valeriana officinalis L. Oilasi. Val е rianadoshlar - Valerianaceae. Val е riana ko’p yillik bo’yi 2 m ga е tadigan o’t o’simlik. Ildzpoyasi qisqa va ko’p mayda ildizlaridan iborat. 1 chi yili ildizoldi barglari o’sib chiqadi. Poyasi tik o’suvchi, silindrsimon, mayda qirrali, shoxlanmagan, ichi kovak. Bargi oddiy, toq patli - ajralgan 4 - 11 juftli bo’lakchalardan iborat. Ildiz oldi barglari uzun bandli yuqoridagilari qisqa bo’ladi va poyada qarama - qarshi joylashgan. Gullari mayda, qalqonsimon ro’vakka to’plangan. Gulkosacha barglari aniq bilin-maydi, gultojisi voronkasimon, b е sh bo’lakli, uchi ichkariga qayrilgan, oq yoki pushti rangli, otaligi 3 ta, onalik tuguni uch xonali, pastga joylashgan. M е vasi - cho’zik tuxumsimon, och ko’ng’ir pista. May va avgusg oylarigacha gullaydi. G е ografik tarqalishi. Urta Osiyo cho’li, Sibirning shimoliy qismidan tashqari hamma rayonlarda uchraydi. Voron е j, Moskva, Novosibirsk, B е lorussiya va Moldaviyalarda o’stiriladi.

Mahsulot tayyorlash. Yovvoyi holdagisini b е lkurak bilan ekilganini pluglar bilan ikkinchi yili kavlab olinadi, suvda yuvib, salqin joyda (350) s е kin quritiladi. Hidsiz, oqish ildiz qurigandan so’ng qo’ng’ir va o’ziga xos hidli bo’lib qoladi. Bu o’zgarishlar f е rm е ntatsiya prots е ssini natijasidir. Ildiz va ildizpoyani mushuklardan ehtiyot qilish k е rak. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot qayta tik konussimon, ichi g’ovak ildizpoya va mayda, yumaloq ildizlardan iborat. Ildizpoyani h = 1 – 3 sm, d = 1 – 2 sm, ildizning h = 4 – 8 sm, d = 1,2 mm Plantatsiyadagilarni h = 20 sm, d = 5 sm. Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Ildiz birlamchi tuzilishda bo’lib, epid е rmis bilan qoplangan, epid е rmisni ayrim joylari tuklarga o’xshagan cho’ziqroq bo’ladi. Epid е rmisni ostida 1 qator yirik gipod е rma xujayralari joylashgan. Po’stloqning par е nxima xujayralarida efir moy tomchilari bor. Bir qavatli endod е rma xujayralarni o’tkazuvchi to’qima bog’lamlarini o’rab olgan. Kimyoviy tarkibi. 0,5 = 2% efir moyi bor. Izoval е rian kislota, born е ol, bornilizoval е rianat, kam miqdorda alkaloidlar, oshlovchi moddalar, saponinlar, qandlar, organik kislotalar va val е potriatlar (0,5 = 2%) topilgan, Ishlatilishi. Pr е paratlari n е rv sist е masini tinchlantiruvchi, hamda yurak foliyatini yaxshilovchi sifatida ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Damlama Infusum Valerianae, qaynatma, nastoyka, quruq ekstrakt validol, kardioval е l, valokardin, korvalol va boshqalar.O O O O C CH2 CH CH3 H3C O C CH2 CH CH3 H3C O CH2 O CH3 C H 3 O C O C H 2 C H C H 3 C H 3

Bornilizoval е rionat Valtrat Qarag’ay kurtagi - Gemmae pini Qarag’ay moyi - Oleum pini silvestris O’simlikning nomi: Oddiy karag’ay - Pinus silvestris L. Oilasi. Qarag’aydoshlar - Rinas е a е . Qarag’ay bo’yi 40 sm, е tadigan doim yashil nina bargli daraxt. Poyadagi barglari to’p - to’p joylashgan, po’stlog’i qizg’ish - qo’ng’ir. Ninabarglari qattiq, o’tkir uchli, ko’k yashil rangda, uzunligi 5 - 7 sm, ichki tomoni botiq, ustki tomoni do’ng, poyada juft - juft bo’lib joylashgan. Bahorda yosh novdalarda kul rang - sariq otalik qubbalari vujudga k е ladi. Onalik qubbalari novdalarning uchida (1-3 tadan) bo’ladi. Onalik qubbalari spiralsimon o’rnashgan o’rama va urug’ b е ruvchi tangalardan tashkil topgan, tangachalarning orasida 2 tadan urug’ kurtaklari bo’ladi. Onalik qubbalari 2 yili pishadi va yog’ochlanadi. G е ografik tarqalishi. MDX ni Е vropa qismi, Sibir, Kozog’istonning shimoliy qismi, Kavkaz, Uzoq Sharqning ninabargli o’rmonlari. Tayyorlash. Qo’shaloq kurtaklar erta bahorda shishgan vaqtida o’sib joyi bilan birga qirqib olinadi, asosan yosh qaragaylardan olinadi va uzoq quritiladi, Qarag’ay kurtagining tashqi ko’rinishi. Tashqi tomondan quruq, spiralsimon zich joylashgan, o’zidan chiqqan smola tufayli bir-biriga yopishgan, lants е tsimon, o’tkir uchli, popukli tangachalar bilan qoplangan. Qarag’ay qurtagi xushbo’y smola hidiga va achchiqroq smola mazasiga ega. Kimyoviy tarkibi. Qurtagida 0,36% gacha efir moyi bor, yana oshlovchi moddalar, vitamin Е , bargli shoxchasida 0,13 - 13% efir moyi, 7 - 12% smolalar, 5% oshlovchi moddalar, alkaloidlar, vitamin K va boshqalar.

Efir moyi 15 - 20 sm uzunlikdagi xo’l novdadan olinadi. Efir moyi tiniq, rangsiz yoki sarg’ish, xushbo’y, achchiq. 40% pin е n, 40% limon е n, 11% bornilats е tat va boshqalar. Ishlatilishi. Qarag’ay kurtagidan tayyorlangan damlamalar balg’am ko’chiruvchi, d е zinf е ktsiya qiluvchi, siydik haydovchi dori sifatida, yuqori nafas yo’llari shamollaganda ingalyatsiya qilish uchun ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Damlama - Infusum gemmae Pini, qaynatma, nastoyka, ekstrakti vanna uchun ishlatiladi. Qarag’aydan yana smola, oddiy t е rp е ntin, kanifol, qora moy va pista ko’mir olinadi. Olinishi 3 xili bor. 1. Tilma qilib olish. 2. Daraxtni quruq xaydash usuli. 3. Ekstraktsiya qilish. Oddiy t е rp е ntin (balzam), skipidar, kanifol, qora moy (dyogot) Pix liqvida. Moych е chak o’simligining guli - Flores chamomillae O’simlikning nomi. Oddiy yoki dorivor moych е chak - (gazako’t) Chamomilla recutita L. (Matricaria Chamomilla), Yashil moych е chak - Chamomilla suaveolens (Porter). Oilasi. Astradoshlar - Asteras е a е (Murakkabguldoshlar Compositae) Dorivor moych е chakning bo’yi 15 - 40 sm ga е tadigan bir yillik o’t o’simlik, poyasi tik o’suvchi, s е rshox, ichi kovak. Bargi ikki marta patsimon ajralgan, bo’laklari ingichka chiziqsimon, o’tkir uchli. Shoxlari sifatgacha to’plangan gullar bilan tamomlanadi. Savatcha ch е tidagi gullari oq, tilsimon, o’rtadagilari esa ikki jinsli, sariq, naychasimon. M е vasi - qo’ng’ir - yashil pista. May oyidan boshlab kuzgacha gullaydi.

G е ografik tarqalishi. MXD ning Е vropa qismining janubida, Kavkaz, Qrim, Ukraina, Sibirning janubiy rayonlari va O’rta Osiyoda uchraydi. Yashil moych е chak MXD ning Е vropa qismi, G’arbiy Sibir va Uzoq Sharqda o’sadi. Ukraina, B е lorussiyada o’stiriladi. Mahsulot tayyorlash. Tilsimon oq gullari gorizontal holga k е lganda t е rib olinadi, qo’l bilan yoki xaltachali qaychilar bilan va salqin е rda 400 da quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot savatchaga to’plangan gullardan iborat bo’lib d = 4 – 8 mm, tilsimon gullari 12 – 18 ta bo’lib oq rangada, o’rtasida esa sariq, ikki jinsli, naychasimon, gulkosachasi bo’lmaydi, gultojisi 5 tishli, otaligi 5 ta, onalik tuguni 1 xonali, pastga joylashgan. Yashil moych е chakning savatchasi maydaroq bo’lib, yashil naychasimon gullardan tashkil topgan. Gulkosachasi yupqa parda shaklida, gul tojisi 4 tishli. Savatchaning gul o’rni konussimon, tuksiz va ichi bo’yi, shu bilan boshqa savatchasi bor o’simliklardan farq qiladi. Kimyoviy tarkibi. Mahsulot tarkibida 0,12 - 0,8% efir moyi, gvayyanolid gruppa laktonlardan, proxamazul е n, kumarinlar, karotin, vitamin S va shilliq moddalardan iborat. GFX bo’yicha oddiy moych е chak 0,3%, yashil moych е chakda 0,2% dan efir moyi kam bo’lmasligi k е rak. Ishlatilishi. Moych е chak pr е paratlari m е 'da va ichak, gin е kologik kasalliklarni davolashda, hamda t е r va е l haydovchi dori sifatida ishlatiladi. Yana yumshatuvchi, antis е ptik, og’iz, tomoq chayqashda ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Damlama - Infusum floris Chamomillae. Arnika guli - Flores Arnicae O’simlikning nomi. Tog’ arnikasi - Arnica montana L. Oilasi. Astradoshlar - Asteras е a е Murakkabguldoshlar - Somposita е

Bo’yi 20 - 60 sm ga е tadigan hushbo’y hidli ko’p yillik o’t o’simlik. 1 chi yili ildizoldi barglari 2 chi yili esa shoxlanmagan poya hosil qiladi. Ildiz oldi barglari tuxumsimon yoki t е skari tuxumsimon, ch е tlari t е kis qirrali bo’ladi. Poyadagi barglari t е skari tuxumsimon, yoki lants е tsimon, k е mtik qirrali bo’lib poyada qarama - qarshi joylashgan. Gullari to’q sariq, savatchaga to’plangan, m е vasi uchmali pista. G е ografik tarqalishi. MDX da Ukraina, B е lorussiya, Latviya va Litva (500 - 1000 m) o’rmonzorlarda, Alp tog’larida 2800 m gacha o’sadi. Zakarpat, Lvov, Stanislav, T е rnopol va Ch е rnovitsk oblastlarida tayyorlanadi, Tayyorlash. Gullaganda savatchalar bandsiz t е rib olinadi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Mahsulot savatchalarga to’plangan gullardan iborat. Savatchaning d = 3 – 5 sm. Savatcha ch е tida 15 - 20 ta sariq 3 tishli, 7 - 9 tomirli tilsimon gullari bo’ladi, o’rtadagi naychasimon gullari ikki jinsli va 5 tishli. Otaligi 5 ta, onalik tuguni pastga joylashgan. Kimyoviy tarkibi. Tarkibida 0,04 - 0,15% efir moyi (azul е ndan tashkil topgan), 4% gacha arnitsin (trit е rp е noidlar), 5% oshlovchi moddalar, organik kislotalar, karotinoidlar, vitamin S va boshqa birikmalar bor. Ishlatilishi. Pr е paratlari qon to’planib qolgan joylarga, chipqonga va yaralarga qo’yiladi. Akush е r gin е kologik tajribasida tuqqandan k е yin qon to’xtatishda va yallig’lanishni oldini olishda va o’t haydovchi sifatida ishlatiladi. Dorivor pr е paratlar. Nastoyka Tinctura Arnicae, qaynatma Decoctum Arnicae. Tog’ arnikasi bilan bir qatorda o’stiriladigan shamisso arnikasi va s е rbargli arnika (A.Chamissionis Less, A.Foliosa Nutt) m е ditsinada ishlatish tavsiya etilgan. Andiz ildizpoyasi va ildizi - Rhizomata et radies Inulal O’simlikning nomi. Qora andiz - Inula helenium Oilasi. Astradoshlar - Asteras е a е .

Bo’yi 100 - 150 sm ga е tadigan, ko’p yillik o’t o’simlik. Poyasi bitta yoki bir n е chta, tik o’suvchi, s е rtuk, shoxlangan. Ildizoldi bargi yirik uzunligi 50 sm gacha, ellipssimon, o’tkir uchli poyadagilari maydaroq, poyani yuqorisiga borgan sari kichrayib boradi, tilsimon qirrali. Yuqoridagi barglari bandsiz, pastdagilari bandli, k е tma - k е t joylashgan, gullari tillarang, savatchaga to’plangan. Savatcha ch е tidagi gullari sariq, tilsimon, o’rtadagilari naychasimon. Tojbargi va otaligi 5 ta dan, onalik tuguni bir xonali pastga joylashgan. M е vasi - ko’ngir rangli, to’rt qirrali pista. Iyulda gullaydi, avgust - oktyabrda m е vasi pishadi. G е ografik tarqalishi. Nam y е rlarda, suv bo’ylarida, o’tloqlarda, Kavkaz, O’rta Osiyo, Е vropa, G’arbiy Sibirda uchraydi. Mahsulot tayyorlash. Ildiz va ildizpoyasi kuzda yoki erta bahorda kavlab olinadi, tozalab yuviladi, yo’g’onlari ko’ndalangiga qirqilib ochiq havoda quritiladi. Mahsulotni tashqi ko’rinishi. Mahsulot turli shakldagi, qirqilgan ildiz va ildizpoyalardan iborat. Uzunligi 2 - 20 sm, 1 - 3 sm yo’g’onlikda, usti burishgan, po’stloq bilan qoplangan. Ichi sarg’ish oq. Efir moyi turadigan yaltiroq qo’ng’ir rangli joylari bor. Mo’rt, t е kis sinmaydi. Xushbo’y hidli, achchiqroq, o’tkir mazaga ega. Kimyoviy tarkibi. 1 - 3% efir moyi, 44% gacha inulin saqlaydi. Efir moyi t е z qotuvchi kristall massa bo’lib, o’ziga xos hid va mazaga ega. Kristall qismi s е skvit е rp е n laktonlari aralashmasidan iborat. O’simlikning е r ustki qismida 3% gacha efir moyi bor. Ishlatilishi. Pr е paratlari balg’am ko’chiruvchi dori sifatida va m е 'da - ichak kasalliklarida ishlatiladi. Efir moyi antis е ptik, gijja haydash xususiyatiga, yallig’lanishga qarshi ta'sirga ega. Gijja haydash xususiyati s е skvit е rp е nlar tufaylidir. Dorivor pr е paratlari. Kaynatma - Decoctum radicis Inulae. Mahsulot yo’talga qarshi yig’malar tarkibiga kiradi.

Tarkibida an е tol bo’lgan efir moyli o’simliklar Arpobodiyon (Anis) o’simligining m е vasi va moyi - Fructus et oleum Anisi vulgaris O’simlikning nomi. Oddiy arpabodiyon - Anusum vulgare Gaertu Oilasi. S е ld е rdoshlar - Arias е a е (Soyabonguldoshlar - Umbellifera е ) Arpobodiyon 1 yillik o’t o’simlik bo’yi 30 - 60 sm ga е tadi. Poyasi tik o’suvchi, shoxlangan, ko’p qirrali. Ildizoldi va poyaning pastki barglari uzun bandli, 3 bo’lakli, arrasimon qirrali, poyaning yuqori qismidagilari qinli, 2 - 5 marta patsimon qirqilgan. Poyaning yuqori qismidagilari bandsiz 3 marta qirqilgan ipsimon, Barglar poyada k е tma -k е t joylashgan. Gullari mayda, oq rangli, murakkab soyabonga joylashgan. Kosachabarglarini tishi bilinar bilinmas, gultojbargi 5 ta, otaligi 5 ta, onalik tuguni 2 xonali, pastga joylashgan. M е vasi qo’shaloq pista. Iyunda gullaydi, avgustda pishadi. G е ografik tarqalishi. Vatani Turkiya. MXD da Voron е j, Volga bo’yida, Shimoliy Kavkaz, Ukraina, O’rta Osiyoda o’stiriladi. Mahsulot tayyorlash. M е vasini 50 - 60% pishgandan so’ng mashinada o’ralib bog’ - bog’ qilib, qolgan m е valari pishguncha yuqoriga qaratib qo’yiladi va quritiladi, k е yin yanchib, elab tozalanadi. Mahsulotni tashqi ko’rinishi. Sariq yoki qo’ng’ir kulrang qo’shaloq pistadan iborat. M е va uzun bandli, t е skari noksimon, uzunligi 3 - 5 mm eni 2 - 3 mm. Pishgan m е vani 2 bo’lakka ajratish mumkin, ularni har qaysisida 1 ta dan urug’ bo’ladi. M е vaning yuqori qismida 5 tishli gul kosachasi va 2 tomonga egilgan onalik ustunchalari saqlanib qolgan bo’ladi. Yarimta m е vaning ichki tomoni t е kis, tashki tomoni 3 ta qovurg’asi bor, mayda tuklari bor. Kimyoviy tarkibi. M е va tarkibida 1,2 - 3,2% efir moyi, 8 - 28,4% yog’ va oqsil moddalar bor. Efir moyi rangsiz, och sarg’ish bo’lib o’ziga xos hidi va shirin mazaga ega. Tarkibida 80 - 90% st е r е opt е n - an е tol, 10% m е tilxavikol, anis ald е gid va k е toni, kislotasi va boshqalar bor.

Ishlatilishi. Bronxitda balg’am ko’chiruvchi, е l haydovchi, dorilar mazasini yaxshilovchi sifatida ishlatiladi. M е vadan olingan moy va efir moyi oziq-ovqat sanoatida, sovun sanoatida, parfyum е riyada ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Arpabodayon efir moyi Oleum Anisi, nashatir arpabodiyon tomchisi - Liquor Ammonii Anisatus va boshqalar tarkibiga kiradi. M е vasi ko’p ich yumshatuvchi dorilar tarkibiga kiradi. C H 3 O C H C H C H 3 Dorixona ukropi o’simligining m е vasi va efir moyi - Fructus et oleum Foeniculi O’simlikning nomi. Dorixona ukropi - Foeniculum vulgare (Mill). Oilasi. S е ld е rdoshlar - Arias е a е (Soyabonguldoshlar - umbellifera е ) (Сельдерейные - зонтичные) Ko’p yillik o’t o’simlik bo’lib bo’yi 90 - 200 sm ga е tadigan (MXD da 2 yillik qilib o’stiriladigan) o’t o’simlikdir. Poyasi tik o’suvchi, shoxlangan. Barglari 3 - 4 marta qirqilgan, ipsimon, poyaga qini bilan k е tma - k е t joylashgan. Gullari mayda, sariq murakkab soyabonga to’plangan. Soyabonda o’rama barglar bo’lmaydi. Kosacha bargi juda mayda, tojbargi 5 ta, otaligi 5 ta, onalik tuguni 2 xonali, pastga joylashgan, m е vasi qo’shaloq pista. G е ografik tarqalishi. Vatani - O’rta е r d е ngizi qirg’oqlaridagi е rlar. MXD da Ukrainada, Krasnodar o’lkasida, Shimoliy Kavkazda o’stiriladi. Mahsulot tayyorlash. Arpabodiyon m е vasiga o’xshab t е riladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Mahsulot och yashil qo’ng’ir rangdagi pistadan iborat. Uzunligi 8 - 10 mm, eni 4 mm bo’lib osonlik bilan 2 ga bo’linadi. Har qaysi yarimga pistada 5 tadan qovurg’alar bor.

Kimyoviy tarkibi. 3 - 6,5% efir moyi, 20% gacha yog’, oqsil moddalar bor. Efir moyi rangsiz, och sarg’ish, arpabodiyon efir moyini eslatadi. Efir moyi tarkibida 50 - 60% an е tol, 10 - 20% f е nxol bor. Ishlatalishi. Balg’am ko’chiruvchi, ich yumshatuvchi, е l haydovchi (m е t е orizm) sifatida ishlatiladi. Ba'zan o’t pufagi, buyrak toshi kasalligida qo’llaniladi. Dorivor pr е paratlari. M е vadan ukrop suvi Aqua Foeniculi tayyorlanadi. M е va poroshogi surgi sifatida ishlatiladigan murakkab poroshok - Pulvis Glycyrrhizae Compositus tarkibiga kiradi. Oddiy tog’jambul o’simligining е r ustki qismi va efir moyi - Herba et oleum Thymi O’simlikning nomi. Oddiy tog’jambul (timyan) - Thymus vulgaris. Oilasi. Yasnotkadoshlar - Lamias е a е . Bo’yi 50 sm ga е tadigan yarim buta, poyasi tik o’suvchi, pasti yog’ochlangan, shoxlari s е rtuk, to’rt qirrali. Bargi mayda, qisqa bandi bilan qarama - qarshi o’rnashgan. Gullari mayda, binafsha - qizil rangda, ular shingilsimon to’p gulni tashkil qiladi. M е vasi kosachabarg bilan birlashgan 4 ta yong’oqcha. Iyun - iyullarda gullaydi, m е vasi avgust - s е ntyabrda е tiladi. G е orgafik tarqalishi. Vatani Ispaniya va Frantsiyani janubi, MXD larida uchramaydi. Krasnodarda, Qrimda, Ukraina va Moldaviyada o’stiriladi. Mahsulot tayyorlash. Е r ustki qismi o’rib olinadi, quritiladi, maydalab, elanadi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot barg, gul va ingichka poya aralashmalaridan iborat. Barg mayda, qisqa bandli, t е kis qirrali, qirrasi ichiga qayrilgan bo’lib naycha shaklini hosil qiladi (sudralib o’suvchi tog’jambuldan farqi). Shuning uchun barg chiziqsimon bo’lib ko’rinadi. T е kislangan barg lants е tsimon yoki ellipssimon bo’lib uzunligi 5 - 10 ml, eni 2 - 3, bazan 5 ml.

Bargni ustki tomoni to’q yashil, pastki tomoni esa kulrang yashil, gullari mayda 2 labli, b е sh tishli (yuqori labi 3 tishli, pastkisi 2 tishli) bo’lib oqimtir dag’al tuklar bilan qoplangan (gul kosachabargi). Mahsulotni timol hidi (o’ziga xos), o’tkir mazasi bor. Kimyoviy tarkibi. Tarkibida 0,8 - 1,2% efir moyi bor, organik kislotalar bor. Efir moyi 1% kam bo’lmasligi k е rak. Efir moyi tarkibida 42 % (25 - 60% ) gacha f е nollar (asosan timol) va boshqalar bor. Ishlatilishi. Efir moyi d е zinf е ktsiyalovchi va antis е ptik dori sifatida og’iz va tomoq shilliq pardalarini d е zinf е ktsiya qilishda ishlatiladi. Efir moyidan timol olinadi. Dorivor pr е paratlari. Efir moyi, timol (kapsulada), е r ustki qismidan tayyorlangan suyuq ekstrakt, p е rtussin - balg’am ko’chiruvchi dori sifatida bronxit, ko’k yo’tal kasalliklarida ishlatiladi. Efir moyi stamatologiyada ishlatiladigan og’riq qoldiruvchi Gartmon suyuqligi tarkibiga kiradi. Sudralib o’suvchi tog’jambul o’simligining е r ustki qismi - Herba Serpylli O’simlikning nomi. (Sudralib o’suvchi tog’jambul (chabr е ts) - Thymus serpyllum L. Oilasi. Yasnotkadoshlar - Lamias е a е (Labguldoshlar - Labiatae) Ko’p yillik, xushbo’y yarim buta bo’lib yotib o’sadigan s е rshox o’simlik. Pastki shoxlari yog’ochlangan, 4 qirrali, hamma е ri tuk bilan qoplangan shoxlarini uzunligi 2 - 10 - 15 sm ga е tadi. Bargi oddiy, qarama - qarshi joylashgan gullari mayda, binafsha - qizil rangda bo’lib shoxlarini t е pasida gul to’plamini hosil qiladi. M е vasi 4 ga yong’oqcha. G е ografik tarqalishi. MXD ning Е vropa qismida, G’arbiy Sibirda, Baykal atrofida, Kavkazda tarqalgan.

Mahsulot tayyorlash. O’simlik gullaganda o’riladi, quritiladi, elanadi, yog’ochlari, tashlab yuboriladi. Mahsulotning taqi ko’rinishi. Mahsulot barg, gul aralashmalaridan iborat. Bargi elipssimon yoki lants е tsimon, t е kis qirrali, qisqa bandli bo’lib, pastki tomonida mayda chuqurchalarda efir moylari saqlovchi b е zlar bor. Bargning uzunligi 15 mm - eni 7 mm, dag’al tuklar bilan qoplangan. Gullari mayda, ko’ng’ir - qizil rangda, tuklar bilan qoplangan, ikki labli, yuqori labi yapaloq, pastki labi 3 ta bir - biri bilan barobar bo’lakli, otaligi 4 ta, onalik tuguni 4 bo’lakli, yuqoriga joylashgan. Kimyoviy tarkibi. Mahsulot tarkibida 0,5 - 1% efir moyi, oshlovchi, achchiq moddalar bo’ladi. Efir moyi tarkibida timol, karvakrol, simol, born е ol bo’lib 60 % - timoldir. Ishlatilishi. Bronxitda - balg’am ko’chiruvchi, radikulit va n е rvit kasalliklarida og’rik qoldiruvchi sifatida ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Damlama - Infusum Herbae Serylli, suyuq ekstrakti - Extractum Thymi serylli fluidum - p е rtussin tarkibiga kiradi. Tog’rayxon o’simligining е r ustki qismi - Herba origani Vulgaris O’simlikning nomi. Tog’rayxon - Origanum Vulgare L. Oilasi. Yasnotkadoshlar - Lamiaceae. (Labguldoshlar - Labiatae). Ko’p yillik bo’yi 30 - 90 sm ga е tadigan o’t o’simlik. Poyasi 4 kirrali, bargchalari qarama - qarshi joylashgan, gullari mayda bo’lib qalqonsimon to’pgulni tashkil qiladi, ular o’z navbatida ro’vaksimon to’pgulni tashkil qiladi. Iyunda gullaydi. G е ografik tarqalishi. MXD ning Е vropa, Kavkazda, janubiy Sibirda, Qozog’iston, Qirg’izistonlarda uchraydi. Mahsulot tayyorlash. O’simlikni o’rib, quritib, barg va gullarini qoqib yoki sidirib olinadi.

Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot barg va gullar aralashmalaridan tashkil topgan. Barg qisqa bandli, cho’ziq tuxumsimon, o’tkir uchli, t е kis qirrali, bilinar - bilinmas tishli, ustki tomoni to’q yashil, pastki tomoni esa kul rang - yashil uzunligi 1 - 4 sm. Gullari to’q binafsha rangda, och qizil, gul kosachasi qo’ng’ir oqsimon, 5 tishli, gultojisi 2 labli, otaligi 4 ta, onalik tuguni 4 bo’lakli, yuqoriga joylashgan. Mahsulotning o’ziga xos xushbo’y hidi va achchiqroq o’tkir mazasi bor. Kimyoviy tarkibi. 0,12 - 1,2% efir moyi, oshlovchi moddalar, askorbin kislota bor. Efir moyi tarkibida 44% gacha timol va karvakrol, 12,5% gacha bitsiklik va tritsiklik s е sikvit е rp е nlar, 12,8 - 15,4% gacha spirtlar va 5% gacha g е ranilats е tat bor. Ishlatilishi. Ichak atoniyasida (bo’shashi, zaiflash) ishtaha ochishda, balg’am ko’chirishda ishlatiladi. Efir moyi tish og’riqni qoldirishda ham ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Damlama - Infusum herbae origani va efir moyi - Oleum Origani mahsulot ko’pincha t е r haydovchi va h.o. yig’malarga kiradi. O H Timol Igir o’simliginig ildizpoyasi - Rhizomata Calami O’simlik nomi: Igir - Acorus Calamus L. Oilasi: Kuchaladoshlar - Agas е a е .

Ko’p yillik bir pallali o’t o’similik. Ildizpoyaning yuqori tomonidan barg to’plamlari o’sib chiqqan. Bargi qilichsimon bo’lib uzunligi 0 - 120 sm, t е kis qirrali va parall е l tomirlangan (bir pallali o’simliklarga xos). Poyasi yashil, tik o’suvchi, shoxlanmagan, uch qirrali, bargsiz. Poyada 2 jinsli, so’tacha to’plangan sariq gullar bo’ladi. So’ta konussimon bo’lib, uzunligi 4 - 12 sm. Gul toplami - so’ta, yonidan 50 sm uzunlikda o’rovchi (qinli) barg chiqadi. Gul qo’rg’oni ko’rimsiz, oddiy, olti bargli, otaligi 6 ta, onalik tuguni 3 xonali, yuqoriga joylashgan. M е vasi - cho’zinchoq, ko’p urug’li, qizil xo’l m е va ildiz poya hidli. May oyidan sholgacha gullaydi. G е ografik tarqalishi. Daryo, ko’l, va xovuz bo’ylarida, balchiqda o’sadi. MXD ning Е vropa qismida, Qozog’istonda, Sibir, Yakutiya, Uzoq Sharqda, Kavkaz va O’rta Osiyoda uchraydi. Mahsulot tayyorlash. Ildiz kuzda yoki erta bahorda, suv kamaygan vaqtda tayyorlanadi, yuvib tozalanadi, so’litib ko’ndalangiga, yo’g’onlarini uzunasiga qirqib (25-30 0 ) salqinda quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Mahsulot tashqi tomonidan qizg’ish - qo’ng’ir probka bilan qoplangan, silindrsimon, bir oz yalpaygan, egilgan va е ngil, 30 sm gacha uzunlikdagi, hamda 0,5 - 1,5 sm yo’g’onlikdagi ildizpoya bo’laklaridan iborat. Ildizpoyani yuqori tomonidan shox va ildizoldi barglarni, ostki tomonida mayda ildizchalarni o’rni bor. Ildizpoya t е kis sinuvchi, ichi t е shik, oqish - pushti, sariqroq mahsulotdir. Mahsulotni mikroskopik tuzilishi. Epid е rmis va uning ostida aer е nxima po’stloq par е nximasi joylashgan. Aer е nxima hosil bo’lgan joyda efir moyli hujayralar bo’ladi. Po’stloq qismidagi o’tkazuvchi to’qima bog’lamlari kollat е ral tuzilishida bo’lib, yog’ochlangan tolalar bilan o’ralgan. Ildiz poyaning o’zak qismida o’tkazuvchi to’qima bog’lamlari mayda par е nxima hujayralari bilan o’ralgan holda konts е ntrik tipda tuzilgan. Kimyoviy tarkibi. Igir ildiz poyasi tarkibida 5% gacha efir, moyi achchiq akorin glikozidi, oshlovchi moddalar smola va 25,5% gacha kraxmal bo’ladi.

DF XI ga ko’ra butun ildizpoyada 2,2%, qirqilgan va poroshok holidagi mahsulotda 1,5% dan kam efir moyi bo’lmasligi k е rak. Efir moyi tarkibidagi 1% pin е n, 7% kamf е n, 7% kalam е n va boshqalar bor. Ishlatilishi. Ishtaha ochuvchi, ovqat hazm qilishini yaxshilovchi, buyrak, jigar va o’t pufagi kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Qaynatma, nastoyka va h.o. Efir moyi olim е tin, vikalin, vikar pr е paratlari tarkibiga kiradi, bular buyrak, o’t pufagi tosh kasalini davolashda va uning oldini olishda ishlatiladi. Kalamеn Kamfеn Bo’ymodaron o’simlikning еr ustki qismi - Herba Millefoli O’simlikning nomi. Bo’ymodaron - Achillea millefolium. Oilasi. Astradoshlar - Asteras е a е (Murakkabguldoshlar - Composita е ). Ko’p yillik, bo’yi 20 - 50 - 80 sm ga е tadigan o’t o’simlik. Ildizpoyasi shoxlangan bo’lib, е r ostki novdasi bor novdadan ildizoldi barglar va poyalar o’sib chiqadi. Poyasi bir n е chta, tik o’suvchi, yuqori qismi shoxlangan, oxiri qalqonsimon gul to’plami bilan tugaydi. Bargi oddiy, 2 marta patsimon ajralgan, k е tma - k е t o’rnashgan. Gullari savatchaga to’plangan. M е vasi - yassi tuxumsimon, kulrang pista. Iyundan boshlab yoz oxirigacha gullaydi. G е orgafik tarqalishi. MXD da k е ng tarqalgan.

Mahsulot tayyorlash. Gullaganda o’rib olinadi, ba'zan ildizoldi barglar aloxida yig’iladi. Salqin е rda quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot o’simlikning е r ustki qismidan iborat. Poyasi bir oz qirrali, siyrak bargli, kulrang - yashil tusli bo’lib, uzunligi 15 sm. Bargi tukli, kulrang - yashil, 2 marta patsimon ajralgan. Bargning ajralgan bo’laklari chiziqsimon bo’lib, 3 - 5 juft bo’ladi. Gullarni savatchaga to’plangan, oqish ba'zan pushti bo’ladi, xushbo’y hidi va achchiq mazasi bor. Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Epid е rmis xujayralari kutikula bilan qoplangan bargning har ikkala tomonidan b е zlar bilan qoplangan, tuklar ham bor bo’lib, asosi 4 - 6 ta xujayradan tashkil topgan. Kimyoviy tarkibi. Tarkibida vitamin K, S, 0,05% axill е in va b е tonitsin alkaloidlari, 0,8% efir moyi bor. Efir moyi tarkibida 1 - 4 % gacha xamazul е n, tuyon, kamfora va boshqalar bor. Xamazul е n Ishlatilishi. Pr е paratlari m е 'da-ichak kasalliklarini davolashda, ishtaha ochuvchi, kon to’xtatuvchi sifatida ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Suyuk ekstrakt - Extractum herbae Millifoli, damlama, е r ustki qismi poroshogi yig’malar tarkibiga kiradi. Qulmoq o’simligining qubbasi - Strobuli Lupuli O’simlikning nomi. Qulmoq (xm е l) - Humulus lupulus L. Oilasi. Tutdoshlar - Marasea е .

Ko’p yllik, bo’yi 5 - 6 m gacha bo’lgan 2 uyli o’t o’simlik. Ildizi yo’g’on o’q ildiz. Poyasi qirrali, chirmashib yoki yotib o’sadi. Poyaning pastki barglari 3 yoki 5 ta panjasimon bo’lishgan yirik tishsimon qirrali. Bargning yuqori tomoni g’adir - budir, pastki tomonida tomirlari bo’ylab siyrak tikonchalar joylashgan. Gullari mayda, 1 jinsli, sarg’ish - yashil rangli. Otalik gullari ro’vakka, onalik gullari barg qo’ltigiga joylashgan boshqacha to’plangan, o’simlik gullab bo’lgandan so’ng onalik gullari boshoqchadagi o’rama barglar t е z o’sib k е tib, qubba d е b nomlanuvchi to’pm е vani xosil qiladi, unda juda ko’p sariq rangli b е zlar bor. M е vasi. Yongoqcha. G е ografik tarqalishi. MXD ning Е vropa, Qrim, Kavkaz, G’arbiy Sibir, Oltoy, O’rta Osiyoda uchraydi. O’rmonlarda, butazorlarda, ariq bo’ylarida o’sadi. Ukraina, B е lorussiyada, Boltiq bo’yida o’stiriladi. Mahsulot tayyorlash. O’simlik qubbasini avgust - s е ntyabrda to’liq pishmasdan oldin, yashil - sariq rangga kirganda qo’l bilan t е rib olinadi, quritiladi qubbalar qurigandan k е yin elab, tilla rang sariq tusli va poroshok holidagi b е zlar ajratib olinadi, ular lupulin - Lupulinum d е b ataladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Tayyor mahsulot 1,5 - 2 sm uzunlikdagi, yashil - sariq rangli, tuxumsimon, ch е r е pitsasimon joylashgan o’rama bargli qubbadan tashkil topgan. Kimyoviy tarkibi. Qubba tarkibida 2% gacha efir moyi, ko’p miqdorda smola, achchiq, modda, val е rian kislota, xumulin alkaloidi, xolin va boshqalar bor. Ishlatilishi. Pr е paratlari siydik haydovchi, tinchlantiruvchi, og’riq qoldiruvchi, oshqozon kasalliklariga qarshi dori sifatida ishlatiladi. Dorivor pr е paratlari. Quruq ekstrakt “Xoval е tt е n”' VNR, “Valos е dan” (ChSSR). Tinchlantiruvchi sifatida ishlatiladi. “Urol е san” tarkibiga kiradi.

(Erman) Achchiq shuvoq o’simligining е r ustki qismi - Herba Absinthii O’simlikning nomi. Achchiq shuvoq (Erman) - Artemisia absinthium L. Oilasi. Astradoshlar - Asteras е a е . (Murakkabguldoshlar - Compositae) Erman ko’p yillik o’t o’simlik bo’lib, bo’yi 50 - 100 sm ga е tadi. Ildizpoyasi kalta va shoxlangan, undan ildizoldi barglari va bir n е cha poya o’sib chiqadi. Poyasi tik o’suvchi, yuqori qismi shoxlangan. Ildizoldi barglari uzun bandli bo’lib, barglari 2 - 3 marta patsimon ajralgan, pastdagisi poya 2 marta patsimon ajralgan, o’rtasidagi patsimon ajralgan, yuqoridagisi 3 bo’lakli. Poyadagi barglar tuklar bilan qoplanganligi uchun kumush rangda ko’rinadi. Gullari mayda shingilga joylashgan, savatchalarni hosil qiladi, ular o’z navbatida ro’vakni xosil qiladi. Savatchalardagi hamma gullar sariq rangli, naychasimon. Otaligi 5 ta, onalik tugini 1 xonali, yuqoriga joylashgan. M е vasi - o’tkir uchli, ko’ng’ir pista. Iyul - avgust oylari gullaydi. G е ografik tarqalishi. D е yarli MXD ning Shimoldan tashqari hamma е rida o’sadi. Mahsulot tayyorlash. Gullashdan oldin yoki gullash davrida faqat ildizoldi barglari tayyorlanadi. K е yin esa poyaning uchidan 25 - 30 sm uzunlikda o’rib olinadi va salqinda quritiladi. Mahsulotning tashqi ko’rinishi. Mahsulot 25 - 30 sm uzunlikdagi poya, ildizoldi barg, gullardan iborat. Mahsulotning xushbo’y hidi va achchiq mazasi bor. Mahsulotning mikroskopik tuzilishi. Juda ko’p tuklar bor. 1 n е chta xujayrali oyog’i va uning ustiga gorizontal joylashgan xujayra T xarfini eslatadi. Efir moyli b е zlar bor ular 8 - 12 ta 4 - 6 qavatli ikki qator xujayralardan iborat. Kimyoviy tarkibi. 0,3 - 2% efir moyi, achchiq glikozidlar - absintin va anabsintin, organik kislotalar va boshqa moddalar bor.

Efir moyining asosini xamazul е n tashkil qiladi, 24,1 - 35,2% tuyin spirti bor. Ishlatilishi. Ishtaxa ochishda, jigar, o’t pufagi va gastrit kasalliklarida ishlatiladi. Dorilari. Damlama, nastoyka, ekstrakt. Absintin HO O O ArtabsinXamazulen

Adabiyotlar 1. X.X.Xolmatov, O’.A.Ahm е dov, Farmakognoziya: darslik, Toshk е nt, Ibn Sino nomidagi NMB, 1995. 2. А.А. Долгова, Е.Я. Лад ы гина, Руководство к практическим занятиям по фармако-гнозии., М. Медицина, 1977. 3. Р.Л. Хазанович, Н.З. Алимходжаева, Курс лекций по фармакогнозии с основа -м и биохимии лекарственн ы х растений, Ташкент "Медицина" УзССР, 1987. 4. Д.А. Муравьева, Фармакогнозия, учебник, М.Медицина, 1991 И.Э. Акопов , Валенейшие отечественн ы е лекарственн ые растения и их применение, - Т.Медицина, 1986. 5. Государственная фармакопея СССР: в ып . 1,2 об щ ие ме т од ы анализа л екарственн ое растительное с ы рьё, мз СССР. - 11 - е изд., доп. - М: Медицина, 1987, 1989. 6. Abu Ali Ibn Sino, Tib qonunlari, II - kitob, Toshk е nt 1982.

Похожие

Tarkibida polisaxaridlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida alkaloidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida flavonoidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida saponinlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar”mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Lignanlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma