Шахс психологияси - Медицина - Рефераты

Шахс психологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99 KB

Шахс психологияси Режа: 1. Шахс ва унинг хусусиятлари, қобилиятларини шакллантиришда генетик, оилавий-ижтимоий омилларни роли ва вазифасини билиш 2. Шахснинг шакилланиш босыичлари 3. «Шахс», «Характер», «Темперамент» тушунчаларини билиш

Шахс ва унинг хусусиятлари, қобилиятларини шакллантиришда генетик, оилавий-ижтимоий омилларни роли ва вазифасини билиш Шахс – ижтимоий ва шахслар аро муносабат махсули, онгли фаолиятнинг субъекти бўлмиш индивиддир. Шахсга таълуқли бўлган энг мухим хусусиятлари унинг жамиятдаги мураккаб ижтимоий муносабатларига бевосита алоқадорлик, ижтимоий фаолиятга нисбатан ҳ ам объект, ҳ ам субъект бўлишидир. Демак шахс ташқи ижтимоий таъсирларни ўз онги ва идроки билан қабул қилиб, сўнгра шу таъсирларнинг субъекти сифатида фаолият кўрсатади. Ижтимоий мухит – бу инсоннинг аниқ мақсадлар ва режалар асосида фаолият кўрсатадиган дунёсидир. Ижтимоийлашув – инсон томонидан ижтимоий тажрибани эгаллаш ва ҳ аёт фаолияти жараёнидир. Содда тил билан айтганда, ижтимоийлашув – ҳ ар бир шахснинг жамиятга қўшилиши, унинг нормалари, талаблари ва таъсирини қабул қилган ҳ олда ҳ ар бир харакатни ва муомиласида уни кўрсатиши ва шу ижтимоий тажрибаси билан ўз навбатида ўзгалага таъсирини ўтказа олиш жараёнидир. Ижтимоийлашув жараёнида таъсир этувчи ташқи омилларга оила, бо ғ ча, махалла, мактаб, махсус таълим ўчо қ лари, олийгохлар, ме ҳ нат жамоалари ҳ амда норасмий уюшмалар киради. Ижтимоийлашув жараёнида шахс фаолиятининг йўналтириб турадиган реал вазиятларга нисбатан бо ғ лиқ бўлмаган тур ғ ун, барқарор мотивлар мажмуига эга бўлишлик шахснинг йўналганлиги деб аталади. Бунда мотивлар англанилган ёки англанилмаган бўлиши мумкин. Йўналганликнинг энг мухим таркибий қисмларини қуйидагилар ташкил этади: Маъсулият – ижтимоийлашув жараёнида шахснинг етуклигини белгиловчи мухим кўрсаткичлардан бири бўлиб ҳ исобланади. (назорат локуси, Америкалик Фоттер назарияси, инсонда икки типли маъсулият.)

Мақсадлар ва идеаллар – ижтимоийлашувнинг маъсулият хиссига бо ғ лиқ йўналишларидан яна бири шахсга шаклланадиган мақсадлар ва идеаллардир. Улар шахсни келажакни башорат қилиш эртанги кунини тасаввур қилиш, узоқ ва я қ инга м ў лжалланган режаларни амалга оширишга тайёрлигини таъминлайди. Уларнинг шаклланиши ва онгда ўрнатилишида маълум маънода идеал ҳ ам мухим роль ўйнайди. Идеал ёрдамида киши ўз олдига мақсадлар айтиб унга эришиш йўлидаги қийинчиликларни енгишга иродани сафарбан қилишга ёрдам беради. Қизиқишлар – бирон бир сохада т ўғ ри м ў лжал олишга, янги фактлар билан танишишга, во қ ейликни анча тўла ва чу қ ур акс эттиришга ёрдам берадиган мотивдир. Қ изи қ ишларнинг энг мухим томони шахснинг дунё қ араши ва эти қ одини шакллантиришга асос бўлади. Эътиқод ва дунёқараш. Эътиқод – шахсни ўз қарашларига, тамойилларига дунёқарашига мувофиқ тарзда иш кўришга даъват этадиган мотивлар системасидир. Эъти қ од ва қизиқишлар дунёқарашини шакллантиради. Дунёқараш – тартибга солинган яхлит онгли тизимга айлантирилган билим, тасаввур ва ғ оялар мажмуи бўлиб, у шахсни маълум бир қ олипда, ўз шахсни қ иё ф асига эга тарзда жамиятда муносиб ўрин эгаллашга чорлайди. Установка (йўл-йўриқ) – шахснинг атроф мухитда содир бўлаётган ижтимоий ходисаларни объектларни ижтимоий гурухларни маълум тарзда идрок этиш қабул қилиш ва улар билан муносабат ўрнатишга рухий ички хозирлик сифатида одамдаги дунё қ арашни ҳ ам ўзгартиришга алоқадор категориядир. Йўл-йўри қ учта асосий компонент (кичик тузилиш)га бўлинади: 1. Когнитив компонентлар – йўл-йўриқ объектига алоқадор билимлар, ғ оялар тушунча ва тасаввурлар мажмуи. 2. Аффектив компонентлар – йўл-йўриқ объектига нисбатан субъект хис қиладиган реал хиссиётлардан. 3. Хиссиёт компонентлар – субъектнинг объектига нисбатан реал шароитларда амалга ошириш мумкин бўлган харажатлар мажмуи.

Шахснинг шаклланиш бос қ ичлари Психологияда шахсни шаклланиши ва ривожланишига таъсир этувчи биогенетик омиллар билан бир қ аторга психогенетик ёндошиш ҳ ам мавжуд бўлиб, бунда шахс ривожланишида психик жараёнларнинг тара қ иётининг биринчи даражали а ҳ амиятга эга деб ҳ исоблайди шу ну қ таи назардан олимлар шахсни ривожланишнинг ёш хусусиятлари ҳ исобга олган ҳ олда даврларга ажратадилар. Жумладан: 1) мактабгача ёшдаги болалар психологияси бу ёшдаги давр инсоннинг ту ғи лганидан 6-7 ёшгача бўлган даврни ўз ичига олиб, унинг ўзи ҳ ам 1 қанча даврларга бўлиниб кетади: 1. Чақалоқлик даври (10 кунлигигача) 2. Г ў даклик даври (10 кунликдан то 1 ёшгача) 3. Илк болалик даври (1-3 ёш) 4. Мактабгача ёшдаги болалар психологияси (3-4 ёшдан 6-7) 5. Кичик мактаб ёшидаги болалар психологияси (6-7 ёшдан 10-11 ёшгача) 6. Ўсмирлар психологияси (11-15 ёшгача) 7. Бал оғ ат даври 1-босқичи (15-17 ёш) 2-босқичи (17-18 ёшдан 22-25 ёшгача бўлган да вр и олади) 8. Етуклик даври (23-28 илк даври, ёшлик даври) Етуклик даврининг 1 босқичи 28-35 ёш, 2-босқичи 36-55 (60) 9. Қарилик даври 56(61) – 74, 75-90 ёшгача К . Роджерснинг «Мен – концепция»си назариясининг асосий мазмуни. 1. Одам бевосита ўзи ва билвосита ташқи олами билан бо ғ лиқ бўлган ўзининг ички ўзгарувчан тушунчалари ва тасаввури дунёси яшайди. 2. Психик борлиқни ўзи бевосита тушунмаган ҳ олда ўзининг ички дунёсини ташқи борлиги деб ҳ исоблаб идрок этади. 3. Ўз-ўзини англаш ва идрок этишининг барқарор йи ғ индиси – «Мен» образини, ёки «Мен» – концепцисини ташкил қилади. Бу идрок й ў қолиши

ота-она ва шароит авторитети билан бо ғ лиқ ҳ олда сезилмасдан ўзгариши мумкин. 4. Одам «Мен» образини ривожлантириш, фаоллаштириш, химоялаш, сақлаш йўналишида доим хизмат қилади. Бунда эмоциялари, тасаввури «Мен» образи ёки «Мен» – концкпциясчига муофи қ ҳ олда ўзини тутади. 5. Барча ахборотларнинг, образларнинг ўз иши фаоллаши, сақлаш агар шахснинг «Мен» образига мос келса у ҳ олда унинг хулқ атворига бу маълум таъсир кўрсатади. Инсон ўзини англаб етиши шахснинг шаклланиши ва ривожланишининг асосий шартлари бўлиб ҳ исобланади. Ўз-ўзини англаш эса шахснинг ўз «Мен» и билан бевосита бо ғ лиқдир. Шахснинг ўзини англаб етишини дастлабки босқичини Ч.С.Кон. «Мен» нинг кашф этилиши деб атаган. Бу босқичда шахс ўз «Мен» нини мавжудлигини хис қилиши жараённинг натижаси ҳ исобланади. Ўзининг «Мен» нини хис қ илиш шахснинг ча қ ало қ лик давридан аста секин бошланади ва узоқ давом этади. 1 ёшли бола ўз танасининг сезгирлигини ўзидан ташқаридаги буюмлар туфайли содир бўлаётган сезгилардан фар қ ини англай бошлайди. С ў нгра 2-3 ёшидан бола буюмлар билан ўз хусусий холатлари жараёнини катта одамларнинг холатларидан фарқини ажрата бошлайди ва барча холатларни ўзи бажаришига харакат қила бошлайди. Ҳ амда ўз хатти – харакатларини англай бошлайди. Болаларда бо ғ ча билан мактабга бориш орали ғ ида ва бошлан ғ ич синфларда ҳ амда ўсмирларда катта ёшдагилар ёрдамида ўз ют у қлари ва мувафақиятсизликларининг сабабларини англаб е тиш даражасида ўзининг психик хусусиятларига бахо бериш имкониятлари пайдо бўлади. Ўс п иринлик ва ёшлик даврида ижтимоий ҳ аётга ва ме ҳ нат фаолиятига фаол қў шилиб кетиш натижасида Ўзига ижтим о ий – ахлоқий жи ҳ атдан бахо беришнинг кенгайтирилган тизими шакллана бошлайди, ўзини англаб етиши тугалланади ва «Мен» образи таркиб топади. Шахс бу босқичда ўзининг ҳ аётдаги ўрнини ва теварак атрофдагилар билан мухитлар субъекти сифатида ўзини англаб етишига интилиши кучаяди.

«Мен» образи – индивиднинг ўзи хақидаги нисбатан барқарор, к ў проқ ёки озроқ даражада англашилмаган, бетакрор деб хис қилинадиган тасаввурлар тизими бўлиб, индивид бошқалар билан ўзаро биргаликда ҳ аёт қилишида ана шунга асосланади. «Мен» образининг таркибий қисмлари 3 хил бўлади: 1. Когнитив: Кишининг ўз қобилиятлари, ташқи қиёфаси, ижтимоий ахамияти хақидаги тасаввурлари; 2. Хиссий бахолаш таркибий қисми: ўзини хурмат қилиши, ўзига танқидиқ нуқтаи назардан ёндошиши, ўзинигина севиши, ўзини камситиши ва х.к.з. лар киради. 3. Хулқ атвор (иродавий) таркибий қисми: ўзини тушунишлари учун интилиш, бошқаларни хурматини қозониш, ўз мавқеини кучайтириш ёки сусайтириш истаги, бахо бериш ва танқид қилишдан тийилиш, ўзини камчиликларини беркитиш ва хокозолар. «Шахс», «Характер», «Темперамент» тушунчаларини билиш Характер – шахснинг фаолият ва муомилада таркиб топадиган ва намоён бўладиган барқарор индивидуал хусусиятлари бўлиб, индивид учун типик хулқ атвор усулларини юзага келтиради. Қобилият – шахснинг мазкур фаолиятини мувафақиятли амлага ошириши шарти хисобланган ва бунинг учун зарур билим, кўникма ва малакаларни эгаллаш динамикасида юзага чиқадиган фарқларда намоён бўладиган индивидуал хусусиятдир. Малака деб – кишида мақсадга мувофиқ тарздаги хатти харакатларни ижро этиш ва бошқаришнинг айнан шу тарзда қисман автоматлашувига айтилади. Кўникма деб – қўйилган мақсадга мувофиқ тарзда хусусият усулларини танлаш ва амалга ошириши учун мавжуд билимлар ва малакалардан фойдаланишга айтилади. Гипократ таълимотига кўра одамларнинг темпераменти жихатидан турлича бўлиши уларнинг организмидаги суюқликларнинг нисбати турлича

бўлишидадир. Гипократ фикрича одам танасида 4 хил суюқлик яъни қон, сариқ ўт, қора ўт, ва балгам – шилимшиқ модда (яъни лимфа) лар бор. Аралашмалардан қайси бири устун бўлишига қараб, одамлар темпераменти ҳ ар хил бўлади. Жумладан Холерикларда сариқ ўт, Сангвиникларда – қон, Меронхоликларда қора ўт, Флегматикларда эса бал ғ ам (лимфа, шилимши қ модда) устун бўлади. И.П.Павлов темпераменти олий нерв фаолияти билан бо ғ лиқлигини ўз тажрибаларида исботлайди ва О.Н. фаолиятининг 4 асосий типини ажратиб кўрсатади. Бу типлар Гиппократнинг темперамент типига мос келади деб таъқидлайди. Яъни, 1) кучли, мувозанатли ва тез (жонли) – сангвиник, 2) кучли, мувозанатли ва секин – флегматик, 3) кучли, мувозанатсиз (бехаловат) (қ ў з ғ алишдаги тормозланишдан устун чиқади, қизиққон, ж ў шқинлар - холерик, 4) кучсиз тип – меланхолик. Шахснинг характерига тегишли бўлган хусусиятларни характер хислатлари дейилади. Характернинг асосий хислатлари намоён бўладиган характер хусусиятлари қ уйидаги гурухларга бўлинади. 1) Ме ҳ нат фаолиятида намоён бўладиган характер хусусиятлар: ме ҳ натсеварлик, ме ҳ наткашлик, ташаббускорлик, ишга лаё қ ат, ишига қобиллик, маъсулият, дангасалик ва х.к.з.лар. 2) Инсонларга бўлган муносабатларда намоён бўладиган характер хусусиятлар: одоблилик, мехрибонлик, мулоқотга киришганлик, ғ амхурлик ва бошқалар. 3) Ўз-ўзига муло қ отга алоқадор характер камтарлик, камсуқумлик, ма ғ рурлик, ўзига бино қўйиш ўз-ўзига танқид қилиш, манмансираш ва х.к. 1. Гипертим –бу тоифадагилар ўта киришимли, сузамон бўладилар, имо- ишоралар, мимика ва фантомимика орқали ўз хис туй ғ уларини намоён қиладилар. Улар тўсатдан сухбатнинг дастлабки мавзусидан четга чиқадилар. Бу тоифадаги одамда ўз хизмат ва оилавий мажбуритяларага етарли тарзда жиддий эътибор бермасликлари оқибатида атрофдаги одамлар билан қисқа

келишмовчиликлар юзага келади. Уларнинг ижобий томонларининг ишчан, оптимист, фаолияткор, ташаббускорлик каби сифатлари орқали намоён бўлади. Шу билан биргаликда салбий хислатлари енгил табиат, жиззаки, ўз мажбуриятларига бефар қ муносабатда бўлиши. 2. Дистемик –бу тоифадагилар камгап, некбин кайфиятли, тортинчок бўлишади. Улар аксари уйда ўтиришни хохлашади, сершовкин даврларга интилувчан, аторофдагилар билан кам иктиловга боришади. Уларнинг ижобий хислатлари: жиддий, ха қ и қ атгуй, соф виждонли. Салбий томонлари: сусткаш, шахсиятпараст фикрлаш доираси торлиги. 3. Ц иклоид – бу тоифа кайфиятнинг тез-тез даврий ў згариши, бунинг о қ ибатида уларнинг атрофдаги одамлар билан б ў лган муло қ отининг ҳ ам ў згариб туриши билан хусусиятлидир. Kaйфияти ч ғ г б ў лганда у яхши хамсухбат, кайфияти ёмон ва қ тда тундро қ б ў лади. 4. Қў з ғ атувчи – бу тоифадагилар мулоқ o тга тортинчоқ, к ў пинча улар тунд ва инжи қ , ёл ғ ончиликка, сурбетликка, ихтилофга мойил, бу холатда улар фаол хисобланади. Хотиржам холатда улар софдил, хайвонларни ва кичкина болаларни яхши к ў ради. Кайфиятлари ёмон б ў лганда улар инжи қ , жахлдор, ў зларини идора эта олмайдилар. 5. Тўхталувчан (тикилувчан)– бу тоифадагилар меёрида хамсухбат ақл ўргатувчи, камгап. Можаровий холатларда фаол, ташаббускор, бошлаган ишида юқори кўрсаткичларга эришишга интилади, ўзига нисбатан талабчан. Ижтимоий адолатга хайрихох, шунинг билан бирга аразчи, қасоскор, якинларига ва ишдаги кўл остидагиларга нисбатан ўта талабчан. 6. Педантик – можараларига кам аралашади. Хизмат доирасида ўзини бюрократдек тутади, атрофдагиларга кўп талаблар қ ўяди. Шу билан бирга етакчиликни бажонидил бош қ а одамларга беради. Баъзида оиладагиларига тартиб бора си да ўта талабчан. Унинг ижобий хислатлари: софдил, тартибли, жиддий, ишларда ишончли. Салбий томонлари: формалист, писмик, қизиққон.

7. Вахимачи – бу тоифадагилар паст киришимли ўзига нисбатан ишончсиз. Улар можароларга кам аралашадилар ва бу холатда қ ўллаб қ увватловчи ва таянч ахтаради. У дўстликни қ адрлайди, ўз-ўзига тан қ ид кўзи билан ўрайди, ўзига топширилган вазифаларни сўзсиз бажаради. ўзининг химоясизлиги о қ ибатида ҳ амма балога балогардон, хазил хузул учун нишон бўлади. 8. Эмотив турлари – бу тоифадагилар тор доирадаги сараланаган одамлар билан алоқа қилишни афзал кўрадилар. Улар кам холларда можароларга аралашадилар, хафаликларини ичларида сақлайдилар. Яхши хислатлари самийлик, рахм-шавқатли, ўзгаларнинг ют уғ идан қувонадиган, ижрочи. Салбий томонлари: йи ғ лоқи, ўз хиссиётли, иззатталаб. 9. Намойишкорона – бу тоифа кишилар тез мулоқотга кирувчи, етакчиликка интилувчан, хокимиятини эгаллаш хисси устивор ва ма қ товни ё қ тиради. Улар бош қ аларга тез кўникувчан ва шу билан бирга кўнгли бўш. Бундай кишилар ў зларининг ўзи ишончлилиги ва юқори ўзига тортувчанликлари билан атрофдагиларнинг ғ ашига тегади, можароларни ўзлари келтириб чиқарадилар ва фаол тарзда ўзларини ҳ имоя қиладилар. Ижобий томонлари: қаноатли, артислик қила оладиган, бошқаларни ўзига қарата оладиган, ў з фикрининг турлилиги. Салбий томони: худбин, шахсиятпараст, ма қ танчок, дангаса 10. Экзолтир – бу тоифадагаилар ўта киришиимли, сўзамон, бундай одамл а р тез-тез бахслашадилар, лекин иш чок можароларга етиб бормайди. Можароли холатларда улар бир пайтнинг ўзида ҳ ам фаол, ҳ ам сусткаш. Шу билан биргаликда дўстлари ва я қ инларига бо ғ ланаган ва ғ амх ў р. 11. Экстравертир – улар ўта киришимли. Бундай одамларда дўстлари ва танишлари жуда кўп, улар эзмалик даражасига сўзамон, ҳ ар қ андай маълумотни улардан очиқчасига билиб олиш мумкин. Дўстлар даврасида, ишда, оилада кўпинча етакчиликни бошқаларга ён босади, бўйсунишин и ва четда туришин и афзал кўради. Ўзгаларни диққат билан эшитишига

тайёрлик, с ў рашган нарсани бажариш каби ижобий ҳ ислатларга эга. Салбий томонлари: таъсирга берилувчан, енгил табиат, маишатга ўч, и ғ во ва ғ ийбатларни тар қ атишда иштирок этиш. 12. Интровертир – бу тоифадагиларнинг бошқалардан фарқли томони шундаки, улар ўта ишонувчан, ўз туй ғ уларини ошкор этишни хохламаслик хақиқийликдан йироқлашиш файласуфлик қилишга интилишлари билан характерлидир. Бундай одамлар ёл ғ изликни ё қ тирадилар. Уларнинг шахсий ҳ аётларига аралашгандагина улар атрофдагилар билан ихтилофга боришадилар. Уятчанлик принципиаллик каби ижобий фазилатлар билан бир қаторда, қайсарлик, фикрлашнинг тормозланиши, ўз ғ ояларини қ атъиятлик билан химоя қил и ш. Уларнинг ҳ ар бир нарсага ўз нуқтаи – назарлари билан қарайдилар, бошқаларнинг фикрларидан ўз фикрини устун қўядилар. Холерик темперамент – хиссиётнинг тез ва кучли кўз ғ алувчанлиги, бар қ арор бўлиши билан характерланади. Холерик темпераментли кишиларнинг хиссиётлари уларнинг имо-ишораларида, мимикаларида, харакатлари ва нутқларида яққол кўриниб туради. Холериклар қиз ғ инлик ва тежанликка мойил бўладилар. Бундай темпераментли кишилар чаққон, умуман харакатчан, сер ғ айрат ва ҳ ар доим ўринувчан бўладилар. Бу хил темпераментли болалар сер ғ айрат бўладилар. Улар бир ишга тез киришадиган ва бошлаган ишини охирига етказадига бўладилар. Улар кўпчилик билан коллектив ўйинлар ўтказишни севадилар ва бундай ўйинларни кўпинча ўзлари бошлаб, охиригача актив қатнашадилар. Холерик темпераментли болалар аразчан, сержахл ва тажанг бўладилар. Бир нарсадан хафа бўлсалар, бу хафалик ўларда узоқ сақланади. Улардаги кайфият анча барқарор ва давомли бўлади. Сангвиник темперамент – хиссиётнинг тез, кучли қўз ғ алувчанлиги, лекин беқарор бўлиши билан характерланади. Сангвиник темпераментли кишиларнинг кайфияти тез-тез ўзгариб, бир кайфият ўзига тескари бўлган иккинчи бир кайфият билан тез алмашиб турмо ғ и мумкин. Сангвиниклардаги

психик процеслар холериклардаги сингари тез бўлади. Бу хил темпераментли кишилар илдам, чаққон, серхаракат ва ж ў шқин бўладилар. Улар кўп ишга тез ва ғ айрат билан киришадиган бўладилар, лекин ишдан тез совийдилар. Бир зайлдаги ишларни у зоқ, давомли суратда бажаришга мойил бўлмайдилар. Сангвиник темпераментли болалар жуда серхаракат, илдам ва чаққон бўладилар. Улар ҳ ар қандай ишга қатнашиш учун доим тайёр бўладилар: кўпинча, бир қ анча вазифаларни бирданига бўйинларига оладилар. Лекин хар бир ишга иштиё қ билан тез киришганликлари сингари бошлаган ишдан тез қайтишлари ҳ ам мумкин. Сангвиниклар чин к ў нгилдан ваъдалар беришлари, лекин кўпинча ваъдани ун у тиб уни бажармасликлари ҳ ам мумкин. Бу хил темпераментли болалар ўйинларга тез завқ билан киришадилар лекин ўйин давомида ўз ролларини тез-тез ўзгартириб туришга мойил бўладилар. Уларнинг дарров хафа б ў лишилари ва йи ғ л а ш л ари мумкин лекин улар хафаликни те з унутадиган бўладилар. Уларнинг йи ғ иси кулги билан тез алмашади. Меланхолик темперамент – хиссиётнинг секин лекин кучли қ ўз ғ алувчанлиги ва бар қ арор бўлиши билан характерланади. Меланхоликлар бар қ арор, давомли бир кайфиятга мойил бўладилар лекин хиссиётларнинг ташқи ифодаси жуда заиф бўлади. Меланхолик темпераментли одамлар сусткаш бўладилар. Меланхолик темпераментли одам ишга бирдан киришмаслиги мумкин, лекин бир киришса бошлаган ишни охирига етказади. Бундай темпераментли болалар м ў мин-қобил, юввош б ў ладилар, к ў пинча биров савол билан мурожат қилса уялиб тортиниб жавоб берадилар. Уларни дарров хафа ёки хурсанд қилиш енгил эмас. Л екин бир нарсадан хафа б ў лсалар бу хафалик узо қ давом этади, барқарор бўлади. Улар бир ишга ёки ёпишиб киришмайдилар, лекин қ андайдир ишга ёки бир уйинни бошласалар бунда чидам ва матонат к ў рсатадилар. Флегматик темперамент – хиссиётнинг жуда секин, кучсиз кўз ғ алиши ва узо қ давом этмаслиги билан характерланади. Флегматик темпераментли

кишилар, хиссиётларнинг ташқи ифодаси кучсиз бўлади. Бу хил темпераментли одамларни хурсанд қилиш, хафа қилиш ёки ғ азаблантириш анча қийин. Флегматикларнинг психик процесслари суст ўтади. Бу хил темпераментли одамлар ни ҳ оят о ғ ир, юввош, босиқ, х а ракатлари салмоқли бўлади. Агар бир фаолиятга киришсалар уни қ атъият билан давом этадилар. Флегматик темпераментли болалар юввош, м ў мин- қ обил б ў лади. Улар кўпчиликка аралашадиган, тортинчо қ ва ҳ еч кимга тегмайдиган, бировларни ранжитмайдиган бўладилар. Агар биров улар билан у р и ш чиқармоқчи бўлса, ўйинларга мойил бўлмайдилар. Бу хил темпераментли болалар жиззаки бўлмайдилар ва одатда улар ўйин-кулгиларга мойил эмаслар. Методология – бу текширилган илмий ва амалий асосий тушунчалар тизими бўлиб, темперамент қонунлари ва амалий хусусиятлари билан объектив мос келган ҳ олда ғ оялар ва билимларни ташкиллаштириш усуллари амалий фа қа т хисобланади. Шахс – бу индивиднинг қобилиятлари ва хусусиятлари ҳ амда барқарор ижтимоий роллари тизими бўлиб, ички ва ташқи омиллар билан узлуксиз ўзаро бо ғ лиқлик асосида уни гомеостатик фактнинг шаклланиши тушунилади. Шахс структурасини олимлар турли хил компонентларга ажратади. Бу компонентларини умумлаштирган ҳ олда қуйидагиларни кўрсатишимиз мумкин. 1. Ижтимоий холати ва роли 5. Характер 2. «Мен концепция» ва дунё қ араш 6. Темперамент 3. М уносабатлар ва қадриятлар иерархияси 7. Ёши, жинси 4. А қлий ва ам а лий қобилиятлари

Психик ривожланиши – бу фаол англанмаган ёки англанган гомеостатик фаолият асосида жамланган ҳ амда хотирада янги энерго – информацион структураси ( ҳ ар хил ҳ амда ақлий ва амалий хатти – харакатлар фаолият ва образлар йи ғ индиси) шаклланиш ва тугма лаё қ атларни ривожланиши тушунилади. Психик холатлар – бу психика ёки инсон шахсинин сифатлари ўзига хос ҳ аёт ва фаолиятидир. Қандай ғ айрат (темперамент) га эгасиз. Темперамент ( ғ айрат) – бу мижоз, яъни инсон табиатининг ту ғ ма хусусияти, инсонниннг ташқи дунё таасуротларини сингдриш, улардан таъсирланиш ва уларга жавоб бериш хусусияти. Адабиётларда 4 хилдаги ғ айрат жуда кенг ёритилган: - сангвиник - холерик - флегматик - меланхолик Сангвиник (таъсирчан) – бу хушчақчақ, оёқ – қ ў ли чаққон, сергап, таасуротларга бой, холатини тез ўзгартира оладиган, қ и йинчиликларни тез енга оладиган, янги шароитларга тез мослаша оладиган кишидир. Қизи қ арли ишда сермахсул, бошқаларни жалб қилиб, жамоада яхши мухитни сақлай оладиган одамлар, булар ўз мақсадига эришишда нимадир етмайди, бошлаган ишларини охирига етказа олмайдилар. Холерик (сержахл) – бу серхаракат, қиз ғ ин, катта ҳ аётий кучга эга, тез қизишиб кетувчи, ва секин ўзига келувчи, ўзини тута олмайдиган, сабрсиз, ташаббускор, иш кетидан қ увган, қийинчиликлардан қўркмай муаммоларни тез ҳ ал қ илувчи, секин, имирсилаб ишлашни ёқтирмайдиган тоифага мансуб кишилардир. Керагидан ортиқ фаоллик, қизиққонлик уларга халақит беради. Флегматик (б ў шанг) – бу тепса – тебранмаслар, секин, охиста, о ғ ир, гап кўтарувчи, ҳ иссиётларга беэътибор, бир ишни бошқасига

ўзгартиришни ўта мушкул, атрофдаги ўзгаришларга бехуш, янгиликларни о ғ ир қабул қилувчи, атрофдагилар билан келишувчан кишилрадир. Меланхолик ( ғ амгин) – бу ғ амгинликка мойил, хафа қ он, тез толиқадиган ва ўзига ишонмайдиган, ташвишсиз, ни ҳ оятда аразчан, жуда оз куладиган, фаоллиги суст, тортинчок, кам ғ айрат, арзимаган сабабларга кўзларидан ёш о қ иб кетаверадиган кишилардир.улар қ улай шароитда олдига қ ўйилган масалаларни муваффа қ иятли бажарадилар. Агар ишда шароит, яъни вазият ўзгарса, қийинчилик ту ғ илса, улар ўзларини панага олиб Характер типологияси Типология (юнонча, typos -чизиқ, из) – типология; одам хақидаги фанлар (антропология, социология, психология, анатомия ва физиология) нинг таркибий қисми бўлиб, унинг вазифаси одамнинг хилма-хил индивидуал хусусиятларини баъзан асосий типларга ажратишдан иборатдир. Масалан, психологик типология тарихан темперамент, характер ёки олий нерв фаолиятининг классификациясига т ўғри келади. Характер – (юнонча, charaktir белги, нишон, хислат)-характер: ижтимоий мухит таъсирида таркиб топиб, шахснинг атрофдаги воқеиликка ва ўз-ўзига бўлган муносабатида ифодаланадиган, унинг муайян шароитлардаги хатти – харакатларини белгилаб берадиган бар қ арор индивидуал психик хусусиятлар йи ғ индиси. Характерни ташкил қ илувчи хусусиятлар характер хислатлари дейилади. 1) Характернинг маънавий сифатлари – мехнатсеварлик, халоллик, росткўйлик, мехрибонлик, ташаббускорлик, камтарлик кабилар. 2) Характернинг иродавий хислатлари – мақсадга интилувчанлик, қатъийлик, жасурлик, мардлик, матонатлик, ў з- ў зини тута билиш кабилар. Характер ту ғ ма, ўзгармайдиган хусусият эмас. у кишининг ҳ аёт шароитларига бо ғ лиқ ҳ олда таркиб топиб, ўзгарувчан ва тарбияланувчандир:

махсус шароитда, махсус таълим-тарбия характер хислатларини тарбиялаш мумкин. Немес олими К. Леонгардом характер типологиясига таклиф берган классификацияси одамнинг атрофдаги одамлар билан муомаласининг усули (дид) негизида ва ало ҳ ида қуйидаги характер турлари бахоланади. 1. Гипиртим тури. Уни одамдан ташқари контактли, пантомимик (с ў зсиз, имо – ишоралар билан кўрсатиладиган томоша) миннадорлик изхор имо (ишора) характерлайди. У тез –тез бошлан ғ ич гаплашишдан ў з – ўзидан юзага келадиган о ғ иб (четга чиқиш) кетади. Бундай одамда жиддийлик етишмаслиги туфайли оилавий ва хизмат мажбуриятларида атрофдаги одамлар билан тасодифий т ў қнашувлар келиб чиқади. Бу турдаги одамлар к ў п ҳ олларда ўзлари т ў қнашувларга сабаб бўладилар, лекин атрофдагилар танбех берилса хафа бўладилар. Яхши томонлари шериклар билан жуда яхши мулоқатда бўлиши, бу турдаги одамлар сер ғ айратли, фаолиятга чанқоқ, оптимис (умид – ишонч билан т ў лган) ташаббускордир. Шу билан бир қаторда четлаштирувчи томонлари: енгил табиатли, ахлоқсизликка тоби, кучли сержакллик, ҳ аёлий лойихалар тузишга берилиш, етарли даражада ишларни ўз вақтида бажарувчи. Кўпинча ўзининг химоясизлиги оқибатида кечириш (аф этиш) ва хазил учун нишон хизмат килади.

Адабиётлар 1. Умумий психология. (А.В.Петровский тахрири остида чи ққ ан). Тошкент, Ўқ итувчи, 1992й. 2. Умумий психология. Э. Ғ озиев Тошкент 2002й. 3. Н.Д.Творогова, Психология, Лекция для студентов медвузов. М. 1198г. 4. Р.С. Немов. Психология (в3-х книгах). М. 1998г. 5. В.Г. Крисько. Психология и педагогика в схемах и таблицах. (Уч.-метод. Пособия). Минск.1999г. 6. 6.Современная психология. (Справочное руководство).Ред. В.Н.Дружинин. Ин-т психология РАН. М. 1999г. П.И. Иванов Умумий психология. 1967й.

Похожие

Кичик гурух психологияси

Мулоқат ва конфликт психологияси

Дорихоналар ишини ташкил қилиш

Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасаларида биологияни ўқитишнинг ўзига хос хусусиятлари

Одам организми ўсиши ва ривожланишининг умумий қонуниятлари ва босқичлари