Qon tomirlar tizimi haqidagi ilm-angiologiya - Медицина - Рефераты

Qon tomirlar tizimi haqidagi ilm-angiologiya

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

448 KB

Qon tomirlar tizimi haqidagi ilm-angiologiya Reja: 1. Qon tomirlar tizimining filogenezi 2. Yurakning taraqqiyoti 3. Yurak 4. Yurak kameralari 5. Yurak topografiyasi 6. Yurakning yoshga qarab o‘zgarishi 7. Perikard 8. Arteriyalar taraqqiyoti 9. Katta qon aylanish doirasi qon tomirlari 10. Arteriyalarning tuzilishi 11. Aorta 12. Tashqi uyqu arteriyasi 13. Aorta ravog‘i tarmoqlari 14. Qo‘ltiq osti arteriyasi. 15. Yelka arteriyasi 16. Bilak va qo‘l panjasi arteriyalari 17. Aortaning ko‘krak qismi 18. Ko‘krak aortasining visseral tarmoqlari 19. Aortaning qorin qismi 20. Umumiy yonbosh arteriyasi 21. Ichki yonbosh arteriyasi 22. Tashqi yonbosh arteriyasi 277

23. Son arteriyasi 24. T aqim osti arteriyasi 25. Boldir va oyoq panjasi arteriyalari 26. Arteriyalarning tarqalish qonuniyatlari 27. A’zo sirti arteriyalari 28. Arteriyalarning asosiy o‘zanlardan a’zolarga borish qonuniyatlari 29. A’zo ichi arteriyalarining tarmoqlanish qonuniyatlari 30. Vena tizimi 31. Venalarning arteriyalardan farqi 32. Venalarning taraqqiyoti 33. Venalarda qon oqishini ta’minlovchi moslamalar 34. Kichik qon aylanish doirasi venalari 35. Katta qon aylanish doirasi venalari 36. Yuqori kovak vena tizimi 37. Qo‘l venalari 38. Pastki kovak vena tizimi 39. Oyoq venalari 40. Darvoza vena tizimi 41. Homilada qon aylanishi 42. Limfa tizimi 278

Tomirlar tizimi organizmda muhim vazifani bajaradi. Ularning ichida suyuqlik (qon, limfa) oqadi. Bu suyuqlik hujayra, to‘qimalar hayoti uchun kerak bo‘lgan ozuqa moddalar va kislorodni (arteriyalar) yetkazib beradi, ulardan organizm uchun keraksiz moddalarni ekskretor a’zolarga (venalar) olib borib tashqariga chiqaradi. Tomirlar ichidagi suyuqlik tarkibiga qarab ikki qismga: qon tomirlar va limfa tomirlarga bo’linadi. Qon tomirlar teri va shilliq pardalar epiteyida, sochlarda, ko‘z olmasining shox pardasida va bo‘g‘imlar tog‘ayida bo‘lmaydi. Qon tomirlar tizimida qon oqadi. Bu tizimga arteriyalar, venalar, mikrotsirkulyator tizim va yurak kiradi. Bu tizim organizmda modda almashinuvini ta’minlaydi. Qon tomirlar tizimining markaziy a’zosi yurak hisoblabadi. U ritmik ravishda qonni harakatga keltiradi. Yurakdan boshlanib organizmga tarqaladigan tomirlar arteriyalar deb ataladi. Bu nomni birinchi bo‘lib eramizdan oldingi uchinchi asrda yashagan Gippokrat bergan bo‘lib (aer-havo, tereo -saqlayman) degan ma’noni bildiradi. Hujayra va to‘qimalardan qonni yurakka olib keluvchi tomirlar venalar deyiladi. Arteriya va venalar o‘rtasidagi mikrotsirkulyator qism: arteriola, prekapillyar, kapillyar, postkapillyar va venulalardan iborat. Odam tanasida ikkita (katta va kichik) qon aylanish doirasi tafovut qilinadi. Kichik (o‘pka) qon aylanish doirasi o‘pkada qonni kislorod bilan boyitish uchun xizmat qiladi. U o‘ng qorinchadan o‘pka poyasi bo‘lib boshlanib o‘pkaga yetib kelib o‘ng va chap o‘pka arteriyasiga bo‘linadi va alveolalarni o‘rab karbonat angidridni alveolaga berib, kislorodni qabul qiladi. Kislorodga to‘yingan qon 4 ta o‘pka venalari orqali chap bo‘lmachaga quyiladi. Katta qon aylanish doirasi chap qorinchadan aorta bo‘lib boshlanadi. Aortadan chiqqan arteriyalar a’zolar va to‘qimalarga tarqaladi. To‘qimalar, a’zolardan chiqqan venalar o‘zaro qo‘shilib ikkita yirik: yuqorigi va pastki kavak venalarni hosil qilib o‘ng bo‘lmachaga quyiladi. Bundan tashqari uchinchi (yurak) qon aylanish doirasi yurakning o‘zini qon bilan ta’minlaydi. U aortadan chiqadigan yurakning toj arteriyalari bo‘lib 279

boshlanib, yurak venalari bo‘lib tugaydi. Yurak venalari vena sinusini hosil qilib o‘ng bo‘lmachaga ochiladi. Arteriya va venalarning o‘rtasida mikrotsirkulyator tizim joylashgan bo‘lib, qon bilan to‘qima o‘rtasidagi aloqani ta’minlaydi. Bu tizim arterioladan boshlanadi. Uning tarkibiga prekapillyar, kapillyar va postkapillyar kirib venullaga o‘tib ketadi. Qon tomirlar tizimining filogenezi Past tabaqali hayvonlarda yurak bo‘lmasdan, ularda qon tomirlarning qisqarishi hisobiga harakat qiladi. Umurtqali hayvonlarda yurak urib turuvchi a’zo sifatida paydo bo‘ladi va filogenez bo‘ylab murakkablashib boradi. Baliqlarning yuragi ikki kamerali bo‘lib, qon qabul qiluvchi bo‘lmacha va haydovchi qorinchadan iborat. Yurakdan vena qoni oqib o‘tib, jabra arteriyalari vositasida baliq jabralariga boradi va u yerda kislorod bilan to‘yinadi. Amfibiyalar quruqlikka chiqishi munosabati bilan ularda jabralar bilan birga o‘pka vujudga keladi. Shu sababli yurak bo‘lmachasi to‘siq vositasida ikki bo‘lakka bo‘linib uch kamerali yurak paydo bo‘ladi. Oxirgi jabra arteriyasidan o‘pka arteriyasi paydo bo‘lib, qonni yurakdan o‘pkaga olib borib gaz almashinuvini ta’minlaydi. Reptiliyalarda o‘pka bilan nafas olish paydo bo‘lganidan keyin ikkita qon aylanish doirasi vujudga keladi. Ularning yuragida qorinchalar to‘liq bo‘lmagan to‘siq vositasida ikki bo‘lakka bo‘linadi. Yurakning taraqqiyoti Pusht taraqqiyotining taxminan 17 kunida bo‘yin sohasida yurakning juft kurtaklari ikkita endokardial qopchalar shaklida paydo bo‘ladi. Visseral mezodermadan mioepikardial qatlam hosil bo‘lib, endokardial qopchalarni o‘raydi va yurak qopchalari hosil bo‘ladi. 3-haftalik pushtda yurak kurtaklari birikib ikki qavatli yurak nayini hosil qiladi. Yurak nayining endokardial qavatidan keyinchalik endokard, mioepikardial qavatidan epikard va miokard rivojlanadi. Yurak nayi rivojlanayotgan qon tomirlar bilan qo‘shiladi. Uning orqa qismi-vena 280

sinusiga ikkita kindik venasi va tuxum sarig‘i venasi qo‘shiladi. Uning oldingi qismidan esa ikkita birlamchi aorta chiqadi. Yurak nayi bir tekis o‘smaydi. Uning o‘rta qismi tez o‘sgani uchun u S shaklini oladi. Yurak nayining pastki uchi yuqoriga va orqaga, yuqori uchi pastga va oldinga aylanadi. S-simon yurakning arteriya va vena qismlari tez o‘sadi. Ular o‘rtasida toraygan joy paydo bo‘lib, ikkala qismi tor kanal vositasida o‘zaro qo‘shiladi. Shu davrda umumiy bo‘lmacha bo‘lgan vena qismidan ikkita o‘simta bo‘lajak yurak quloqlari paydo bo‘lib, arteriya poyasini o‘rab oladi. Yurakning arteriya qismini ikkala tizzasi bir-biri bilan qo‘shilib umumiy qorincha hosil bo‘ladi. Homila hayotining 4-haftasida umumiy bo‘lmachaning ichki yuzasida burma hosil bo‘ladi. Bu burma pastga qarab o‘sib 5-hafta boshlarida umumiy bo‘lmachani ikkiga bo‘luvchi to‘siqqa aylanadi. To‘siqda oval teshik qolib undan qon o‘ng bo‘lmachadan chapiga o‘tadi. 5-haftaning oxirida umumiy qorinchada pastdan yuqoriga qarab o‘suvchi to‘siq hosil bo‘lib, umumiy qorinchani o‘ng va chapga ajratadi. Umumiy arteriya poyasi ham ikki qismga: aorta hamda o‘pka poyasiga bo‘linadi va to‘rt kamerali yurak hosil bo‘ladi. Vena sinusi torayadi va kengaygan chap umumiy kardinal vena bilan birgalikda yurakning toj sinusiga aylanib o‘ng bo‘lmachaga quyiladi. Yurak Yurak (cor) mushakdan tuzilgan (101-rasm) qon aylanish tizimining markaziy a’zosi. U ko‘krak qafasida oldingi ko‘ks oralig‘ining pastki qismida joylashib, konussimon shaklga ega. Yurakning bo‘ylama o‘qi qiyshiq bo‘lib, orqadan oldinga, yuqoridan pastga va o‘ngdan chapga yo‘nalgan bo‘ladi. Uning toraygan uchi (apex cordis) chapga, pastga va oldinga, keng asosi (basis cordis) yuqoriga va orqaga qaragan. Yurakning oldingi to‘sh-qovurg‘a yuzasi (facies sternocostalis) qavariq bo‘lib to‘sh va qovurg‘aning orqa yuzasiga qaragan. Pastki diafragma yuzasi (facies diaphragmatica) diafragmani pay markaziga tegib turadi. Yurakning yon yuzalari opkaga qaragan bo‘lib, ong va chap opka yuzalari (facies pulmonalis dextra et sinistra) deb ataladi.Yurakning o‘rtacha og‘irligi erkaklarda 300 g, ayollarda 250 g, uzunligi 10-15 sm, ko‘ndalang o‘lchami 9-11 sm, oldingi-orqa o‘lchami 6-8 sm bo‘ladi. 281

Yurak yuzasida bo‘lmacha va qorinchalar o‘rtasida chegara bo‘lib tojsimon arteriya egati (sulcus coronarius) o‘tadi. Yuraknng to‘sh-qovurg‘a yuzasida qorinchalar o‘rtasidagi oldingi egat (sulcus interventricularis anterior), pastki yuzasida qorinchalar o‘rtasidagi orqa egat (sulcus interventricularis posterior) yotadi. Bu ikkala egat yurakning uchida o‘yma (incisura apicis cordis) hosil qilib qo‘shiladi. Yurak 4 kameradan iborat. Unda o‘ng, chap bo‘lmacha va ong, chap qorincha tafovut qilinadi. Bo‘lmachalar venalardan qonni qabul qilib olsa, qorinchalar qonni haydab chiqaradi. Yurakning o‘ng bo‘lagida vena qoni, chap bo‘lagida arteriya qoni oqadi. Bo‘lmachalar qorinchalar bilan o‘zaro tabaqali klapani bo‘lgan o‘ng va chap bo‘lmacha-qorinchalararo tirqish orqali qo‘shilib turadi. Yurak kameralari O‘ng bo‘lmacha (atrium dextrum) kub shaklida bo‘lib, chap bo‘lmachadan bo‘lmachalararo to‘siq (septum interatriale) vositasida ajrab turadi. To‘so‘qda bitib ketgan oval teshik qoldig‘i bo‘lgan oval chuqurcha (fossa ovalis) yaqqol ko‘rinadi. O‘ng bo‘lmacha hajmi ancha katta bo‘lib o‘ng quloqcha (auricula dextra) bo‘shlig‘i hisobiga kattalashadi. Bo‘lmacha devorining qalinligi 2-3 mm bo‘lib, ichki yuzasi silliq. Quloqchaning ichki yuzasida taraqsimon mushak (mm. pectinati) tutamlari bo‘ladi. O‘ng bo‘lmacha devorida yuqorigi kovak vena teshigi (ostium venae cavae superioris) va pastki kovak vena teshigi (ostium venae cavae inferioris), o‘rtasida kichkina do‘ng (tuberculum intervenosum) bor. Pastki kovak vena teshigining pastki qirrasi bo‘ylab yarimoysimon burma (valvula venae cavae inferioris) joylashgan. Bu burma homila davrida qonni o‘ng bo‘lmachadan oval teshik orqali chap bo‘lmachaga yo‘naltiradi. Bo‘lmacha qorincha bilan (ostium atrioventricularae dextrum) orqali qo‘shilib turadi. Pastki kovak vena teshigi bilan bo‘lmacha-qorinchaaro tirqish o‘rtasida tojsimon sinus (sinus coronarius) teshigi ochiladi. 282101-rasm.Yurakning bo‘ylama kesmasi. (old tomondan ko‘rinish i) 1-avricula sinistra; 2-valva aortae; 3-ostium aorticum; 4-cuspis anterior valvae atrioventriculare sinistrae; 5-cuspis posterior valvae atrioventricularis sinistrae; 6-m.m. papillares; 7-septum interventriculare (pars muscularis); 8-cuspis septalis valvae atrioventricularis dextrae; 9-cuspis posterior valvae atrioventricularis dextrae; 10-septum interventriculare (pars membranasea); 11-auricula dextra; 12-pars ascendens aortae; 13-v.cava superior; 14- truncus pulvonalis; 15-v.v. pulmonales sinistrae

Uning atrofini ingichka o‘roqsimon burma tojsimon sinus klapani (valvula sinus coronaria) o‘ragan. Tojsimon sinus yoniga mayda yurak venalari teshiklari (foramina venorum minimarium) ochiladi. O‘ng qorincha (ventriculus dexter) uchi pastga qaragan uch qirrali piramida shaklida bo‘lib, devorining qalinligi 5-8 mm. Uning medial devori qorinchalararo to‘siq (septum interventricularae) hosil qilib, ko‘p qismi mushakdan (pars muscularis) va yuqori bo‘lmachaga yaqin qismi pardadan (pars membranasea) iborat. Uning diafragmani pay markaziga tegib turuvchi pastki devori yassi, oldingisi esa qavariq bo‘lsa, o‘ng qorinchaning yuqorigi keng qismida ikkita teshik bor. Orqadagi bo‘lmacha-qorinchaaro tirqish (ostium atrioventricularae) bo‘lib, u orqali vena qoni o‘ng bo‘lmachadan o‘ng qorinchaga o‘tadi. Oldingi teshik - o‘pka poyasi teshigi (ostium trunsi pulmonalis) orqali qon o‘pka poyasiga o‘tadi. Bo‘lmacha-qorinchaaro tirqish uch tabaqali qopqoq (valva atrioventricularis dextra seu tricuspidalis) bilan bekilgan. Qopqoq tabaqalari uchburchak shaklidagi pay qatlamcha ko‘rinishida bo‘lib, ularning asosi teshik aylanasiga birikkan, erkin chekkalari esa qorincha bo‘shlig‘iga qaragan. Tirqishning oldingi yarimaylanasiga qopqoqning oldingi tabaqasi (cuspus anterior), orqa tashqi yarimaylanasiga orqa tabaqasi (cuspus posterior) va ichki yarimaylanasiga qopqoqning ichki to‘siq tabaqasi (cuspus septalis) birikkan. Bo‘lmacha qisqarganida qon bosimi ta’siri ostida qopqoq 283

tabaqalari qorincha devoriga yopishadi va qonning qorinchaga o‘tishiga qarshilik qilmaydi. Qorincha qisqarganida qopqoq tabaqalarining erkin chekkalari yopiladi, ammo bo‘lmachaga qarab bukilmaydi, chunki qorincha tomonidan ularni pishiq biriktiruvchi to‘qimali paysimon ipchalar (chordae tendineae) ushlab turadi. O‘ng qorinchaning ichida mushak trabekulalari va so‘rg‘ichsimon mushaklar (mm. papillaris) bor. O‘ng qorinchada uchta: oldingi, orqa va to‘siq so‘rg‘ichsimon mushaklar (mm. papillares anterior, posterior et septales) tafovut qilinadi. Bu mushaklar uchidan boshlangan paysimon ipchalar ikkita qo‘shni tabaqalarning erkin chekkasiga va ularning qorinchaga qaragan yuzasiga birikadi. Oldingi o‘pka poyasi teshigi (ostium truncus pulmonalis) ustida 3 ta yarimoysimon qopqoq (valva trunci pulmonalis) joylashgan. Unda aylana bo‘ylab joylashgan oldingi, o‘ng va chap yarimoysimon qopqoqlar (valva semilunaris anterior, dextra et sinistra) tafovut qilinadi. Ularning qavariq yuzasi o‘ng qorincha bo‘shlig‘iga, botiq yuzasi va erkin chekkasi o‘pka poyasi bo‘shlig‘iga qaragan. Har bir qopqoqning erkin chekkasining o‘rtasida qalinlashgan tugunchasi (nodulus valvulae semilunaris) bo‘lib, qopqoqlarning zich yopilishini ta’minlaydi. Yarimoysimon qopqoq bilan o‘pka poyasi o‘rtasida bo‘shliq (sinus trunci pulmonalis) bor. Qorinchalar qisqarganida yarimoysimon qopqoqlar qon bosimi ta‘sirida o‘pka poyasi devoriga yopishadi. Qorinchalar bo’shashganida esa, orqaga qaytgan qon qopqoq bo‘shlig‘ini to‘latib, ularni yopadi va qon orqaga qaytmaydi. Chap bo‘lmacha (atrium sinistrum) noto‘g‘ri kub shaklida bo‘lib o‘ng bo‘lmachadan silliq bo‘lmachalararo to‘siq vositasida chegaralanib turadi. Unda joylashgan oval chuqurcha o‘ng qorincha tomonida yaxshi bilinadi. Chap bo‘lmachaning oldingi yuzasida chap quloqcha (auricula sinistra) joylashgan. Bo‘lmachaning ichki yuzasi silliq, quloqcha ichida taroqsimon mushaklari bor. Chap bo‘lmachaga ochiladigan 5 ta teshikdan to‘rttasi yuqori va orqa tomonda joylashgan. Bular o‘pka venalari teshigidir (ostia venarum pulmonatium). Beshinchi katta chap atrioventrikulyar tirqish (ostium atrioventriculare 284

sinistrum) chap bo‘lmachani chap qorinchaga qo‘shib turadi. Chap bo‘lmachaning devori ichki tomondan silliq bo‘ladi. Chap qorincha (ventriculus sinister) asosi yuqoriga qaragan konus shaklda. Uning yuqori keng qismining o‘ng tomonida aorta teshigi (ostium aorticum) chap tomonida bo‘lmacha-qorinchaaro tirqish joylashgan. Atrioventrikulyar tirqishda ikki tabaqali (mitral) qopqoq (valva atrioventricularis sinistra seu bicuspidalis) joylashgan. Unda uchburchak shaklidagi oldingi va orqa tabaqalari bor. Oldingi tabaqa (cuspus anterior) tirqishning ichki yarimaylanasidan boshlansa, undan kichikroq orqa tabaqa (cuspus posterior) tirqishning tashqi orqa yarimaylanasidan boshlanadi. Chap qorinchaning ichida ko‘p sonli mushak trabekulalari va ikkita: oldingi va orqa so‘rg‘ichsimon mushaklar (mm. papillaris anterioret posterior) bor. Ularning paysimon ipchalari qopqoq tabaqalarini erkin chekkasiga birikadi. Aorta teshigi (ostium aorticum) sohasida qorinchaning ichki yuzasi silliq bo‘ladi. Aortaning boshlanish joyida 3 ta: orqa, o‘ng va chap yarimoysimon qopqoq (valva semilunaris posterior, dexter et sinister) joylashgan. Qopqoqlar va aorta devori o‘rtasida bo‘shliq (sinus aortae) bor. Aorta qopqog‘i o‘pka poyasinikiga nisbatan qalin va tugunlari kattaroq bo‘ladi. Yurak devori uch qavatdan iborat. Ichki yupqa endokard (endocardium) yurakni ichki tomondan qoplaydi. Yurak qopqoqlari, pastki kovak vena va toj sinus burmalari endokard duplikaturasidan hosil bo‘lib, o‘rtasida biriktiruvchi to‘qima joylashgan. O‘rta qavat miokard (myocardium) (102-rasm) yurakning 285102-rasm. Yurak qorinchalarining miokard qavatlari. 1-chap fibroz halqadan o‘ng qorinchaga boruvchi tolalar; 2-o‘ng qorincha devorini yuzaki bo‘ylama qavati; 3-yurak girdobi; 4- chap qorinchani chuqur bo‘ylama qavati; 5-chap qorinchani o‘rta qavati; 6-chap qorinchani yuza qavati .

ko‘ndalang targ‘il mushagidan tuzilgan bo‘lib, ularning qisqarishi odam ixtiyoridan tashqariligi bilan skelet mushaklaridan ajralib turadi. Bu mushak hujayralarining o‘zaklari markazda joylashgan bo‘lib, o‘zaro sintsitiylar hosil qilgan holda birikib mushak to‘rini hosil qiladi. Bo‘lmacha va qorinchalar miokardi o‘zaro tutashmagan. Ular o‘ng va chap atrioventrikulyar tirqishni o‘ragan o‘ng va chap fibroz halqalardan (annuli fibrosi dexter et sinister) boshlanadi. Bo‘lamachalar miokardi ikki: 1. Yuza qavati ikkala bo‘lmacha uchun umumiy ko‘ndalang tolalardan iborat. 2.Chuqur qavati har bir bo‘lmacha uchun alohida, bo‘ylama yo‘nalishdagi mushak tolalaridan iborat. Bo‘ylama tolalar fibroz halqadan boshlansa, aylanma tolalar bo‘lmachaga quyilgan venalarni o‘rab turadi. Qorinchalar miokardi turli yo‘nalishdagi uch qavatdan iborat. Tashqi qiyshiq qavat fibroz halqadan boshlanib, yurak uchida yurak girdobi (vortex cordis) ni hosil qilib, ichki bo‘ylama qavatga o‘tib ketadi. So‘rg‘ichsimon mushaklar va mushak trabekullari shu qavat mushaklari hisobiga hosil bo‘ladi. Bu ikkala qavat qorinchalar uchun umumiy. Ular o‘rtasida joylashgan aylanma qavat esa qorinchalar uchun alohida. Qorinchalararo to‘siq shu qavat mushak tutamlaridan iborat. Yurak devorining tashqi qavati epikard (epicardium) miokardni ustidan qoplab turuvchi yurak xaltasining visseral varag’idan iborat. U yupqa biriktiruvchi to‘qima qatlami bo‘lib, mezoteliy bilan qoplangan. Epikard yurakka keluvchi va yurakdan chiquvchi yirik qon tomirlarni o‘rab, perikardning parietal varag‘iga o‘tib ketadi. Yurakning o‘tkazuvchi tizimi . Yurak miokardining ritmik ravishda qisqarishini uning o‘tkazuvchi tizimi boshqarib turadi. Yurakning o‘tkazuvchi tizimi qo‘zg‘alishini yurak nervlaridan bo‘lmacha va qorinchalar miokardiga o‘tkazib berish xususiyatiga ega atipik mushak tolalaridan iborat. Ular tarkibida miofibrillar 286

kam, sarkoplazmasi ko‘p bo‘ladi. Yurakning o‘tkazuvchi tizimi quyidagilardan iborat. 1.Sinus-atrial (Kis-Flek) tuguni (nodus sinatrialis) o‘ng bo‘lmacha devorida yuqori kovak vena teshigi bilan o‘ng quloqcha o‘rtasida joylashib bo‘lmachalar miokardiga tolalar beradi. 2.Bo‘lmacha-qorincha (Ashoff-Tavar) tuguni (nodus atrioventricularis) bo‘lmachalararo to‘siqning pastki qismida joylashgan. Pastga tomon tugun hujayralarining o‘simtasi bo‘lmachalar va qorinchalar miokardini bog‘lab turuvchi bo‘lmacha-qorincha (Gis) dastasini (fasciculus atrioventricularis) hosil qiladi. Qorinchalararo to’siqni mushak qismida bu dasta o‘ng va chap oyoqchalarga (crus dextrum et sinistrum) bo‘linib, qorinchalar miokardida tugaydi. Yurak qon tomirlari . Yurakni ko‘tariluvchi aortaning kengaygan qismidan boshlanuvchi o‘ng va chap tojsimon arteriyalar qon bilan ta’minlaydi. Yurak arteriyalari yarimoysimon qopqoqlar sinuslari sohasidan boshlangani uchun qorinchalar qisqargan vaqtda ularning teshigini qopqoqlar tabaqasi berkitadi. Shuning uchun ularga qon qorinchalar bo‘shashgan vaqtda o‘tadi. O‘ng tojsimon arteriya (a. coronaria dextra) yarimoysimon qopqoqning o‘ng tabaqasi sinusi sohasidan boshlanadi. O‘ng quloqcha ostidan o‘tib toj egatda yotadi. Yurakning o‘ng o‘pka yuzasini aylanib otib, uning orqa yuzasi bo‘ylab chapga yo‘naladi va chap tojsimon arteriyaning aylanib o’tuvchi shoxi bilan anastomozlashadi. Uning yirik tarmog‘i orqa qorinchalararo shox (r.interventricularis posterior) o‘z nomidagi egat bo‘ylab yurak uchigacha boradi. O‘ng tojsimon arteriya tarmoqlari o‘ng bo‘lmacha va qorincha devorini, o‘ng qorincha so‘rg‘ichsimon mushaklarini, qorinchalararo to‘siqning orqa qismini, sinus-atrial va bo‘lmacha-qorincha tugunlarini qon bilan ta’minlaydi. Chap tojsimon arteriya (a. coronaria sinistra) yarimoysimon qopqoqning chap tabaqasi sinusi sohasidan boshlanib ikki shoxga: qorinchalararo va aylanib o‘tuvchi (r.interventricularis anterior et r.circumflexus) shoxga bo‘linadi. Aylanib o‘tuvchi shox chap tojsimon arteriyaning bevosita davomi bo‘lib, tojsimon egatda yotadi va o‘ng tojsimon arteriya bilan anastomozlashadi. Oldingi 287

qorinchalararo shox o‘z nomidagi egat bo‘ylab yurak uchiga yo‘naladi va orqa qorinchalararo arteriya bilan anastomozlashadi. Chap tojsimon arteriya tarmoqlari chap qorincha devorini va so‘rg‘ichsimon mushaklarni, qorinchalararo to‘siqni katta qismini, o‘ng qorinchaning oldingi devorini va chap bo‘lmacha devorini qon bilan ta’minlaydi. O‘ng va chap tojsimon arteriya tarmoqlari ikkita: tojsimon egatda yo‘nalgan ko‘ndalang, oldingi va orqa qorinchalararo egatda joylashgan bo‘ylama anastomoz hosil qiladi. Yurak venalari son jihatidan arteriyalarga nisbatan ko‘p. Ularning asosiylari yig‘ilib, bitta umumiy tojsimon sinusni (sinus coronarius) hosil qilib, o‘ng bo‘lmachaga ochiladi. Tojsimon sinusga beshta vena quyiladi: 1.Yurakning katta venasi (vena cordis magna) ikkala qorinchaning oldingi yuzasi, qorinchalararo to‘siqdan, shuningdek chap bo‘lmacha va chap qorinchaning orqa yuzasidan qon yig‘ib, oldingi qorinchalararo va tojsimon egatda yotadi. 2.Yurakning o‘rta venasi (vena cordis media) yurak uchining orqa yuzasidan boshlanib, orqa qorinchalararo egat bo‘ylab ko‘tariladi. 3.Yurakning kichik venasi (vena cordis parva) yurakning o‘ng yarmidan qon yig‘ib, tojsimon egatda yotadi. 4.Chap qorincha venasi (vena posterior ventriculi sinistri) chap qorinchaning orqa yuzasidan qon yig‘adi. 5.Chap bo‘lmachaning qiyshiq venasi (vena oblique atrii sinistri) chap bo‘lmachaning orqa yuzasidan qon yig‘adi. Tojsimon sinusga quyuvchi venalardan tashqari yurakda to‘g‘ri o‘ng bo‘lmachaga quyuvchi venalar ham bor. Bularga o‘ng qorinchaning oldingi devoridan qon yig‘uvchi (venae cordis anteriores) va yurakning 20-30 ta mayda (Tebeziev) venalari (vv. cordis minimae) kiradi. Yurakning limfa tomirlari . Yurak endokardi va miokardida joylashgan limfakapillyarlardan limfa epikardda joylashgan yuza limfa tomirlar to‘riga oqadi. Bu limfa tomirlar qo‘shilib yurakning o‘ng va chap limfa tomirini hosil qiladi. Yurakning chap limfa tomiri o‘ng va chap qorinchalarining oldingi yuzasi, 288

chap qorinchaning chap va orqa yuzasidagi limfa tomirlarning qo‘shilishidan hosil bo‘lib, pastki traxeobronxial limfa tugunlarining biriga quyiladi. Yurakning o‘ng limfa tomiri o‘ng qorinchaning oldingi va orqa yuzasidagi limfa tomirlaridan hosil bo‘lib, oldingi ko‘ks oralig‘i tugunlarining biriga quyiladi. Bo‘lmachadan boshlangan mayda limfa tomirlar oldingi ko‘ks oralig‘i limfa tugunlariga quyiladi. Yurak nervlari . Yurak faoliyatini sezuvchi, simpatik va parasimpatik nervlar boshqaradi. Sezuvchi nervlar yurak va uning qon tomirlari devoridagi retseptorlardan bosh va orqa miyadagi markazlarga boradi. Simpatik tolalar yurak qisqarishini tezlatuvchi va tojsimon arteriyalarni kengaytiruvchi impulslarni o‘tkazsa, parasimpatik tolalar yurak qisqarishini sekinlatib, tojsimon arteriyalarni toraytiruvchi impulslarni o‘tkazadi. Yurakka boruvchi simpatik nerv tolalari simpatik poyaning bo‘yin qismidagi uchta simpatik tugunidan boshlanadigan yuqorigi, o‘rta va pastki yurakka boruvchi bo‘yin nervlari va ko‘krak qismining II-V tugunidan chiquvchi yurakka boruvchi ko‘krak nervlaridan iborat. Parasimpatik tolalar esa adashgan nervdan chiquvchi tolalardan iborat. Bu nervlarning tolalari yurakda yuza va chuqur joylashgan chigallarni hosil qiladi. Yurakning yuza chigali (plexus cardiacus superficialis) o‘pka poyasining oldingi yuzasi va aorta ravog‘ining pastki tomonida, chuqur chigali (plexus cardiacus profundus) esa aorta ravog‘i bilan kekirdakning ikkiga bo‘lingan qismi orasida joylashadi. Yurakning yuza va chuqur nerv chigallarining bir qismi miokard bilan epikard orasiga tarqalsa, ikkinchi qismi yurak arteriyalari devori bo‘ylab (plexus coronaries dexter et sinister) davom etadi. Yurakning a’zo sirti chigallari tolasi a’zo ichki chigaliga o‘tib, yurak devori qavatlari ichida yotadi. Bu chigallar tarkibida nerv xujayralari to‘planib, yurak tugunchalarini (ganglia cardiaca) hosil qiladi. Yurak topografiyasi 289

Yurak va uni o‘ragan yurak xaltasi ko‘krak qafasida oldingi ko‘ks oralig‘ida o‘rta chiziqdan chaproqda yurakning uchdan ikki qismi, o‘ngroqda uchdan bir qismi joylashgan. Yon va qisman old tomondan yurak plevra bilan qoplangan o‘pka, oldingi ozgina qismi esa to‘sh suyagi va qovurg‘a tog‘aylariga tegib turadi. Yurakning yuqori chegarasi o‘ng va chap uchinchi qovurg‘a tog‘aylari yuqori chekkasini birlashtiruvchi chiziqda joylashgan. O‘ng chegarasi o‘ng uchinchi qovurg‘a togayi yuqori chekkasidan boshlanib, to‘sh suyagi chekkasidan 1-2 sm o‘ngda vertikal yo‘nalib beshinchi qovurg‘a tog‘ayigacha tushadi. Pastki chegarasi o‘ng beshinchi qovurg‘a tog‘ayidan yurak uchigacha o‘tgan chiziqda. Yurak uchi esa chap beshinchi qovurg‘a oralig‘ida o‘rta o‘mrov chizig‘idan 1-1,5 sm ichkarida yotadi. Chap chegarasi chap uchinchi qovurg‘a tog‘ayining yuqori chekkasidan to‘sh suyagining chap chekkasi bilan chap o‘rta o‘mrov chizig‘i o‘rtasidagi sohadan boshlanib yurak uchigacha boradi. Yurak klapanlarini eshitish sohalari quyidagicha: chap atrioventrikulyar klapan chap uchinchi qovurg‘a tog‘ayi sohasida. O‘ng atrioventrikulyar klapan to‘rtinchi o‘ng qovurg‘a tog‘ayining to‘sh suyagiga birikkan joyda. Aorta klapani to‘sh suyagini chap qirrasida, uchinchi qovurg‘a oralig‘ida. O‘pka poyasi klapani chap uchinchi qovurg‘a tog‘ayining to‘sh suyagiga birikkan joyda. Yurakning yoshga qarab o‘zgarishi Yangi tug‘ilgan chaqaloqda yuragining bo‘lmachalari katta va qorinchalari yaxshi rivojlanmaganligi uchun (103-rasm) yumaloq shaklda bo‘ladi. Uning ko‘ndalang o‘lchami 2,7-3,9 sm, uzunligi 3,0-3,5 sm. O‘ng bo‘lmacha chapidan sezilarli katta. O’ng bo‘lmachaning hajmi 7-10 sm 3 , chapniki 4-5 sm 3 . Qorinchalar hajmi 8-10 sm 3 . Taroqsimon va so‘rg‘ichsimon mushaklar yaxshi bilinmaydi. Paysimon ipchalar nisbatan yo‘g‘on va qisqa. O‘ng va chap qorinchalar miokardining qalinligi bir xil. Epikard yupqa, elastik va kollogen tolalari kam. Epikard osti yog‘ to‘qimasi yaxshi bilinmaydi. Bola hayotining birinchi yilida yurak bo‘yiga tez o‘sadi. Birinchi yilning oxirida yurakning hajmi 290

42 sm 3 bo‘ladi. Yurakning turli qismlari ayrim yosh davrlarida bir xil o‘smaydi. Bola hayotining birinchi yilida bo‘lmachalar qorinchalarga nisbatan ko‘proq, 2-5 ayniqsa 6 yoshda bo‘lmacha va qorinchalar bir xil, 10 yoshdan so‘ng qorinchalar tezroq o‘sadi. Yurakning hajmi 7 yoshda 90 sm 3 , 14 yoshda 130 sm 3 bo‘ladi. Yangi tug’ilgan chaqaloq yuragining og‘irligi o‘rta hisobda 24 g bo‘lib, bir yoshda 2 marta, 4-5 yoshda 3 marta, balog‘at yoshida 10 marta va 18-20 yoshda 15 marta kattalashadi. 5-6 yoshgacha o‘g‘il bolalar yuragi qizlarga nisbatan katta bo‘lsa, 9- 13 yoshlarda buning aksi, 15 yoshdan keyin esa yana o‘g‘il bolalar yuragi katta bo‘ladi. Yangi tug‘ilgan chaqaloq yuragi qorinchalari devorining qalinligi 5 mm ga teng bo‘lib, bola hayotining 5 kunidan boshlab chap qorincha faoliyatiga bog‘liq ravishda kattalashib boradi va 2 yoshda o‘ng qorinchaga nisbatan 2 marta katta bo‘ladi. Yurak devorining qalinlashuvi mushak tolalari va biriktiruvchi to‘qima qatlamlarining ko‘ndalang o‘lchamlari o‘sishi hisobiga bo‘ladi. Barcha yoshdagi bolalarda atrioventrikulyar klapan tabaqalari yaltiroq bo‘ladi. Yoshga qarab klapan tabaqalari va epikard zichlashadi. 2 yoshdan boshlab epikard ostiga yog‘ to‘plana boshlaydi. 15 yoshgacha chap qorincha devorining qalinligi 2,5 marta, o‘nginiki 0,3 marta kattalashadi. 291103-rasm. Chaqaloq yuragi. Old tomondan ko‘rinishi. 1-atrium sinistrum; 2-auricula sinistra; 3-sul. coronarius; 4- ventriculus sinister; 5-apex cordis; 6-incisura apicis cordis; 7-sul.interventricularis anterior; 8-ventriculus dexter; 9- auricula dextra; 10-atrium dextrum; 11-pars ascendens aortae; 12-v.cava superior; 13-truncus pulmonalis; 14-arcus aortae.

Yangi tug’ilgan chaqaloq yuragi yuqori va ko‘ndalang joylashadi. Yurak uchi proektsiyasi IV qovurg‘a oralig‘ida chap o‘rta o‘mrov chizig‘idan 1-2 sm tashqarida bo‘ladi. Bir yoshgacha bo‘lgan bolada uning yuqori chegarasi ikkinchi qovurg‘a oralig‘ida bo‘lsa, pastki chegarasi kattalarga nisbatan bir qovurg‘a oralig‘ida yuqori turadi. O‘ng chegarasi to‘sh suyagining o‘ng chekkasida yoki undan 0,5-1 sm o‘ngroqda joylashgan. 2-3 yoshlarda yurak qiyshiq holatga o‘tadi va o‘smirlik davrida kattalarnikiga o‘xshab qoladi. Rentgenanatomiyasi . Yurakning asosiy massasini mushak to‘qima-miokard hosil qiladi. Yurak bo‘shlig‘i va uning yirik qon tomirlari uni o‘ragan o‘pka to‘qimasi soyasida aniq gomogen soya beradi. Yurak oldingi ko‘ks oralig‘ida joylashib, uning soyasi o‘ng va chap o‘pka maydoni o‘rtasini egallaydi (104- rasm). Yurak noto‘g‘ri oval shaklga ega bo‘lib, unda uchi va kengaygan asosi tafovut qilinadi. Yurak asosining o‘rtasidan uchiga qarab bo‘ylamasiga mos keluvchi yurak o‘qi o‘tadi. Odatda yurak o‘qi qiyshiq yo‘nalib, yuqoridan pastga, o‘ngdan chapga joylashadi. Buning natijasida yurakning katta qismi ko‘krak qafasining chap tomonida yotadi. O‘rtadagi gomogen soya yurakning o‘zini va yirik qon tomirlari (aorta, yuqori kavak vena va o‘pka arteriyasi soyasi) yig‘indisidan iborat. Yurakning xususiy soyasi biroz qiya joylashgan noto‘g‘ri ellips shaklidagi pastki keng qismidan iborat. Uning 2/3 qismi o‘pka maydoni fonida yotadi. Yurakning o‘zini soyasi bilan uning yirik qon tomirlari soyasi o‘rtasidagi chegara yurak-tomir siuletining eng toraygan qismiga to‘g‘ri kelib, yurak beli deyiladi. Yurakning shakli va ko‘krak qafasida joylashishi yoshga, jinsga, tana konstitutsiyasiga va diafragmaning joylashishiga bog‘liq. Yurak joylashishini uchta asosiy: qiya, ko‘ndalang va vertikal shakllari tafovut qilinadi. Yurakning qiya joylashishi normosteniklarda uchraydi. Bunda yurak o‘qi gorizontal chiziqqa 45 o burchak ostida joylashadi. Yurakning ko‘ndalang 292104-rasm Yurak rentgenogrammasi

joylashishi keng ko‘krak qafasli gipersteniklarda uchraydi. Bunda yurak o‘qi gorizontal chiziqqa 25-30 o burchak hosil qilib joylashadi. Yurak beli aniq bilingan. Bu holatda yurakning chap chegarasi o‘rta o‘mrov chizig‘ida yotadi. Mo‘tadil holatda esa bu chegara o‘rta o‘mrov chizig’idan 1,5 sm ichkarida yotadi. Vertikal holatda joylashgan yurak uzun va tor ko‘krak qafasli asteniklarda uchraydi. Bu holatda yurak qon tomirlarga osilganga o‘xshab, osilgan tomchini eslatadi va «osilgan» yoki «tomchi» yurak deyiladi. U gorizontal chiziqqa 50-60 o burchak hosil qilib joylashadi. Bunday yurakning beli tekis bo‘ladi. Chap chegarasi o‘rta o‘mrov chizig‘idan o‘ng tomonda joylashadi. Bolalar yuragi kattalarnikiga nisbatan katta bo‘lib, ko‘krak qafasida katta sohani egallaydi. Yosh bola yuragi soyasi sharsimon bo‘lsa, o‘smirlik davrida yurak beli biroz tekislanadi. Keksalarda yurak ichki a’zolarning pastga tushishi munosabati bilan «yotgan» holatni oladi. Qon tomirlar dastasining soyasi uzayadi. Tomirlar dastasining yuqori-chap chekkasida aorta ravog‘iga taalluqli yumaloq soya paydo bo‘ladi. To‘g‘ri proektsiyada yurak soyasi o‘ziga xos konfiguratsiyaga ega bo‘lib, bunda yurak va uning yirik qon tomirlari chegarasi alohida ravoqlar shaklida ko‘rinadi. Uning o‘ng va chap chegaralarini hosil qiluvchi ravoqlar tafovut qilinadi. O‘ng tomonda ikki ravoq: pastki ravoq-o‘ng bo‘lmacha soyasi ravog‘i, yuqori ravoq-yuqori kovak vena yoki aorta ravog‘i soyasi bo‘ladi. Chap tomonda to‘rtta ravoq: 1) pastki eng katta ravoq-chap qorincha soyasi eng katta bo‘lib, qavariqligi yuqoriga va chapga qaragan. 2) chap bo‘lmachaning quloqcha soyasi chap qorinchadan yuqoriroq joylashib, qavariqligi pastga qaragan bo‘lib, bu ravoqlar oralig‘ida yurak beli hosil bo‘ladi. 3) yurak beli ustida vertikal joylashgan o‘pka arteriyasining soyasi. 4) o‘pka arteriyasi yuqorisida aorta soyasi joylashgan. O‘pka arteriyasi bilan aorta soyasi bir-birining ustida joylashadi va yoshlarda ular ko‘pincha birlashib ketgani uchun rentgenogrammalarda ajratish qiyin bo‘ladi. Keksalarda aorta soyasi aniq bilingan bo‘lib, qon tomirlar dastasining chap yuqori uchida yumaloq shaklda ko‘rinadi. To‘g‘ri proektsiyada yurakning pastki chegarasi diafragma soyasiga qo‘shilib ketadi. 293

Yon rentgenogrammada yurak soyasi old tomondan to‘sh suyagi, orqa tomondan umurtqa pog‘onasi o‘rtasida joylashadi. To‘sh suyagi soyasi bilan yurak o‘rtasida retrosternal, yurak soyasi bilan umurtqa pog‘onasi o‘rtasida esa retrokardial bo‘shliq hosil bo‘ladi. Bu ikki bo‘shliq yurak xastaliklarida o‘zgaradi va ularning o‘lchamlariga qarab yurak qismlarining holati haqida fikr yuritiladi. Perikard Perikard (pericardium) yurakni tashqi tomondan o‘ragan seroz qopcha. U tuzilishi har xil ikki: tashqi fibroz va ichki seroz qavatdan iborat. Tashqi qavat fibroz perikard (pericardium fibrosum) yurak asosida yirik qon tomirlarning tashqi pardasiga o‘tib ketadi. Ichki seroz perikard (pericardium serosum) ikki qatlamdan parietal (lamina parietalis) fibroz perikardni ichki tomondan qoplaydi. Visseral qatlam (lamina viseralis) yurakning tashqi pardasi epikardni hosil qiladi. Seroz perikardning parietal va vistseral qatlamlari yurak asosida biridan biriga o‘tadi va ular o‘rtasida perikard bo‘shlig‘i (cavitas pericardialis) hosil bo‘ladi. Bu bo‘shliqda oz miqdorda seroz suyuqlik bo‘ladi. Perikard noto‘g‘ri konus shaklida bo‘lib uch qismi tafovut qilinadi: 1.Oldingi to‘sh-qovurg‘a qismi (pars sternocostalis) o‘ng va chap mediastinal plevra o‘rtasida, oldingi ko‘krak devorining orqa yuzasiga to‘sh-perikard boylamlari (lig. stenopericardiaca) vositasida birikib turadi. 2. Pastki diafragma qismi (pars diaphragmatica) diafragmaning pay markaziga birikib turadi. 3. Mediastinal qismi (pars mediastinalis) lateral va qisman oldingi tomondan mediastinal plevraga yopishib turadi. Bu qismning o‘ng va chap tomonlaridan diafragma nervi va qon tomirlar o‘tsa, orqa tomonidan qizilo‘ngach, ko‘krak aortasi, toq va yarimtoq venalarga tegib turadi. Perikard bo‘shligida yurak va yirik qon tomirlar o‘rtasida bo‘shliqlar bo‘lib, perikardning ko‘ndalang bo‘shlig‘i (sinus transverses pericardii) yurak asosida joylashgan. U oldindan va yuqoridan ko‘tariluvchi aortaning boshlang‘ich qismi va 294

o‘pka poyasi, orqadan esa o‘ng bo‘lmachaning oldingi yuzasi va yuqori kavak vena bilan chegaralangan. Perikard yangi tug‘ilgan chaqaloqda yumaloq shaklda bo‘lib, yurakni zich o‘rab turadi. Uning vertikal o‘lchami 35 mm, ko‘ndalangi 41,5 mm dir. U nisbatan qalin, ammo cho‘ziluvchan bo‘ladi. Uning yuqori chegarasi juda yuqori, to‘sh- o‘mrov bo‘g‘imlarini qo‘shib turuvchi chiziqqa yetadi. Pastki chegarasi esa yurakning pastki chegarasiga teng. Bolalarda perikard harakatchan bo‘ladi. Arteriyalar taraqqiyoti Homila hayotining 3- haftasida arteriya poyasi ikkita ventral aortaga bo‘linadi. Bu arteriyalar jabra ravoqlariga qarab o‘sadi va olti juft aorta ravoqlari yoki jabra arteriyalarini hosil qilib, ular vositasida o‘ng va chap dorsal aortaning boshlang‘ich qismi bilan qo‘shiladi. Dorsal aortadan uch guruh: segmentlararo dorsal, lateral va ventral segment arteriyalari chiqadi. Yurak, qon tomirlar taraqqiyoti bilan birgalikda miya, ichki a’zolar, qo‘l va oyoqlarning o‘sishi, qon tomirlar tuzilishini o‘zgartirib yuboradi. I,II,V aorta ravoqlari yo‘qolib ketadi. Har bir ventral aortaning I-III aorta ravoqlari o‘rtasidagi qismi tashqi uyqu arteriyasiga, III aorta ravog‘i va dorsal aortaning oldingi bosh miya bilan qo‘shilgan qismi ichki uyqu arteriyasiga aylanadi. Dorsal aortaning II-IV aorta ravoqlari o‘rtasidagi qismi yopilib ventral aortaning shu qismi umumiy uyqu arteriyasiga aylanadi. Chap IV aorta ravog‘ining diametri kattalashib aorta ravog‘iga aylanadi. U ko‘tariluvchi aortani chap dorsal aorta bilan qo‘shadi. Chap dorsal aorta pastga tushuvchi aortaga aylanganidan so‘ng, o‘ng dorsal aortaning IV ravoqdan orqa qismi yopiladi. IV o‘ng aorta ravog‘i o‘mrov osti arteriyasiga aylanadi. Chap o‘mrov osti arteriya segmentlararo dorsal arteriya tarmoqlaridan vujudga keladi. O‘ng ventral aortaning III-IV ravoqlari o‘rtasidagi qismi yelka-bosh poyasiga aylanadi. VI aorta ravog‘i‘pkaga ingichka o‘pka arteriyasini berganidan so‘ng o‘ng tomondagisi yopiladi. Chap VI aorta ravog‘i chap dorsal arteriya bilan bog‘lanib (batal) nayiga aylanadi va homilada u orqali qon o‘pka poyasidan aortaga o‘tadi. 295

Segmentlararo dorsal arteriyalar o‘z navbatida dorsal va ventral tarmoqlarga bo‘linadi. Bo‘yin va bosh sohalarida ularning dorsal tarmoqlaridan umurtqa arteriyasi va uning tarmoqlari hosil bo‘ladi. Tana sohasida ular qovurg‘alararo va bel arteriyalariga aylanadi. Ventral tarmoqlardan chap o‘mrov osti arteriyasi va o‘ng o‘mrov osti arteriyasining distal qismi hosil bo‘ladi. O‘mrov osti arteriyasi taraqqiyot davrida qo‘lga o‘sib kiradi. Lateral segmentar arteriyalardan juft: diafragma, buyrak, buyrak usti bezi va moyak arteriyalari hosil bo‘ladi. Ventral segmentar arteriyalardan esa tuxum sarig‘i arteriyasi hosil bo‘lib, ulardan qorin bo‘shlig‘i a’zolarini qon bilan ta’minlovchi toq arteriyalar rivojlanadi. Kaudal joylashgan ventral segmentar arteriyalar o‘ng va chap kindik arteriyasiga aylanadi va uning boshlang‘ich qismidan chiqqan tarmog‘i oyoq kurtagiga o‘sib kiradi. Chanoq bo‘shlig‘i a’zolari va oyoqning o‘sishi munosbati bilan yonbosh (umumiy, tashqi va ichki) arteriyalari juda tez o‘sadi va kindik arteriyasi ichki yonbosh arteriya tarmog‘iga aylanadi. Arteriyalarning tuzilishi Arteriyalar devori uch qavat pardadan tuzilgan. Ichki qavat qon tomirning bo‘shlig‘i tomonida bir qator endoteliy hujayralaridan iborat bo‘lib, uning ostida subendoteliy va ichki elastik membrana joylashgan. O‘rta qavat silliq mushak tolalari va ular o‘rtasida joylashgan elastik tolalardan iborat. Tashqi qavat biriktiruvchi to‘qimadan tashkil topgan. O‘rta qavatdagi elastik va mushak tolalarning miqdoriga qarab arteriyalar uch turga bo‘linadi. 1.Elastik turdagi arteriyalarga devorida elastik tolalar ko‘p bo‘lgan arteriyalar (aorta, o‘pka poyasi) kiradi. 2.Mushak turdagi arteriyalarga o‘rta va kichik kalibrdagi arteriyalar kiradi. Ularning devorida mushak elimentlari ko‘p bo‘lib, qisqarganda qon oqishini tezlatadi. 296

3.Mushak-elastik turdagi arteriyalar devorida mushak va elastik tolalar miqdori teng bo‘ladi. Bu turga yirik arteriyalar (umumiy yonbosh, o‘mrov osti, umumiy uyqu) kiradi. A’zolarga nisbatan joylashishiga qarab arteriyalar a’zo sirti arteriyalari va a’zo ichi arteriyalariga bo‘linadilar. Agar arteriyalarning tarmoqlari boshqa arteriya tarmoqlari bilan qo‘shilsa anastomoz deyiladi. Agar arteriyalar to bo‘lingunicha boshqa tomirlar bilan qo‘shilmasa bularni oxirgi arteriyalar deyiladi. Arteriya tizimi yangi tug‘ilgan chaqaloqda anatomik shakllangan bo‘ladi. Unda bola tug‘ilganidan keyin bo‘ladigan o‘zgarishlar yo‘ldosh qon aylanishini to‘xtashi va o‘pka qon aylanishining boshlanishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Bola tug‘ilganidan keyin yoshga qarab arteriyalarining kengligi, uzunligi, aylanasi, devorining qalinligi o‘zgarib boradi. O‘smirlik davrida (12-16 yoshlar) arteriyalarning uzunligi va diametri 3-5 marta kattalashadi. Ularning o‘sishi tana qismlari va a’zolarning o‘sishiga mos ravishda bo‘ladi. A’zolar joylashishining o‘zgarishi bilan ularning yo’nalishi, uzunligi, boshlanish sohalari ham o‘zgaradi. Masalan: moyak yorg‘oqqa tushishi bilan moyak arteriyalari uzayadi. Ayrisimon bez yoshga qarab kichraygan davrida uning bir qism arteriyalari yo‘qolib ketadi. Bola organizmida mushaklarning egat va kanallari yaxshi bilinmagani uchun, ularda bo‘yin, qo‘l va oyoqdagi yirik arteriyalar yuza joylashgan bo‘ladi . A’zo ichki qon tomirlari tizimi bolalarda kattalarnikidan farq qiladi. Bola a’zolarining qon tomirlari zichligi maydon birligiga nisbatan yuqori bo‘ladi. A’zo ichki qon tomirlari bola hayotini birinchi yilida tez takomillashadi. Ayrim yosh davrlarida arteriya tizimining har xil qismlarida tomirlar devorining tarkibiy qismi bir xil o‘zgarmaydi. Aorta devorida ko‘proq tolali to‘qimalar bo‘ladi. O‘rta va mayda arteriyalarda silliq mushak hujayralari kattalashadi va yangidan paydo bo‘ladi. Erta bolalik davrida elastik tolalarning ko‘p bo‘lishi o‘sayotgan a’zo tomirlarining cho‘ziluvchanligini ta’minlaydi. Tomirlarning mikroskopik tuzilishini o‘zgarishi ko‘proq erta va ikkinchi bolalik davrida bo‘lib, o‘simirlik davrida ular devorini tuzilishi tarkibi ancha tekislanadi. 297

Katta qon aylanish doirasi qon tomirlari Katta qon aylanish doirasi tomirlariga yurakning chap qorinchasidan boshlanuvchi aorta, undan chiqqan bosh, bo‘yin, tana, qo‘l va oyoq arteriyalari, ularning tarmoqlari, a’zolarning mikrotsirkulyator tomirlari, mayda va yirik venalar, o‘ng bo‘lmachaga quyiluvchi yuqori va pastki kovak venalar kiradi. Aorta Aorta (aorta) katta qon aylanish doirasining eng katta toq arteriya tomiridir. Unda uch: aortaning yuqoriga ko‘tariluvchi qismi, aorta ravog‘i va pastga tushuvchi qismi tafovut qilinadi. Aortaning ko‘tariluvchi qismi (pars ascendens aortae ) chap qorinchadan to‘sh suyagining chap chekkasida uchinchi qovurg‘a oralig‘ida chiqadi. Boshlangan yerda u piyozga o‘xshab kengayib 25-30 mm kenglikdagi aorta piyozchasi (bulbus aortae) ni hosil qiladi. Bu sohada aorta devori bilan yarimoysimon qopqoqlar o‘rtasida aortaning uchta sinusi bo‘ladi. Aortaning ko‘tariluvchi qismining boshlanish joyidan yurakning o‘ng va chap tojsimon arteriyalari boshlanadi. Aortaning ko‘tariluvchi qismi o‘pka poyasining orqa qismidan ko‘tarilib II o‘ng qovurg‘a tog‘ayini to‘sh suyagiga qo‘shilgan joyda aorta ravog‘iga o‘tib ketadi. Bu sohada uning kengligi 21-22 mm gacha kamayadi. Bolalarda yurakning yuqori joylashishi munosabati bilan ko‘tariluvchi aorta II qovurg‘a tog‘ayi sohasida aorta ravog‘iga o‘tadi. Bu soha yoshga qarab o‘zgarib 17-20 yoshda II, 25-30 yoshda III ko‘krak umurtqasi sohasiga tushadi. Aorta ravog‘i (arcus aortae) II qovurg‘a tog‘ayi orqa yuzasidan chapga va orqa tomonga yo’nalib, IV ko‘krak umurtqasi sohasida pastga tushuvchi aortaga o’tib ketadi. Shu yerda biroz toraygan qism aorta bo‘yinchasi (isthmus aortae) bor. Aorta ravog‘ining ko‘tarilgan yuzasidan uchta yirik arteriya: yelka-bosh poyasi, chap umumiy uyqu va chap o‘mrov osti arteriyalari boshlanadi. Uning botiq yuzasidan kekirdak, bronx va qalqonsimon bezga bir nechta mayda arteriyalar chiqadi. 298

Aortaning pastga tushuvchi qismi (pars desendens aortae) IV ko‘krak umurtqasi sohasidan boshlanib, IV bel umurtqasi sohasida o‘ng va chap umumiy yonbosh arteriyalariga bo‘linadi. Bo‘lingan joyi bifurcatio aortica deb ataladi. Aortaning davomi esa ingichka dumg‘azaning o‘rta arteriyasiga (a. sacralus mediana) aylanib, dumg‘azaning chanoq yuzasidan pastga tomon yo‘naladi. Aortaning pastga tushuvchi qismi o‘z navbatida ko‘krak va qorin qismlariga ajratiladi. Aortaning ko’krak qismi (pars thoracica aortae) ko’krak qafasida orqa ko‘ks oralig‘ida joylashadi. Dastlab u qizilo‘ngachning old va chap tomonida yotadi. VIII-IX ko‘krak umurtqalari sohasida qizilo‘ngachni chap tomonidan aylanib uning orqa tomoniga o‘tadi. Aortaning qorin qismi (pars abdominalis aortae) diafragmaning aorta teshigidan o‘tgan joyda XII ko’krak umurtqasi sohasidan boshlanib bel umurtqalarining old tomonida yotadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda aortaning diametri 18-20 mm, kengligi 15-16 yoshlarda 4 sm bo‘ladi. Pastga tushuvchi aorta 50 yoshgacha 4 marta uzayadi. Bu davrda uning ko‘krak qismi qorin qismiga nisbatan tezroq o’sadi. Aorta ravog‘i tarmoqlari Yelka-bosh poyasi (truncus brachiocepalicus) aorta ravog‘idan o‘ng II qovurg‘a tog‘ayi sohasida chiqadi. Yelka-bosh poyasi yuqoriga va o‘ng tomonga yo‘nalib, o‘ng to‘sh-o‘mrov bo‘g‘imi sohasida o‘ng umumiy uyqu va o‘ng o‘mrov osti arteriyasiga bo‘linadi. Umumiy uyqu arteriyasi (a. carotis communs) o‘ng tomonda yelka-bosh poyasidan chap tomonda bevosita aorta ravog‘idan boshlanadi. Shuning uchun chap umumiy uyqu arteriyasi o‘ngiga nisbatan 2-2,5 sm uzun. Umumiy uyqu arteriyasi to‘sh-o‘mrov-so‘rg‘ichsimon va kurak-til osti mushaklarning orqasida bo‘yin umurtqalari ko‘ndalang o‘simtalari oldida vertikal yo‘nalib yuqoriga ko‘tariladi. Bo‘yinda uning lateral tomonida ichki bo‘yinturuq venasi, orqa tomonida adashgan nerv joylashgan bo‘lib, bo‘yin fastsiyasi bilan o‘raladi va bo‘yinning tomirli-nervli dastasini hosil qiladi. Qalqonsimon tog‘ayning yuqori chekkasi sohasida har bir umumiy uyqu arteriyasi bifircatio carotidis hosil qilib 299

tashqi va ichki uyqu arteriyalariga bo‘linadi. Ular bo‘lingan joyda quyuq kapillyarlar to‘ri va nerv uchlaridan iborat uyqu koptokchasi (glomus caroticum) joylashgan. Aorta ravog‘idan boshlanuvchi umumiy uyqu arteriyasining kengligi bir yoshgacha 3-6 mm bo‘lsa, 15-16 yoshda 6-7 mm, kattalarda 9-14 mm bo‘ladi. Tashqi uyqu arteriyasi Tashqi uyqu arteriyasi ( a . carotis externa ) umumiy uyqu arteriyasidan chiqqandan so ‘ ng , ichki uyqu arteriyasni medial tomonidan yuqoriga ko ‘ tarilib uyqu uchburchagiga boradi . Bigizsimon - til osti va ikki qorinli mushakni medial tomondan ko ‘ tarilib pastki jag suyagi bo ‘ yni sohasida o ‘ zining oxirgi tarmoqlari : chakkaning yuza arteriyasi va yuqori jag ‘ arteriyasiga bo ‘ linadi . Tashqi uyqu arteriyasidan 9 ta tarmoq uch guruh bo‘lib chiqadi. Uning oldingi guruh tarmoqlariga yuqorigi qalqonsimon arteriya, til va yuz arteriyalari kiradi. 1.Yuqorigi qalqonsimon arteriya (a. thyroidea superior) tashqi uyqu arteriyasini boshlanish sohasidan chiqib, oldinga va pastga yo‘naladi. Qalqonsimon bez bo‘laklari yuqori uchida oldingi va orqa tarmoqlarga (rr. anterior et posterior) shoxlanadi. Uning tarmoqlari bez to‘qimasiga kirib tarqalanadi va pastki qalqonsimon arteriya tarmoqlari bilan anastomozlashadi. Yuqorigi qalqonsimon arteriyadan yo‘nalishi davomida quyidagi yon shoxlar chiqadi: yuqorigi hiqildoq arteriyasi (a. laryngea superior) shu nomdagi nerv bilan qalqonsimon-til osti pardasini teshib o‘tib, hiqildoq mushaklari va shilliq pardasini qon bilan ta’minlaydi. Bundan tashqari yuqorigi qalqonsimon arteriyadan til osti suyagiga til osti suyagi ostidagi shox (r.infrahyoideus ), to‘sh-o‘mrov-so‘rg‘ichsimon (r. sternocleidomastoidea) va uzuksimon-qalqonsimon mushak shoxi (r.cricothyroideus) chiqadi. 2. Til arteriyasi (a. lingualis) tashqi uyqu arteriyasidan til osti suyagi katta shoxlari sohasida boshlanib, pastga tilga tamon yo‘naladi. U ikkiga: til orqasi shoxi (r. dorsalis linguae) va tilning chuqur arteriyasiga (a. profunda linguae) bo‘linib til mushaklari va shilliq pardasini qon bilan ta’minlaydi. Bundan tashqari til 300

arteriyasi til osti suyagiga (r. suprahyoideus) va til osti so‘lak beziga r.sublingualis tarmoqlarini beradi. 3. Yuz arteriyasi (a. facialis) til arteriyasidan 3-5 mm yuqoriroq, pastki jag‘ burchagi sohasidan boshlanadi. Jag‘ osti uchburchagi sohasida bu arteriya jag‘ osti beziga tegib o‘tib unga bez tarmoqlarini (r.glandulares) beradi. So‘ngra pastki jag‘ qirrasini aylanib o‘tib yuzga chiqadi, yuqori va oldinga yo‘nalib og‘iz burchagiga boradi. Bo‘yin sohasida yuz arteriyasidan yumshoq tanglayga ko‘tariluvchi tanglay arteriyasi (a.palatina ascendens), tanglay murtagiga murtak shoxi (r.tonsillaris), engak va bo‘yin mushaklariga engak osti arteriyalari (a. submentalis) chiqadi. Og‘iz burchagida pastki va ustki lab arteriyalarini (aa. labiales superior et inferior) bergach, yuz arteriyasi ko‘zning medial burchagiga ko‘tarilib, burchak arteriyasi (a.angularis) nomi bilan ko‘z arteriyasining tarmog‘i burunning dorsal arteriyasi bilan anastomoz hosil qiladi. Tashqi uyqu arteriyasining orqa guruh tarmoqlari: 1.Ensa arteriyasi (a. occipitalis) yuz arteriyasi bilan bir sohadan boshlanadi. Orqa tomonga chakka suyagining o‘z nomidagi egatida yo‘nalib ensa terisiga rr.occipitales larni beradi va qarama-qarshi tomondagi arteriya bilan anastomoz hosil qiladi. Bundan tashqari ensa arteriyasidan so‘rg‘ichsimon o‘simtaga (r. mastoidus), to‘sh-o‘mrov-so‘rg‘ichsimon mushakga (rr. sternocleidomastoidea), quloq suprasiga (r.auricularis) , orqa mushaklarining yuqori qismiga r.desendens ni beradi. So‘rg‘ichsimon teshik orqali o‘tgan (r.meningeus) bosh miya qattiq pardasini qon bilan ta’minlaydi. 2.Quloqning orqa arteriyasi (a. auricularis posterior) tashqi uyqu arteriyasidan ikki qorinli mushakning orqa qorinchasini ustki chekkasi sohasida boshlanadi. U orqa tomonga qiya yo‘nalib quloq suprasi, ensa va so‘rg‘ichsimon o‘simta sohasi terisiga rr.auricularis et occipitalis larni beradi. Uning bigizsimon- so‘rg‘ichsimon tarmog‘i (a. stylomastoidea) shu nomli teshik orqali yuz nervi kanaliga o‘tib nog‘ora bo‘shlig‘i va so‘rg‘ichsimon katakchalar shilliq pardasiga 301

orqa nog‘ora tarmog‘ini (a.tympanica posterior) beradi . A . stylomastoidea ning oxirgi tarmoqlari miyaning qattiq pardasiga tarqaladi. 3.To‘sh-o‘mrov-so‘rg‘ichsimon tarmoq (r.sternocleidomastoideus) shy nomli mushakni qon bilan ta’minlaydi. Tashqi uyqu arteriyasining o‘rta guruh tarmoqlari 1.Halqumning ko‘tariluvchi arteriyasi (a. pharyngea ascendens) tashqi uyqu arteriyasining boshlanish sohasidan chiqib, halqumning yon devori bo‘ylab yuqoriga ko‘tariladi. U halqum mushaklari va bo‘yinning chuqur mushaklariga halqum tarmoqlarini (rr.pharyngeales), eshituv nayi va nog‘ora bo‘shlig‘i shilliq pardasiga pastki nog‘ora arteriyasini (a.tympanica inferior ) beradi. Uning orqa meningeal tarmog‘i (a. meningea posterior) bo‘yinturuq teshigi orqali kirib miya qattiq pardasini qon bilan ta’minlaydi. 2.Chakkaning yuza arteriyasi (a. temporalis superficialis) tashqi uyqu arteriyasining bevosita davomi bo‘lib, tashqi eshituv yo‘lining oldidan yuqoriga ko‘tariladi. Ko‘z kosasi usti qirrasi sohasida chakkaning yuza arteriyasi kalla usti mushagi, peshona va tepa terisiga peshona va tepa tarmoqlari (rr frontalis et parietalis) bo‘lib tarqaladi. O‘z yo‘nalishida chakkaning yuza arteriyasidan yonoq ravog‘i ostida quloq oldi beziga quloq oldi bezi tarmoqlari (rr. parotidei), yonoq, ko‘z kosasi osti sohasi terisi va mimika mushaklariga yuzning ko‘ndalang arteriyasi (a. transversa faciei) , quloq suprasi, tashqi eshituv yo‘li terisiga oldingi quloq tarmoqlarini (rr. auriculares anterior) beradi. Yonoq ravog‘i ustida undan chiqqan yonoq-ko‘z kosasi arteriyasi (a.zygomaticoorbitalis) ko‘z kosasining lateral burchagiga yo‘nalib ko‘zning aylanma mushagini qon bilan ta’minlasa, chakkaning o‘rta arteriyasi (a.temporalis media) chakka mushagini qon bilan ta’minlaydi. 3.Yuqori jag‘ arteriyasi (a. maxillaris) tashqi uyqu arteriyasining chakkaning yuza arteriyasiga nisbatan katta tarmog‘idir. Uning qisqa poyasi pastki jag‘ suyagi shoxining orqasidan o‘tib chakka osti va qanot-tanglay chuqurchalarida yotgani uchun uch sohaga bo‘lib o‘rganiladi. Uning pastki jag‘ sohasidan quyidagi 302

tarmoqlar chiqadi: 1. Chakka-pastki jag‘ bo‘g‘imi, tashqi eshituv yo‘li va nog‘ora pardani qon bilan ta’minlovchi chuqur quloq arteriyasi (a.auricularis profunda) ; 2.Toshsimon-nog‘ora tirqishi orqali o‘tib nog‘ora bo‘shlig‘i shilliq pardasini qon bilan ta’minlovchi nog‘ora bo‘shlig‘ni oldingi arteriyasi (a. tympanica anterior); 3.Pastki jag‘ kanaliga kiruvchi pastki jag‘ tishlarini qon bilan ta’minlaydigan arteriya a. alveolaris inferior. U tishlarga rr. dentalis berganidan keyin engak teshigi orqali chiqib, engak arteriyasi (a. mentalis) nomi bilan mimika mushaklari va engak terisini qon bilan ta’minlaydi. Kanalga kirgunicha bu arteriyadan pastki jag‘-til osti mushagi va ikki qorinli mushakning oldingi qorinchasiga (a.mylohyoidea) chiqadi. 4.O‘rta meningeal arteriya (a.meningea media) qirrali teshik orqali kirib, miyaning qattiq pardasini qon bilan ta’minlaydi. Yuqori jag‘ arteriyasining chakka osti chuqurchasi sohasidan chaynov mushaklarini qon bilan ta’minlovchi chaynov arteriyasi (a.masseterica), chakkaning oldingi va orqa chuqur arteriyalari (a.temporalis profunda anteriot et posterior), qanotsimon tarmoqlar (rr.pterygoidei) chiqadi. Shuningdek lunj mushagiga va lunjning shilliq pardasiga lunj arteriyasi (a.buccalis), yuqori jag‘ bo‘shlig‘i shilliq pardasi, yuqori jag‘ tishlari va milkini qon bilan ta’minlovchi yuqori jag‘ katakchalarining orqa arteriyasi (a.alveolaris superior posterior) chiqadi. Yuqori jag‘ arteriyasining qanot-tanglay chuqurchasi sohasidan 3 ta tarmoq chiqadi. 1.Uning oxirgi tarmog‘i bo‘lgan ko‘z kosasining pastki devori bo‘ylab yo‘naladigan arteriya (a.infraorbitalis) ko‘z kosasining pastki tirqishi orqali ko‘z kosasiga kiradi. U pastki to‘g‘ri va qiyshiq mushaklarga tarmoqlar berganidan keyin o‘z nomidagi teshik orqali yuzga chiqadi va mimika mushaklarini, ustki lab, burun, pastki qovoq terisini qon bilan ta’minlaydi. Ko‘z kosasi osti kanalida undan yuqori jag’ tishlariga oldingi yuqorigi katakchalar arteriyasi (a. alveolaris superiors anteriores) chiqadi. 2.Tanglayni tushuvchi arteriyasi (a.palatina desendens) katta tanglay kanali orqali qattiq va yumshoq tanglayga boradi. Uning boshlanish sohasidan chiqqan 303

qanotsimon kanal arteriyasi (a.canalis pterygoidei) halqumning burun qismi va eshituv nayini qon bilan ta’minlaydi. 3. Ponasimon-tanglay arteriyasi (a.sphenophalatina) o‘z nomidagi teshik orqali o‘tib, burun bo‘shlig‘ining shilliq pardasini qon bilan ta’minlaydi. Uning oxirgi tarmog‘i kesuvchi kanal orqali o‘tib, qattiq tanglayni qon bilan ta’minlaydi. Ichki uyqu arteriyasi Ichki uyqu arteriyasining (a.carotis interna) boshlang‘ich qismi tashqi uyqu arteriyasining lateral va orqa tomonida, so‘ngra medial tomonida yotadi. Bu arteriya halqum va ichki bo‘yinturuq venaning o‘rtasidan tikka ko‘tarilib, uyqu kanalining tashqi tirqishi orqali kanalga keyin kalla bo‘shlig‘iga kiradi. Unda bo‘yin qismi (pars cervicalis) , chakka suyagining toshsimon qismi (pars petrosa) , so‘g‘on qismi (pars cavernosa) va miya qismi (pars cerebralis) tafovut qilinadi. Bo’yin qismidan tarmoqlar chiqmaydi. Toshsimon qismida uyqi kanali ichida ichki uyqu arteriyasidan chiqqan uyqu-nog‘ora arteriyasi (a. carotico- tympanica) nog‘ora bo‘shlig‘ini qon bilan ta’minlaydi. A.canalis pterygoidei qanotsimon kanal ichidan o‘tib qanot-tanglay chuqurchasiga chiqadi va u yerdagi hosilalarni qon bilan ta’minlaydi. Kanaldan chiqqanidan keyin ichki uyqu arteriyasi yuqoriga qarab bukilib o‘z nomidagi egatda yotadi. Ichki uyqu arteriyasining so‘g‘on qismidan quyidagi tarmoqlar chiqadi: a) r.basalis tentorii - miya qattiq parda chodirini asosini qon bilan ta’minlaydi. b) r.marginalis tentori miya qattiq pardasi chekkasini qon bilan ta’minlaydi. d) r.memingeus - miya qattiq pardasiga. e) a.hypophysialis inferior - hypofisni pastki arteriyasi. f) rr.ganglionares trigeminales - uch shoxlik nerv tuguni tarmoqlari. Arteriya ko‘ruv kanali sohasida bukilib ko‘z arteriyasini beradi va yuqoriga ko‘tarilib bosh miyaning qattiq va to‘r pardasini teshib o‘tib oxirgi tarmoqlarga bo‘linadi. Ko‘z arteriyasi (a. ophthalmica) ichki uyqu arteriyasidan ko‘ruv kanali sohasida chiqib ko‘ruv nervi bilan ko‘z kosasiga kiradi. Ko‘z kosasining medial devori bo‘ylab yo‘nalgan arteriya ko‘z kosasining medial burchagida o‘zining oxirgi tarmoqlari: medial qovoq arteriyasi va burunning dorsal arteriyasiga bo‘linadi. 304

Ko‘z kosasida undan quyidagi tarmoqlar chiqadi: 1. ko‘zyoshi bezi arteriyasi (a.lacrumalis) ko‘zning yuqorigi va lateral to‘g‘ri mushaklari o‘rtasidan yo‘nalib, shu mushaklarni va ko‘z yoshi bezini qon bilan ta’minlaydi. Undan chiqqan ingichka qovoqning lateral arteriyalari (aa.palpebrales laterales) qovoqlarning lateral chekkasini qon bilan ta’minlaydi. 2. uzun va kalta orqa kiprikli arteriyalar (a. ciliaris posteriores longae et breves) sklerani teshib o‘tib ko‘zning tomirli pardasiga tarqaladi. 3.To‘r pardaning markaziy arteriyasi (a.centralis retinae) ko‘ruv nervi bilan to‘r pardaga boradi. 4.Mushak arteriyasi (a. muscularis) ko‘z olmasining yuqorigi to‘g‘ri va qiyshiq mushaklarini qon bilan ta’minlaydi. 5.Orqa g‘alvirsimon arteriya (a. ethmoidales posterior) g‘alvirsimon suyakning orqa katakchalari shilliq pardasiga. 6. Oldingi g‘alvirsimon arteriya (a. åthmoidales anterior) g‘alvirsimon suyakning oldingi katakchalari, burun bo‘shlig‘i va burun to‘sig‘ining oldingi qismi shilliq pardasiga boradi. Uning tarmog‘i oldingi meningeal arteriya (a. menengea anterior) kalla bo‘shlig‘iga kirib, oldingi kalla chuqurchasidagi miya qattiq pardasini qon bilan ta’minlaydi. 7.Oldingi kiprikli arteriyalar (a. ciliares anteriores) tarmoqlarining bir qismi sklerani, ikkinchi qismi esa kon’yunktivani qon bilan ta’minlaydi. 8. G‘altak usti arteriyasi (a. supratrochlearis) ko‘z kosasidan chiqib peshona mushagi va terisiga tarqaladi. 9. Ko‘z arteriyasining oxirgi tarmoqlaridan medial qovoq arteriyasi (a. palpebralis medialis) ko‘zning medial burchagi sohasi terisini. 10. Burunning dorsal arteriyasi (a. dorsalis nasi ) êo‘z burchagida burchak arteriyasi bilan anastomoz hosil qiladi. Bosh miyaning asosida ichki uyqu arteriyasidan quyidagi tarmoqlar chiqadi. 1.Bosh miyaning oldingi arteriyasi (a. cerebri anterior) ichki uyqu arteriyadan ko‘z arteriyasidan yuqoriroqdan chiqib, qisqa oldingi qo‘shuvchi arteriya (a. communcans anterior) vositasida qarama-qarshi tomondagi arteriya bilan birikadi. So‘ng miyaning oldingi arteriyasi qadoq tana egati bo‘ylab bosh miyaning ensa bo‘lagiga qarab yo‘naladi va peshona, tepa bo‘laklari, ensa bo‘lagini ichki yuzasini, hidlov piyozchasi va traktini, targ‘il tanani qon bilan ta’minlaydi. 305

2.Bosh miyaning o‘rta arteriyasi (a. cerebri media) ichki uyqu arteriyasining eng yirik tarmog‘I hisoblanadi. U yuqori tomonga yo‘nalib bosh miyaning yon egatiga kirib, orolchani yonlab o‘tadi va miya yarim sharlarining ustki lateral yuzasiga tarqaladi. 3.Tomirli chigal arteriyasi (a.choroidea) ichki uyqu arteriyasidan chiqib, yon qorinchalarning pastki shoxiga, so‘ngra III qorinchaga kiradi. Uning tarmoqlari qorinchalar tomirli chigalini hosil qilishda ishtirok etadi. Shuningdek uning tarmoqlari ko‘ruv trakti, tashqi tizzachali tana, bazal o’zaklar va gipotalamus o‘zaklarini qon bilan ta’minlaydi. 4.Orqa qo‘shuvchi arteriya (a.communicans posterior) orqaga ko‘prik tomonga yo‘nalib, uning oldingi chekkasida o‘mrov osti arteriyasining tarmog’i bo‘lgan miyaning orqa arteriyasi bilan anastomozlashadi. Buning natijasida bosh miyaning asosida ichki uyqu arteriyasi va o‘mrov osti arteriyasining tarmoqlarini o‘zaro anastomozlashuvidan bosh miyaning arterial halqasi (Villiziy qon aylanish doirasi) (105-rasm) (circulus arteriosus cerebri) hosil bo‘ladi. Bu halqa bosh miyani bir me’yorda qon bilan ta’minlanishini boshqarib turadi. Homila hayotining ikkinchi yarmida ichki uyqu arteriyasining kalla ichi qismining kengligi 1,86 mm, uzunligi 4,9 mm bo‘ladi. Bola tug‘ilganidan keyin uning o‘lchamlari emizikli, erta bolalik va bolalikning ikkinchi davrlarida sezilarli o‘sadi. Uning kengligi o‘smirlik davrida o‘rtacha 3,87 mm, uzunligi 6,94 mm bo‘ladi. Bu davr davomida miyaning oldingi arteriyasining kengligi 2 marta, uzunligi esa uch 306105-rasm. Bosh miya asosidagi arterial halqalarning hosil bo‘lishi. 1-a.cerebri anterior; 2-a.carotis interna; 3-a.cerebri media; 4- a.communicans posterior; 5-a.cerebri posterior; 6-a.basilaris; 7-a.vertebralis; 8-a.spinalis posterior; 9-a.spinalis anterior; 10- a.communicans anterior .

marta kattalashadi. Ichki uyqu arteriyasining eng katta tarmog‘i bo‘lgan o‘rta miya arteriyasining o‘lchamlari bosh miyaning o‘sishiga mos ravishda o‘zgarib boradi O‘mrov osti arteriyasi O‘mrov osti arteriyasi (a. subclavia) o‘ng tomonda yelka-bosh poyasidan, chap tomonda bevosita aorta ravog‘idan boshlanadi. Shuning uchun chap o‘mrov osti arteriyasi o‘ngidan 4 sm uzunroq. O‘mrov osti arteriyasi ko‘krak bo‘shlig‘ining ustki aperturasidan chiqib, narvonsimon mushak oralig‘idan o‘mrov ostiga o‘tib, I qovurg‘aning shu nomdagi egatida yotadi. I qovurg‘aning lateral chekkasidan qo‘ltiq osti chuqurchasiga o‘tadi va qo‘ltiq osti arteriyasiga davom etadi. O‘mrov osti arteriyasi shartli ravishda uch qismga bo‘linib o‘rganiladi (106-rasm). 1.Boshlangan joydan oldingi narvonsimon mushakning oldingi chekkasigacha. 2. Narvonsimon mushaklar oralig‘i. 3.Narvonsimon mushak oralig‘idan chiqqanidan to I qovurg‘aning lateral chekkasigacha. O‘mrov arteriyasining birinchi qismidan umurtqa arteriyasi, ko‘krakning ichki arteriyasi va qalqonsimon-bo‘yin poyasi chiqadi. I.Umurtqa arteriyasi (a. vertebralis) VII bo‘yin umurtqasi sohasida chiqib, VI bo‘yin umurtqasining ko‘ndalang teshigiga kiradi. So‘ngra arteriya bo‘yin umurtqalarining ko‘ndalang teshiklari orqali yuqoriga yo‘naladi. Atlantning ko‘ndalang teshigidan chiqib o‘z nomidagi egatda yotadi. Keyin arteriya orqa atlant-ensa pardasini teshib o‘tib, ensa suyagining katta teshigi orqali kalla ichiga kiradi. Ko‘prikning orqa chekkasida ikkala arteriya o‘zaro birikib asosiy arteriyani (a. basillaris) hosil qiladi. Umurtqa arteriyasi ikki: bo‘yin (pars cervicalis) va kalla ichi (pars intracranialis) qismlariga bo‘lib o‘ganiladi. Umurtqa arteriyasining bo‘yin qismidan quyidagi tarmoqlar chiqadi: 1.Orqa miya tarmoqlari (rr. spinales) umurtqalararo teshikdan o‘tib orqa miyani bo‘yin segmentlarini qon bilan ta’minlashda qatnashadi. 2. Mushak tarmoqlari (rr. muscularis) bo‘yinning chuqur mushaklarini qon bilan ta’minlaydi. Umurtqa arteriyasining kalla ichi qismidan quyidagi tarmoqlar chiqadi: 307

1.Orqa miyaning orqa arteriyasi (a. spinalis posterior) orqa miyaning orqa yuzasidan pastga tomon tushib o‘z nomidagi qarama-qarshi arteriya bilan anastomozlashadi. 2.Orqa miyaning oldingi arteriyasi (a. spinalis anterior) qarama-qarshi tomondagi shu nomli arteriya bilan qo‘shilib, oldingi o‘rta yoriq bo‘ylab pastga yo‘naladi. Bu yerda old tomonda umurtqa arteriyalarini, orqa tomonda orqa miyaning oldingi arteriyalarini o‘zaro qo‘shilishidan yana bir arterial halqa (Zaxarchenko halqasi) hosil bo‘ladi. 3.Miyachaning pastki orqa arteriyasi (a. cerebelli inferior posterior) miyachaning orqa pastki qismlariga tarqaladi. 4. Uzunchoq miyaga yo‘naluvchi medial shoxlar (rr.medullares medialis) . 5. Uzunchoq miyaga yo‘naluvchi lateral shoxlar (rr.medullares lateralis ) uzunchoq miyani qon bilan ta’minlaydi. Asosiy arteriya (a.basillaris) ko‘prikda o‘z nomidagi egatda yotadi va ko‘prikning oldingi chekkasida o‘ng va chap bosh miyaning orqa arteriyalariga bo‘linadi. Asosiy arteriyadan quyidagi tarmoqlar chiqadi: 1.Miyachaning oldingi pastki arteriyalari (aa. cerebelli inferiores anteriores) (o‘ng va chap) miyachaning pastki yuzasiga tarqaladi. Undan ichki quloq arteriyalari (aa. labyrinti) chiqib, ichki eshituv yo‘li orqali ichki quloqqa boradi. 2.Ko‘prik arteriyalari (aa. pontis) miya ko‘prigiga boradi. 3. O‘rta miya arteriyalari (aa. mesencephalici) o‘rta miyaga boradi. 4.Miyachaning ustki arteriyalari (aa. cerebelli superiores) (o‘ng va chap) miyachaning yuqori qismini qon bilan ta’minlaydi. 5.Bosh miyaning orqa arteriyasi (a. cerebri posteriores) miya oyoqchasini aylanib o‘tib, bosh miyaning chakka va ensa bo‘laklari pastki yuzasiga tarmoqlar beradi. Bosh miyaning orqa arteriyasi ichki uyqu arteriyasining orqadagi qo‘shuvchi arteriyasi bilan qo‘shilib arterial halqa hosil qilishda ishtirok etadi. II. Ko‘krakning ichki arteriyasi (a. thoracica interna) umurtqa arteriyasini qarshisidan boshlanadi. U to‘sh suyagining chekkasidan 1-1,5 sm tashqariroqda I- VII qovurg‘a tog‘ayi bo‘ylab pastga tushadi va VII qovurg‘aning pastki chekkasida mushak-diafragma va qorin ustining ustki arteriyasiga bo‘linadi. Ko‘krak qafasining ichki arteriyasidan quyidagi tarmoqlar chiqadi: 1.Ko‘ks 308

oralig‘i shoxlari (r. mediastinales) mediastinal plevraga va oldingi ko‘ks oralig‘i kletchatkasiga. 2.Ayrisimon bez shoxlari (r. thymici) ayrisimon bezga. 3.perikard-diafragma arteriyasi (a. pericardiacophrenica) ko‘krak qafasining ichki arteriyasidan I qovurg‘a sohasida boshlanib diafragma nervi bilan diaframagacha tushib, diafragmanining boshqa arteriyalari bilan anastomozlashadi. 4.To‘sh shoxlari (rr. sternales) to‘shni qon bilan ta’minlab qarama-qarshi arteriya bilan anastomozlashadi. 5.Teshib o‘tuvchi shoxlar (rr.perforantes) yuqorigi 5-6 qovurg‘a oralig‘ini teshib o‘tib katta ko‘krak mushagi va terini qon bilan ta’minlaydi. 3-5 arteriyalardan ayollarda sut beziga tarmoqlar (rr. mammarii) chiqadi. 6.Oldingi qovurg’alararo tarmoqlar (rr. intercostales anteriores) yuqoridagi 5 ta qovurg‘alararo mushaklarga. Ko‘krak ichki arteriyasining oxirgi shoxlaridan mushak-diafragma arteriyasi (a. musculophrenica) lateral tomonga va pastga diafragmaga yo‘nalib, pastki 5 ta qovurg‘a oralig‘iga tarmoqlar beradi. Qorin ustining ustki arteriyasi (a. epigastrica superior) qorin to‘g‘ri mushagi qinini orqa devorini teshib o‘tib qorin to‘g‘ri mushagini qon bilan ta’minlaydi va kindik sohasida shu nomli pastki arteriya bilan anastomoz hosil qiladi. III.Qalqonsimon-bo‘yin poyasi (truncus thyrocervicalis) oldingi narvonsimon mushakni medial chekkasidan boshlanib, uning uzunligi 1,5 sm atrofida bo‘lib 4 ta tarmoqqa: qalqonsimon bezning pastki, ko‘tariluvchi bo‘yin, kurak usti va bo‘yinning yuza arteriyalariga bo‘linadi: 1.Qalqonsimon bezning pastki arteriyasi (a. thyroidea inferior) bo‘yinning uzun mushagi oldida yuqoriga ko‘tarilib qalqonsimon bezning bo‘laklariga tarmoqlar beradi va qalqonsimon bezning ustki arteriyasi bilan anastomozlashadi. Undan halqum, qizilo‘ngach va kekirdak tarmoqlari (rr.pharyngeales, oesophageales et tracheales) , shuningdek hiqildoq mushaklari va shilliq pardasini qon bilan ta’minlovchi hiqildoqning pastki arteriyasi (a. laryngea inferior) chiqadi. 2.Ko’tariluvchi bo’yin arteriyasi (a. cervicalis ascendens) yuqoriga diafragma nervini medial tomonidan ko’tarilib bo’yinning chuqur mushaklari va orqa miyaga tarmoqlar beradi. 309

3.Kurak usti arteriyasi (a. suprascapularis) orqa tomonga yo‘nalib kurak o‘ymasi orqali qirra usti keyin qirra osti chuqurchasiga o‘tadi va shu yerdagi mushaklarini qon bilan ta’minlaydi va kurak suyagini aylanib o‘tuvchi arteriya bilan anastomozlashadi. 4. Bo‘yinning yuza arteriyasi (a. cervicalis superficialis) yuqoriga narvonsimon mushaklarni old yuzasi bo‘ylab ko‘tarilib narvonsimon mushaklarga tarmoq beradi. Lateral tomonga burilib, o‘mrov ustidan o‘tib trapetsiyasimon, rombsimon va orqaning yuqorigi tishsimon mushagini qon bilan ta’minlaydi. O‘mrov osti arteriyasining ikkinchi qismidan qovurg‘a-bo‘yin poyasi (truncus costocervicalis) chiqadi. Bu arteriya narvonsimon mushaklar oralig‘idan boshlanib, ikki shoxga: bo‘yinning chuqur arteriyasi va qovurg‘alararo ustki arteriyaga bo‘linadi. Bo‘yinning chuqur arteriyasi (a. с ervicalis profunda) orqa tomonga yo‘nalib bo‘yin va boshning yarim qirrali mushagini qon bilan ta’minlaydi. Qovurg‘alararo ustki arteriya (a. intercîstalis suprema) pastga yo‘nalib I qovurg‘aro sohani qon bilan ta’minlovchi (a. intercostalis posterior prima) va II qovurg‘aro sohani qon blan ta’minlovchi (a. intercostalis posterior secunda) ga bo‘linadi. O‘mrov osti arteriyasining uchinchi qismidan bo‘yinning ko’ndalang arteriyasi (a. transversa coli) oldingi narvonsimon mushakning lateral chekkasi sohasida 310106-rasm. O‘mrov osti arteriyasi tarmoqlari. 1-ko’tariluvchi аорта ; 2-truncus brachiocephalicus; 3-a.carotis communis sinistra; 4-arcus ао rt а e; 5-aorta desendens; 6- a.subclavia; 7-a.vertebralis; 8-tr.thyrocervicalis; 9-tr.costocervicalis; 10- a.transversa cervicis; 11-a.thoracica interna; 12- a.musculophrenica;

boshlanib, kurak o‘simtasining medial uchi sohasida ikki tarmoqqa bo‘linadi: a) yuzaki tarmoq (r. superficialis) kurakni ko‘taruvchi, bo‘yinning tasmasimon va trapetsiyasimon mushaklarini qon bilan ta’minlaydi. b) chuqur tarmoq (r. profundus) pastga yo‘nalib rombsimon, orqaning yuqorigi tishsimon, kurak osti va orqaning keng mushaklarini qon bilan ta’minlaydi. O‘mrov osti arteriyasining diametri bola tug‘ilganidan to‘rt yoshgacha bo‘lgan davrda tez o‘sadi. Uning tarmoqlaridan biri umurtqa arteriyasi bolalikning ayrim davrlarida bir tekis o‘smay, o‘smirlik davrida uch martaga yaqin kattalashib kengligi o‘rtacha 3 mm, uzunligi 27 mm bo‘ladi. O‘ng va chap umurtqa arteriyalarning qo‘shilishidan hosil bo‘lgan asosiy arteriyaning o‘lchamlari turli davrlarda turlicha o‘zgarib, o‘smirlik davrida kengligi 3,2 mm, uzunligi 3 sm ga yetadi. Uning oxirgi tarmog‘i bo‘lgan miyaning orqa arteriyasini kengligi homila hayotining ikkinchi yarmida 0,9 mm bo‘lsa, o‘smirlik davrida 2,54 mm. Uning uzunligi esa bu davrlarda o‘rtacha 4,25 sm va 8,7 sm bo‘ladi Qo‘ltiq osti arteriyasi. Qo‘ltiq osti arteriyasi (a. axillaris) o‘mrov osti arteriyasining bevosita davomi (107, 108rasm) bo‘lib, qo‘ltiq osti chuqurchasida yelka chigali poyalari o‘rtasida joylashgan. Katta ko‘krak mushagining pastki chekkasida u yelka arteriyasiga o‘tib ketadi. Qo‘ltiq osti arteriyasi uch qismga bo‘lib o‘rganiladi. Uning birinchi qismi ko‘krak-o‘mrov uchburchagi sohasida quyidagi tarmoqlar chiqadi: 1. Ko‘krakning yuqorigi arteriyasi (a. thoracica superior) tarmoqlari I-II qovurg‘a oralig‘iga yo‘naladi. U qovurg‘alararo mushaklar va omrov osti, katta, kichik ko‘krak, oldingi tishsimon mushaklarga tarmoqlar beradi. 2.Ko‘krak qafasi va akromion o‘simtasi arteriyasi (a. thoroco-acromialis) kichik ko‘krak mushagining yuqori chekkasi sohasida boshlanib, to‘rtta tarmoqqa bo‘linadi: akromion tarmog‘i (r. acromialis) akromion-o‘mrov bo‘g‘imi, qisman yelka bo‘g‘imi haltasini qon bilan ta’minlaydi; o‘mrov tarmog‘i (r. clavicularis) o‘mrov suyagi va o‘mrov osti mushagini qon bilan ta’minlaydi; deltasimon 311

tarmog‘i (r. deltoideus) deltasimon va katta ko‘krak mushagi va ularni qoplagan terini qon bilan ta’minlaydi; ko‘krak tarmoqlari (rr. pectorales) katta va kichik ko’krak mushaklarini qon bilan ta’minlaydi. Qo‘ltiq osti arteriyasining ikkinchi qismi, ko‘krak uchburchagi sohasida undan ko‘krakning lateral arteriyasi (a. thoracica lateralis) chiqib oldingi tishsimon mushakni tashqi yuzasi bo‘ylab pastga yo‘nalib uni qon bilan ta’minlaydi. Undan sut bezlariga rr. mammaria lateralis chiqadi. Uchinchi qism ko‘krak osti uchburchagi sohasida quyidagi arteriyalar chiqadi: 4.Kurak osti arteriyasi (a. subscapularis) qo‘ltiq osti arteriyasining eng yirik tarmog‘i bo‘lib ikkiga bo’linadi : a)ko‘krak orqa arteriyasi (a. thorocodorsalis) kurakning lateral chekkasi bo‘ylab yunalib, oldingi tishsimon, kurak osti, katta yumaloq va orqaning serbar mushagini qon bilan ta’minlaydi. b) kurak suyagini aylanib o‘tuvchi arteriya (a. sircumflexa scapulae) uch tomonli teshik orqali kurakni orqa yuzasiga o‘tib, kurak qirrsi ustidagi, kurak qirrasi ostidagi, kichik yumaloq mushaklarni va shu soha terisini qon bilan ta’minlaydi. 107-rasm.Qo‘ltiq osti va yelka arteriyalari. 1-a. axillaries; 2-r. deltoideus; 3-r. acromialis; 4-a. thoracoacromialis; 5-r. pectoralis; 6-a. thoracica lateralis; 7-a. thoracodorsalis; 8-a. circumflexa scapulae; 9-a. subscapularis; 10-a. circumflexa humeri posterior; 11-a. circumflexa humeri anterior; 12-a. profunda brachii; 13-a. collateralis ulnaris superior; 14-a. brachialis. 5.Yelka suyagini oldidan aylanib o‘tadigan arteriya (a. circumflexa humeri anterior) y elka suyagining xirurgik bo‘ynini oldidan aylanib o‘tib, yelka bo‘g‘imi va deltasimon mushakka tarqaladi. 6. Yelka suyagini orqadan aylanib o‘tadigan arteriya (a. circumflexa humeri posterior) to‘rt tomonli teshik orqali kurakni orqa yuzasiga o‘tib, oldingi shu nomli arteriya bilan anastomoz hosil qilib elka bo‘g‘imini va uning atrofda joylashgan mushaklarni qon bilan ta’minlaydi. 312

Yelka arteriyasi Yelka arteriyasi (a. brachialis) qo‘ltiq osti arteriyasining bevosita davomi (108- rasm) bo‘lib, katta ko‘krak mushagining pastki chekkasi sohasida boshlanadi. Yelka sohasida yelka arteriyasi sulcus bicipitalis medialis bo‘ylab tirsak chuqurchasiga boradi. Bu chuqurchada bilak suyagi bo‘yni sohasida bilak va tirsak arteriyalariga bo‘linadi. Yelka arteriyasidan quyidagi tarmoqlar chiqadi: 1. r. muscularis yelka mushaklariga . 2. Yelkaning chuqur arteriyasi (a. profunda brachii) bilak nervi bilan yelka- mushak kanalida yo‘nalib, yelka suyagi va mushaklariga aa. nutricae humeri, r.deltoideus et r. muscularis tarmoqlarini berib ikki shoxga bo‘linadi. Uning tarmoqlaridan birinchisi o‘rta yonlanma arteriya (a. collateralis media) yelkaning uch boshli mushagiga tarmoqlar berganidan so‘ng orqa tirsak egatidan o‘tib orqaga qaytuvchi suyaklararo arteriya (a. interossea recurrens) bilan anastomozlashadi. Ikkinchi tarmog‘i bilak tomondagi yonlama arteriya (a.collateralis radialis) oldingi lateral tirsak egati bo‘ylab yo‘nalib orqaga qaytuvchi bilak arteriyasi (a. recurrens radialis) bilan anastomozlashadi. 3.Tirsak tomondagi yuqorigi yonlama arteriya (a. collateralis ulnaris superior) y elkaning o‘rta qismidan boshlanib tirsak nervi bilan medial orqa tirsak egatidan o‘tib orqaga qaytuvchi tirsak arteriyasini (a. recurrens ulnaris) orqa shoxi bilan anastomozlashadi . 313108-rasm. Qo‘ltiq osti va elka arteriyasi tarmoqlarining chizmasi . 1-a.axillaries; 2-a.thoracica lateralis; 3-a.subscapularis; 4- a.profunda brachii; 5-a.collateralis ulnaris superior; 6- a.collateralis ulnaris inferior; 7-a.brachialis; 8-a.ulnaris; 9- a.radialis; 10-a.collateralis media; 11-a. collateralis radialis; 12-a.circumflexa posterior humeri; 13-a.circumflexa anterior

4. Tirsak tomondagi pastki yonlama arteriya (a. collaterflis ulnaris inferior) yelka suyagining medial o‘simtasi sohasidan boshlanadi. Yelka mushagining oldingi yuzasida medial tomonga yo‘nalib orqaga qaytuvchi tirsak arteriyasining oldingi shoxi bilan anastomozlashadi. Bu yonlama arteriyalarning barchasi tirsak bo‘g‘imi atrofida arterial to‘r hosil qilishda ishtirok etadi. Ular shu bo‘g‘imni, uning atrofidagi mushaklar va terini qon bilan ta’minlaydi. Bilak va qo‘l panjasi arteriyalari Bilak arteriyasi (a. radialis) (109-rasm) yelka arteriyasining bevosita davomi bo‘lib, yumaloq pronator va yelka-bilak mushaklari o‘rtasidan pastga yo‘naladi. Bilakning pastki qismida fassiya va teri ostida joylashgan bo‘lib, bu sohada pulsni aniqlanadi. Bilakning pastki qismida arteriya bilak suyagi bigizsimon o‘simtasini aylanib qo‘l kaftining orqa tomoniga o‘tadi. Keyin u birinchi kaft suyagi oralig‘i orqali bosh barmoqni aylanib yana kaftga qaytadi. Kaftda bilak arteriyasi tirsak arteriyasining chuqur kaft tarmog‘i bilan anastomozlashib kaftning chuqur arterial ravog‘ini hosil qiladi. Bilak arteriyasidan quyidagi tarmoqlar chiqadi : 1.mushak tarmoqlari (r. muscularis) arteriyaning bor bo‘yicha chiqib atrofidagi mushaklarni qon bilan ta’minlaydi . 2. bilak sohasidagi orqaga qaytuvchi arteriya (a.recurrens radialis) bilak arteriyasining boshlang‘ich qismidan boshlanadi. Yuqoriga va lateral tomonga yo‘nalib oldingi lateral bilak egatida a. collatåralis radialis bilan anastomozlashadi . 3. kaft ustining kaft tarmog’i (r. carpeus palmaris) bilak arteriyasidan bilakning distal qismida boshlanib medial tomonga yo‘naladi va tirsak arteriyasining shu nomli shoxi bilan anastomozlashib kaft ustining kaft tomondagi to‘rini (rete carpi palmare) hosil qiladi . 4. kaft ustining orqa tarmog‘i (r. carpeus dorsalis) bilak arteriyasidan kaftning orqasida boshlanib medial tomonga yo‘naladi va tirsak arteriyasining shu nomli tarmog‘i bilan anastomozlashib kaft ustining orqa to‘rini (rete carpi dorsale ) hosil qiladi. 5.Kaftning yuza shoxi (r. palmaris superficialis) tenor mushasklari orasida tirsak 314

arteriyasi uchi bilan anastomozlashib, kaftning yuza ravog‘ini (arcus palmaris superficialis) hosil qiladi. 6. Qo‘l kaftining orqa yuzasida bilak arteriyasidan kaft orqa yuzasining I arteriyasi (a. metacarpea dorsalis prima) chiqib bosh barmoqni ikkala yuzasi va ko‘rsatkich barmoqni bilak tomonini qon bilan ta’minlaydi. 7. Qo‘l kaftida undan bosh barmoq arteriyasi ( a.princeps pollicis) chiqib bosh barmoqni ikkala tomoni va ko‘rsatkich barmoqning lateral tomonini qon bilan ta’minlovchi uchta a. digitales palmaries ga bo‘linadi. Tirsak arteriyasi (a. ulnaris) tirsak chuqurchasidan yumaloq pronator mushagi ostidan o‘tgach, o‘z nomidagi nerv bilan tirsak egati bo‘ylab yuza va chuqur barmoqlarni bukuvchi mushaklar o‘rtasida pastga tushadi. Keyin canalis carpi ulnaris orqali kaftga o‘tadi va kaftning yuza ravog‘ini hosil qilishda ishtirok etadi. Tirsak arteriyasidan quyidagi tarmoqlar chiqadi : 1.Tirsak sohasidagi orqaga qaytuvchi arteriya (a. recurrens ulnaris) tirsak arteriyasining boshlanish sohasidan chiqib ikki shoxga bo‘linadi. Oldingi shox (r. anterior) yuqoriga ko‘tarilib, tirsak tomondagi pastki yonlama arteriya bilan anastomozlashadi. Orqa shox (r. posterior) tirsak bo‘g‘imining orqa yuzasiga yo‘nalib, tirsak tomondagi ustki yonlama arteriya bilan anastomozlashadi. 2. Suyaklararo umumiy arteriya (a. interossea communis ) qisqa poya bo‘lib oldingi va orqa suyaklararo arteriyalarga bo‘linadi. Oldingi suyaklararo arteriya (a. interossea anterior) suyaklararo pardaning oldingi yuzasi bo‘ylab yo‘nalib, kvadrat pronatorning yuqori chekkasigacha borib oldingi kaft usti to‘riga qo‘shiladi. Uning tarmoqlari suyaklararo pardani teshib o‘tib, orqa kaft usti to‘riga qo‘shiladi. Bu arteriyaning tarmoqlari bilak, tirsak suyaklari va mushaklarni qon bilan ta’minlaydi. Orqa suyaklararo arteriya ( a . interossea posterior) suyaklararo pardani teshib o‘tib, bilakning yozuvchi mushaklari o‘rtasidan pastga tushadi va ularni qon bilan ta’minlab orqa kaft usti to‘rini (rete carpi dorsale) hosil qilishda ishtirok etadi. Orqa suyaklararo arteriyadan chiqqan orqaga qaytuvchi suyaklararo arteriya (a. recurrens interossea) yuqoriga ko‘tarilib o‘rta yonlama arteriya bilan anastomozlashadi. Yuqoridagi orqaga qaytuvchi arteriyalarning barchasi tirsak bo‘g‘imi atrofida arterial to‘r hosil 315

qilishda ishtirok etadi 3. kaft ustining kaft tarmog‘i (r. carpeus palmaris) bilak arteriyasining shu nomli shoxi va oldingi suyaklararo arteriya shoxlari bilan birga rete carpi palmare ni hosil qilib, kaft usti suyaklari o‘rtasidagi bo‘g‘imlarni qon bilan ta’minlaydi. 4. kaft ustining orqa arteriyasi (r.carpeus dorsalis) bilak arteriyasining shu nomli shoxi, oldingi va orqa suyaklararo arteriyalarning shoxlari bilan birga rete carpi dorsale ni hosil qiladi. 5. Kaftning chuqur arteriyasi (a. palmaris profundus) tirsak arteriyasidan noxotsimon suyak yonida boshlanib, kichik barmoq tepaligi mushaklarini va ular ustidagi terini qon bilan ta ’ minlaydi , uchi esa bilak arteriyasi bilan qoshilib , chuqur kaft ravog ini hosil qiladi . Tirsak arteriyasi bola hayotining birinchi besh yilida bilak arteriyasiga nisbatan tez o‘sadi. Qo‘l panjasida bilak va tirsak arteriyalarining tarmoqlaridan hosil bo‘lgan to‘r va ravoqlardan chiqqan arteriyalar joylashgan. 1.Kaft ustining orqa to‘ridan (rete carpi dorsalis) 3-4 aa. metacarpeae dorsalås lar chiqib suyaklararo mushaklar bo‘ylab pastga tushadi. Ular barmoqlar asosida har biri ikkitadan aa. digitales dorsales ga bo‘linib, II-IV barmoqlarning bir- biriga qaragan yuzalari bo‘ylab tirnoq falangalari asosigacha boradi. 316109-rasm. Bilak arteriyalari chizmasi . 1-a.brachialis; 2-a.recurrens ulnaris; 3-a.interossea communis; 4-a.ulnaris; 5-a.interossea anterior; 6-rr.carpeus palmaris; 7- rete carpi palmare; 8-arcus palmaris superficialis; 9- a.digitalis palmaris communis; 10-r.palmaris superficialis a.radialis; 11-r.muscularis; 12-a.interossea posterior; 13-a. interossea recurrens; 14- 110-rasm.Qo‘l kafti arteriyalari. Yuza kaft ravog‘i 1-arcus palmaris superficialis; 2-aa. digitales palmares communes; 3-aa. metacapreae palmares; 4-aa. digitales palmares propriae; 5-r. palmaris superficialis a. radialis; 6-a. radialis; 7-retinaculum flexorum; 8-a. ulnaris; 9-r. palmaris profundus a. ulnaris.

2.Kaft ustining kaft to‘rining (rete carpi palmare) shoxlari bilak-kaft oldi va kaft usti suyaklariaro bo‘g‘imlarni qon bilan ta’minlaydi. Qo‘l panjasining kaft yuzasida yuzaki va chuqur arteriya ravoqlari joylashgan. 1.Qo‘l kaftining yuzaki ravog‘i (arcus palmaris superficialis) tirsak arteriyasining uchi bilan bilak arteriyasining yuza kaft tarmog‘ining qo‘shilishidan hosil bo‘ladi (110-rasm). Bu ravoq kaft aponevrozi ostida joylashgan bo‘lib, undan to‘rtta umumiy kaft barmoq arteriyalari (aa. digitales palmaris communis) chiqadi. Ular pastga tomon yo‘nalib, uchtasi kaft-barmoq bo‘g‘imi yaqinida ikkitadan xususiy barmoq arteriyalariga (aa. digitales palmaris propriae) bo‘linib II-V barmoqlarning bir biriga qaragan yuzalariga tarqaladi. To‘rtinchi arteriya nisbatan kichik bo‘lib, V barmoqning tirsak suyagi tomondagi yuzasiga tarqaladi. 2.Kaftning chuqur ravog‘i (arcus palmaris profundus) bilak arteriyasining uchi bilan tirsak arteriyasining chuqur kaft tarmog‘i qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Bu ravoq suyaklararo mushaklarning ustida yotadi. Undan uchta aa. metacarpeae palmaris chiqadi. Ular suyaklararo mushaklarni qon bilan ta’minlab, kaft-barmoq bo‘g‘imi yaqinida a.digitalis palmaris communis ga qo‘shilib ketadi. A. a. metacarpeae palmaris dan chiqqan uchta teshib o‘tuvchi arteriya suyaklararo mushaklarni teshib o‘tib aa. metacarpeae dorsales lar bilan anastomozlashadi. Pastga tushuvchi aorta Pastga tushuvchi aorta (aorta decendens) (111-rasm) aortaning eng uzun qismi. U ko‘krak va qorin qismlariga bo‘linadi. Pastga tushuvchi aorta bolalarda IV ko‘krak umurtqasi sohasidan boshlanib, umurtqa pog‘onasi bo‘ylab V bel umurtqasi sohasigacha tushadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloq aortasi diametri 18-20 mm bo‘lsa, balog‘at davrida 4 sm ga yetadi. Bu davrda pastga tushuvchi aortaning ko‘krak qismi qorin qismiga nisbatan tez o‘sadi. 317

Aortaning ko‘krak qismi Pastga tushuvchi aortaning ko‘krak qismi (aorta thoracica) ko‘krak qafasida orqa ko‘ks oralig‘ida yotadi . Undan ko‘krak qafasi devoriga boruvchi parietal va ichki a’zolarga boruvchi vistseral tarmoqlar chiqadi. Ko‘krak aortasining parietal tarmoqlari quyidagilar: 1.Qovurg‘alararo orqa arteriyalar (a. intercostalis posteriores) 10 juft (111-rasm) bo‘lib, III-XII qovurg‘alar oralig‘ida, qovurg‘a egatida tashqi va ichki qovurg‘alararo mushaklar o‘rtasida yotadi. Bu arteriyalar qovurg‘alararo mushaklarni, qovurg‘ani va ko‘krak terisini qon bilan ta’minlaydi. Orqa qovurg‘alararo arteriyalardan qovurg‘a boshining pastki chekkasida orqa mushaklari va terisiga orqa tarmoq (r. dorsalis) , undanumurtqalararo teshik orqali kirib orqa miya va uning pardalarini qon bilan ta’minlovchi orqa miya tarmog‘i (r. spinalis) chiqadi . Orqa qovurg‘alararo arteriyaning lateral va medial teri shoxlari (rr. cutanei medialis et lateralis) ko‘krak va qorin terisini qon bilan ta’minlaydi. Bundan tashqari IV-VI qovurg‘alararo arteriyalardan sut bezlari tarmoqlari (rr. mamaria lateralis) ham chiqadi. XII orqa qovurg‘alararo arteriya XII qovurg‘a ostida yotgani uchun qovurg‘a osti arteriyasi (a. subcostalis) deb ataladi. X-XII orqa qovurg‘alararo arteriyalar qorin qiyshiq mushaklari orasidan o‘tib, qorin ustining ustki arteriyasi tarmoqlari bilan anastomozlashadi. 2.Diafragmaning ustki arteriyasi (a. phrenicae superioris) juft, aortadan diafragmani ustida boshlanib, uning bel qismini va uni qoplagan parietal plevrani qon bilan ta’minlaydi. 111-rasm.Aorta va uning shoxlari 1-pars thoracica aortae; 2-aa. intercostales posteriores; 3-truncus coeliacus; 4-aa. lubales; 5-bifurcatio aortae; 6-a. sacralis mediana; 7-a. ilica communis dextra; 8- 318

pars abdominalis aortae; 9-a. mesenterica inferior; 10-a. testicularis dextra; 11-a. renalis dextra; 12-a. mesenterica superior; 13-a. phrenica inferior dextra; 14-bulbus aortae; 15-a. coronaria dextra; 16-pars ascendens aortae; 17-arcus aortae; 18- truncus brachiocephalicus; 19-a.carotis communis sinistra; 20-a. subclavia sinistra. Ko‘krak aortasining visseral tarmoqlari 1.Bronx tarmoqlari (rr. bronchiales) 2-3 ta bo‘lib, bronxlar devorini va o‘pka to‘qimasini qon bilan ta’minlaydi. 2.Qizilo‘ngach tarmoqlari (rr. esophageales) 1-5 ta bo‘lib, aortaning turli sohalaridan boshlanib, qizilo‘ngach devorini qon bilan ta’minlaydi. 3.Perikard tarmoqlari (rr. pericardiaci) perikardni qon bilan ta’minlaydi. 4.Ko‘ks oralig‘i tarmoqlari (rr. mediastinales) orqa ko‘ks oralig‘i biriktiruvchi to‘qimasini, limfa tugunlarini qon bilan ta’minlaydi. Aortaning qorin qismi Aortaning qorin qismi (pars abdominalis aortae) ko‘krak aortasining bevosita davomi bo‘lib, bel umurtqalari oldida joylashadi. U XII ko‘krak umurtqasi sohasida boshlanadi. IV bel umurtqasi sohasida qorin aortasi aorta bifurkatsiyasini (bifurcatio aortica) hosil qilib ikkita umumiy yonbosh arteriyasiga bo‘linadi. Aortaning o‘zi ingichka o‘rta dumg‘aza arteriyasi (a. sacralis media) bo‘lib, dumg’aza suyagining chanoq yuzasidan pastga kichik chanoqqa qarab yo’naladi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda qorin aortasining boshlanish joyi XI ko‘krak umurtqasi sohasida bo‘lib, ikkinchi bolalik davrida XII ko‘krak umurtqasining o‘rtasiga, o‘spirinlik davrida XII ko‘krak umurtqasining pastki 1/3 gacha tushadi. Qorin aotasining uzunligi yangi tug‘ilgan chaqaloqda 5 sm, diametri 5,5-6,8 mm bo‘ladi. Yoshga qarab uning uzunligi o‘zgarib erta bolalik davrida 7 sm, bolalikning birinchi davri oxirida 8 sm, bolalikning ikkinchi davrida 9,5 sm, o‘smirlik davrida 12,5 sm bo‘ladi. Aortaning qorin qismidan parietal va visseral tarmoqlar chiqadi. 319

Qorin aortasining parietal tarmoqlari : 1.Diafragmaning pastki arteriyasi (a. phrenica inferior) juft, diafragmani ostidan chiqib diafragmani pastki yuzasiga tarqaladi. Undan buyrak usti beziga 24 tagacha yuqori buyrak usti bezi arteriyalari (a. suprarenalis superiores) chiqadi. Ular buyrak usti bezining yuqori qismiga tarqaladi. Yuqorigi buyrak usti arteriyalarining kengligi bolalikning ikkinchi va balog‘at davrlarida sezilarli o‘sadi. 2.Bel arteriyalari (aa. lumbales) (4 juft) segmentar yo‘nalib qorin mushaklariga boradi. Ulardan orqaning bel sohasi mushaklari va teriga orqa tarmoqlar (r. dorsalis) chiqadi. Orqa tarmoqdan o‘z navbatida umurtqalararo teshikdan o‘tib orqa miyaga kiruvchi orqa miya shoxlari (r. spinalis) chiqadi. Qorin aortasining visseral tarmoqlari Qorin aortasining visseral tarmoqlari juft va toq tarmoqlarga bo‘linadi. Qorin aortasining juft visseral tarmoqlariga buyrak usti bezining o‘rta arteriyasi, buyrak arteriyasi va moyak (tuxumdon) arteriyasi kiradi. 1.Buyrak usti bezining o‘rta arteriyasi (a. suprarenalis media) I bel umurtqasi sohasida boshlanib buyrak usti bezi darvozasiga kiradi. Bu arteriya yuqorigi va pastki buyrak usti bezi arteriyalari bilan anastomozlashadi. 320112-rasm. Ko‘krak va qorin aortasi tarmoqlari. 1-pastga tushuvchi aorta; 2-intercostales posteriors; 3-a.phrenica superior; 4-a.phrenica inferior; 5-aa.suprarenales superiors; 6- a.suprarenalis media; 7-a.suprarenalis inferior; 8-a.renalis; 9-a.testicularis; 10-a.iliaca communis sinistra; 11- a.mesenterica inferior; 12-a.mesenterica superior 13-truncus

2.Buyrak arteriyasi (a. renalis) I-II bel umurtqalari sohasida boshlanib, buyrak darvozasidan kirib oldingi shox (r.anterior) va orqa shoxga (r. posterior) bo‘linadi. Oldingi shox quyidagi tarmoqlarga bo‘linadi: a) buyrakning yuqorigi segment arteriyasi (a.segmenti superioris). b) buyrakning oldingi yuqorigi segment arteriyasi (a.segmenti anterioris superioris). d) buyrakning oldingi pastki segment arteriyasi (a.segmenti anterioris inferioris). e) buyrakning pastki segment arteriyasi (a.segmenti inferioris). Orqa shoxdan buyrakning orqa segment arteriyasi (a.segmenti posterioris) chiadi . O‘ng buyrak arteriyasi pastki kovak venaning orqasidan o’tadi. Buyrak arteriyasidan buyrak usti bezining pastki arteriyasi (a. suprarenalis inferior) va siydik yo‘li tarmoqlari (rr. ureterici) chiqadi. Buyrak arteriyasi bolada buyrakning joylashishiga qarab qiyshiq yo‘nalgan bo‘ladi. Buyrak o‘z joyiga turganidan keyin gorizontal holatni oladi. 3.Moyak (tuxumdon) arteriyasi (a. testicularis) (a. ovarica) ingichka uzun arteriya bo‘lib, buyrak arteriyasidan pastroqdan boshlanadi. Erkaklarda moyak arteriyasi chov kanalidan o‘tib, urug‘ tizimchasi tarkibida moyakka boradi. Undan siydik yo‘liga (rr.ureterici) va moyak ortig‘ga (rr.epididymalis) chiqadi. Moyak arteriyasi urug‘ olib ketuvchi nay va kremaster arteriyalari bilan anastomozlashadi. Ayollarda tuxumdon arteriyasi tuxumdonni osiltirib turuvchi boylami tarkibida tuxumdonga boradi. Undan siydik yo‘liga (rr.ureterici) va bachadon nayiga (rr.tubarii) chiqadi. Tuxumdon arteriyasi bachadon arteriyasining tuxumdon shoxi bilan anastomozlashadi. Qorin aortasining toq tarmoqlari Qorin aortasining toq visseral tarmoqlariga qorin poyasi, ustki va pastki ichaktutqich arteriyalari kiradi. Ular qorin bo‘shlig‘ida joylashgan toq a’zolarni qon bilan ta’minlaydi. I.Qorin poyasi (truncus coeliacus) uzunligi 1,5-2 sm bo‘lib, aortaning (113-rasm) oldingi yuzasidan XII ko‘krak umurtqasi sohasida boshlanadi. Me’da osti bezining yuqori chekkasida uchta: me’daning chap, umumiy jigar va taloq arteriyasiga bo‘linadi. (Uni Xaller uch oyoqchasi, tripus Halleri ham deb ataladi). 321

Qorin poyasi yangi tug’ilgan chaqaloqda nisbatan uzun (10 mm) va ingichka (2 mm) bo‘ladi 1.Chap me’da arteriyasi (a.gastrica sinistra) chapga va yuqoriga me’daning kirish qismiga yo‘nalib, me’daning kichik egriligi bo‘ylab yotadi. Uning tarmoqlari me’daning oldingi va orqa devoriga tarqalib, o‘ng me’da arteriyasi bilan anastomoz hosil qiladi. Chap me’da arteriyasidan qizilo‘ngachning qorin qismiga qizilo‘ngach tarmoqlari (rr. esophageales) chiqadi. 2.Umumiy jigar arteriyasi (a. hepatica communis) o‘ng tomonga yo‘nalib ikkiga: xususiy jigar arteriyasi va me’da o‘n ikki barmoq ichak arteriyasiga bo‘linadi. Xususiy jigar arteriyasi (a. hepatica propria) jigar-o‘n ikki barmoq ichak boylami ichida jigar darvozasiga borib, o‘ng va chap shoxga (r. dexter et sinister) bo‘linadi. O‘ng shoxdan o‘t pufagi arteriyasi (a. cystica) chiqadi. Xususiy jigar arteriyasidan me’daning kichik egriligini qon bilan ta’minlovchi o‘ng me’da arteriyasi (a. gastrica dextra) chiqib, chap me’da arteriyasi bilan anastomozlashadi. Me’da o‘n ikki barmoq ichak arteriyasi (a.gastroduodenalis) o‘z navbatida o‘ng me’da-charvi va me’da osti bezi o‘n ikki barmoq ichakning ustki arteriyasiga bo‘linadi. O‘ng me’da-charvi arteriyasi a. gastroomentalis dextra me’daning katta egriligi bo‘ylab chap tomonga yo‘nalib, chap me’da-charvi arteriyasi bilan anastomozlashadi. Undan me’daga me’da tarmoqlari (rr. gastrici) va katta charviga charvi 113-rasm.Qorin poyasi va uning tarmoqlari. Darvoza vena va uning irmoqlari. 1-truncus coeliacus; 2-a.gastrica sinistra; 3-a.gastrica dextra; 4-a.lienalis; 5- v.lienalis; 6-a. gastroepiploica sinistra; 7-v.mesenterica inferior; 8- a.mesenterica superior; 9-v. mesenterica superior; 10- a. gastroepiploica dextra; 11-v.portae; 12 a.pancreaticoduodenalis superior; 13-a. gastroduodenalis; 14-a. cystica; 15- a.hepatica propria; 16-a. hepatica communis. 322

tarmoqlari (rr. omentalis) chiqadi. Me’da osti bezi o‘n ikki barmoq ichakning oldingi va orqadagi ustki arteriyalari ( a . pancreaticoduodenales superiores anterior et posterior) o‘n ikki barmoq ichakka (rr.duodenales) va me’da osti bezining boshiga (rr pancreatici) tarmoqlarini beradi. 3.Taloq arteriyasi (a. lienalis) me’da osti bezining ustki qirrasi bo‘ylab yo‘nalib me’da osti beziga pankreatik tarmoqlar (rr. pancreatici), me’da tubiga bir nechta me’daning qisqa arteriyalarini (a.gastrica breves) bergach, taloqqa yo‘naladi. Taloq darvozasida u shoxlanib taloq parenximasiga tarqaladi. Taloq darvozasida taloq arteriyasi yoki uning tarmoqlaridan chiqqan chap me’da-charvi arteriyasi (a. gastroomentalis sinistra) me’daning katta egriligi bo‘ylab o‘ng tomonga yo‘naladi. U me’daga me’da tarmoqlari (rr gastrici) va katta charviga charvi tarmoqlarini (rr. omentalis) beradi va o‘ng me’da-charvi arteriyasi bilan anastomoz hosil qiladi. II. Yuqorigi tutqich arteriyasi (a. mesenterica superior) qorin aortasidan me’da osti bezi tanasi orqasida XII ko‘krak-I bel umurtqasi sohasida boshlanadi. Me’da osti bezi boshi bilan o‘n ikki barmoq ichakning pastki qismi o‘rtasidan o‘tib, ingichka ichak ichaktutqichi ichiga kiradi. Undan quyidagi tarmoqlar chiqadi: 1.Me’da osti bezi-o‘n ikki barmoq ichakning pastki arteriyalari (aa. pancreaticoduodenales inferiores) yuqorigi tutqich arteriyasini boshlanish joyidan 2 sm pastroqdan boshlanib, oldingi (r.anterior) va orqa (r.posterior) shoxga bo‘linadi.U me’da osti bezini boshi va o‘n ikki barmoq ichakni qon bilan ta’minlaydi va shu nomdagi yuqorigi arteriya bilan anastomozlashadi. 2.Och va yonbosh ichak arteriyalari (aa. jujunales et ileales) 12-18 ta. Ular ingichka ichak ichaktutqichi ichida ravoqsimon anastomozlar hosil qilib, ingichka ichak qovuzloqlarini qon bilan ta’minlaydi. 3.Yonbosh-chambar ichak arteriyasi (a. ileocolica) pastga va o‘ngga ko‘r ichak tomonga yo‘naladi. U tarmoqlarga bo‘linib, yonbosh ichakning oxirgi qismi va ko‘r ichakni qon bilan ta’minlaydi. Undan chuvalchangsimon o‘simtaga 323

chuvalchangsimon o‘simta arteriyasi (a. appendicularis), ko‘tariluvchi chambar ichakka ko‘tariluvchi arteriya (a. ascendens) chiqadi. 4. O‘ng chambar ichak arteriyasi (a. colica dextra) oldingi arteriyadan yuqoriroqdan boshlanib, o‘ng tomonga ko‘tariluvchi chambar ichakka yo‘naladi. U ko‘tariluvchi chambar ichakni qon bilan ta’minlab, yonbosh-chambar ichak arteriyaning ko‘tariluvchi tarmog‘i va o‘rta chambar ichak arteriyasi bilan anastomoz hosil qiladi. 5. O‘rta chambar ichak arteriyasi (a. colica media) o‘ng chambar ichak arteriyasidan yuqoriroqdan boshlanib, yuqoriga ko‘ndalang chambar ichakka yo‘naladi. Bu arteriya ikki tarmoqqa bo‘linadi. Uning o‘ng tarmog‘i ko‘tariluvchi chambar ichakning oxirgi qismi va ko‘ndalang chambar ichakning o‘ng qismini qon bilan ta’minlaydi va o‘ng chambar ichak arteriyasi bilan anastomoz hosil qiladi. Chap tarmog’i ko‘ndalang chambar ichakning chap qismini qon bilan ta’minlab, chap chambar ichak arteriyasi bilan anastomoz hosil qiladi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqning yuqorigi tutqich arteriyasi diametri 2,5-3 mm bo‘lib, uning diametri erta bolalik davri oxirida ikki marta, birinchi bolalik davri oxirida esa yangi tug‘ilgan chaqaloqqa nisbatan 4,4 marta kattalashadi. III.Pastki tutqich arteriyasi (a. mesenterica inferior) qorin aortasining chap yuzasidan III bel umurtqasi sohasida boshlanib, qorinpardaning orqasida pastga va chap tomonga yo‘naladi. Undan quyidagi tarmoqlar chiqadi : 1.Chambar ichakning chap arteriyasi (a. colica sinistra) ko‘ndalang chambar ichakni chap qismini va tushuvchi chambar ichakni qon bilan ta’minlaydi. Bu arteriya chambar ichakning o‘rta arteriyasi bilan anostomozlashadi. Chambar ichak arteriyalarining o‘zaro anastomozlashuvidan chambar ichak chekkasi bo‘ylab joylashgan Riolan arterial ravog’i hosil bo‘ladi . 2. Sigmasimon ichak arteriyasi (a. sigmoidea) 2-3 ta, chap va pastga sigmasimon ichakka qarab yo‘nalib uni qon bilan ta’minlaydi. 3.Yuqorigi to‘g‘ri ichak arteriyasi (a. rectalis superior) pastki tutqich arteriyasining davomi bo‘lib, pastga yo‘naladi va kichik chanoqqa tushib, to‘g‘ri ichakning yuqorigi va o‘rta qismlarini qon bilan ta’minlaydi va o‘rta to‘g‘ri ichak 324

arteriyasi bilan anastomoz hosil qiladi. Pastki tutqich arteriyasining diametri yangi tug‘ilgan chaqaloqda 1,5-2 mm, uzunligi 1-2 sm. Erta bolalik davrida ichak arteriyalari kengligi bir xil bo‘lib, asosiy arteriya va ikkinchi yoki uchinchi tartibdagi tarmoqlar kengligi o‘rtasidagi farq uncha katta bo‘lmaydi. Ammo bola katta bo‘lgani sari bu farq kattalashib boradi. Umumiy yonbosh arteriyasi Umumiy yonbosh arteriya pastga va tashqariga yo‘nalib, dumg‘aza-yonbosh bo‘g‘imi sohasida ichki va tashqi yonbosh arteriyasiga bo‘linadi. Bola balog‘atga yetgunicha umumiy yonbosh arteriyaining diametri o‘mrov osti arteriyasi diametridan kichik. Balog‘at va o‘smirlik davrlarida u tez o‘sadi va kattaligi jihatidan o‘mrov osti va umumiy uyqu arteriyasidan katta bo‘ladi. Ichki yonbosh arteriyasi Ichki yonbosh arteriyasi (a.iliaca interna) katta bel mushagining medial tomonidan kichik chanoq bo‘shlig‘iga tushib, katta o‘tirg‘ich teshigining yuqori chekkasida kichik chanoq devori va a’zolarini qon bilan ta‘minlovchi orqa va oldingi poyaga bo‘linadi. Uning orqa poyasidan chanoq devoriga quyidagi tarmoqlar chiqadi: 1.Yonbosh-bel arteriyasi (a.iliolumbalis) katta bel mushagining orqasidan lateral tomonga va orqaga yo‘nalib ikki tarmoqqa bo‘linadi: 1) bel tarmog‘i (r.lumbalis) katta bel, belning kvadrat mushagini qon bilan ta’minlaydi. Undan chiqqan orqa miya tarmog‘i (r.spinalis) dumg‘aza kanaliga kiradi. 2) yonbosh tarmog‘i (r.iliacus) yonbosh mushagini va yonbosh suyagini qon bilan ta’minlab, yonbosh suyagini aylanib o‘tuvchi chuqur arteriya bilan anastomoz hosil qiladi. 2. Lateral dumg‘aza arteriyasi (a.sacralis lateralis) dumg‘aza suyagi va uning atrofidagi noksimon, orqa teshikni ko‘taruvchi mushaklarni qon bilan ta’minlaydi. Uning orqa miya tarmoqlari (r. spinales) oldingi dumg‘aza teshiklari orqali kirib, orqa miya pardalarini va dumg‘aza chigalini qon bilan ta’minlaydi. 325

3.Dumbaning yuqorigi arteriyasi (a.glutea superior) chanoq bo‘shlig‘idan noksimon usti teshigi orqali chiqib yuza va chuqur shoxga bo‘linadi. Yuza shoxi (r.superficialis) dumba mushaklari va terini, chuqur shoxi (r.profundus) o‘rta, kichik dumba va ularning yonida joylashgan mushaklarini, chanoq-son bo‘g‘imini qon bilan ta’minlaydi. 4.Yopqich arteriya (a.obturatoria) shu nomli nerv bilan birga yopqich kanal orqali songa chiqib ikki tarmoqqa bo‘linadi. Oldingi tarmog‘i (r.anterior) tashqi yopqich, sonning yaqinlashtiruvchi mushaklarini va tashqi tanosil a’zolar terisini qon bilan ta’minlaydi. Orqa tarmog‘i (r.posterior) tashqi yopqich mushakni qon bilan ta’minlashda ishtirok etadi. Undan chanoq-son bo‘g‘imi va son suyagi boshchasini qon bilan ta’minlovchi sirka kosachasi shoxi (r. acetabularis) chiqadi. Bu shox son suyagi boshi boylami ichida o‘tadi. Chanoq bo‘shlig‘ida yopqich arteriyadan chiqqan qov tarmog‘i (r.pubicus) son kanali halqasining medial qismida pastki qorin osti arteriyasining yopqich tarmog‘i (r.obturatorius) bilan anastomoz hosil qiladi. 30% holatda bu anastomoz kuchli rivojlangan bo‘lib, yopqich tarmoq kattalashadi va churrada jarroxlik aralashuvida jarohatlanishi mumkin. Shuning uchun uni o‘lim toji (corona mortis) deb ataladi. 5.Pastki dumba arteriyasi (a.glutea inferior) noksimon mushak osti teshigidan ichki uyatli arteriya va o‘tirg‘ich nervi bilan birga chiqib, katta dumba mushagini qon bilan ta’minlaydi. Undan o‘tirg‘ich nervini kuzatuvchi arteriya (a. comitans n. ishiadici) chiqadi. Ichki yonbosh arteriyaning oldingi poyasidan quyidagi tarmoqlar chiqadi: 1.Kindik arteriyasi (a.umbilicalis) homila davrida qorin devorining orqa yuzasi bo‘ylab kindikkacha borib, qonning organizmdan chiqib ketishini ta’minlaydi. Katta odamda u medial kindik boylamiga (lig. umbilicale mediale) aylanib ketadi. Uning boshlang‘ich qismi arteriya holida qolib, undan siydik qopining yuqorigi arteriyasi (a. vesicales superiores) chiqib qovuqning yuqori qismini qon bilan ta’minlaydi. Undan siydik yo‘lining pastki qismiga siydik yo‘li tarmoqlari (rr. uretrici) va urug‘ olib ketuvchi nay arteriyasi (a. ductus defferens) chiqadi. 326

2.Qovuqning pastki arteriyasi (a. vesicalis inferior) qovuq tubini, erkaklarda urug‘ pufakchalari va prostata bezini (rr.prostatici) , ayollarda qinni qon bilan ta’minlaydi. 3.Bachadon arteriyasi (a. uterina) kichik chanoq bo‘shlig‘iga tushib, siydik yo‘li bilan kesishadi va bachadonning keng boylami ichida bachadon bo‘ynigacha boradi. Undan qinga (a. vaginalis) bachadon nayiga (r.tubarius) , tuxumdonga (r.ovaricus) tarmoqlari chiqadi. Tuxumdon tarmog‘i qorin aortasidan chiquvchi tuxumdon arteriyasi bilan anastomoz hosil qiladi. 4.Qinning xususiy arteritasi (a.vaginalis) qinni qon bilan ta’minlaydi. 5.O‘rta to‘g‘ri ichak arteriyasi (a.rectalis media) to‘g‘ri ichakni ampula qismini, orqa teshikni ko‘taruvchi mushakni, erkaklarda urug‘ pufakchalari va prostata bezini (rr.prostatici) , ayollarda esa qinni (rr.vaginalis) qon bilan ta’minlaydi. Yuqorigi va pastki to‘g‘ri ichak arteriyalari bilan anastomoz hosil qiladi. 5.Ichki tanosil arteriyasi (a.pudenda interna) chanoq bo‘shlig‘idan noksimon mushak osti teshigidan chiqib, o‘tirg‘ich o‘simtasini aylanib o‘tib, kichik o‘tirg‘ich teshigi orqali o‘tirg‘ich-to‘g‘ri ichak chuqurchasiga kiradi. Bu yerda undan to‘g‘ri ichakning pastki qismiga va tashqi teshikka pastki to‘g‘ri ichak arteriyasi (a.rectalis inferior) chiqadi. Keyin u oraliqqa (r. perinealis) erkaklarda erlik olati piyozchasiga (a.bulbi penis), olat g‘ovak tanasini erlik olatining dorsal va chuqur arteriyalari (aa. profunda et dorsalis penis) bo‘lib qon bilan ta’minlaydi. Ayollarda a.bulbi vestibuli bo‘lib qin dahlizi piyozchasini , oxirgi shoxi esa a. profunda et dorsalis clitoridis bo‘lib, klitorni qon bilan ta’minlaydi. Tashqi yonbosh arteriyasi Tashqi yonbosh arteriyasi (a. iliaca externa) umumiy yonbosh arteriyaning bevosita davomi. U tomirli lakuna orqali songa chiqadi va son arteriyasi nomini oladi. Undan quyidagi shoxlar chiqadi: 1.Qorin ustining pastki arteriyasi (a. epigastrica inferior) qorin old devorini orqa yuzasi bo‘ylab qorin to‘g‘ri mushagiga qarab ko‘tariladi. Qorin to‘g‘ri mushagi qinini teshib o‘tib qorin ustining ustki arteriyasi bilan anastomozlashadi. Uning 327

boshlang‘ich qismidan qov suyagiga - r.pubicus chiqadi. Undan erkaklarda chov kanalining ichki halqasi sohasida chiqqan a.cremasterica urug‘ tizimchasi, moyak pardalari va moyakni ko‘taruvchi mushakni qon bilan ta’minlaydi. Ayollarda bachadonning yumaloq boylami arteriyasi (a.lig. teretis uteri) shu boylam tarkibida yo‘nalib tashqi tanosil a’zolari terisini qon bilan ta’minlaydi. 2.Yonbosh suyagini aylanib o‘tuvchi chuqur arteriya (a. circumflexa ilium profunda) yonbosh suyagi qirrasi bo‘ylab orqa tomonga yo‘nalib, chanoq va qorin mushaklarini, ko‘tariluvchi shoxi (r.ascendens) esa qorin mushaklarini qon bilan ta’minlaydi. Uning shoxlari yonbosh-bel arteriyasi shoxlari bilan anastomozlashadi. Son arteriyasi Son arteriyasi (a. femoralis) tashqi yonbosh arteriyaning (114-rasm) davomi. U chov boylami ostidan son venasining lateral tomonida o‘tganidan so‘ng, son uchburchagi sohasida bevosita teri va fassiya ostida yotadi. Arteriya son uchburchagining pastki uchidan yaqinlashtiruvchi kanalga kirib, uning pastki teshigi orqali taqim osti chuqurchasiga chiqadi. Son arteriyasidan quyidagi tarmoqlar chiqadi: 1.Qorin ustining yuza arteriyasi (a.epigastrica superficialis ) sonning oldingi yuzasidan yuqoriga, qorinning oldingi devoriga yo‘nalib, tashqi qiyshiq mushak apanevrozini pastki qismini, teri osti yog‘ kletchatkasini va qorin terisini qon bilan ta’minlaydi. 2.Yonbosh suyagini aylanib o‘tuvchi yuza arteriya (a.circumflexa ilium superficialis) chov boylami bo‘ylab tashqi tomonga yonbosh suyagining oldingi yuqorigi o‘simtasiga qarab yo‘nalib, shu soha terisini va mushaklarini qon bilan ta’minlaydi. 3.Tashqi tanosil arteriyalar (aa. pudenda externae) 2-3 ta, hiatus saphenus orqali chiqib erkaklarda yorg‘oq terisiga - rr scrotalis anterior bo‘lib, ayollarda katta uyatli lablar terisiga - rr. labialis anterior bo‘lib tarqaladi. 328

4.Sonning chuqur arteriyasi (a.profunda femoris) eng yirik tarmoq bo‘lib, son arteriyasining orqa yuzasidan chov boylamidan 3-4 sm pastroqdan chiqadi va sonni qon bilan ta’minlaydi. Undan quyidagi tarmoqlar chiqadi. a) sonni medial tarafdan aylanib o‘tuvchi arteriya (a.circumflexa femoris medialis) son suyagi bo‘ynini aylanib medial tomonga yo‘naladi. U yuazi, ko’tariluvchi, chuqur va ko‘ndalang tarmoqlarga (rr.superficialis, ascendens, profundus et transversus) bo‘linib yonbosh-bel, taroqsimon, tashqi yopqich, noksimon, sonning kvadrat mushaklarini qon bilan ta’minlaydi. Son suyagini o‘rovchi medial arteriyaning sirka kosachasi tarmog‘i (r. acetabularis) chanoq-son bo‘g‘imini qon bilan ta’minlashda ishtirok etadi. b) sonni lateral tarafdan aylanib o‘tuvchi arteriya (a.circumflexa lateralis) ko’tariluvchi, tushuvchi va ko‘ndalang tarmoqlarga (rr. asendens, desendens, transversus) bo‘linadi. Uning ko‘tariluvchi tarmog‘i (r.ascendens) katta dumba va serbar fassiyani taranglovchi mushaklarni qon bilan ta’minlaydi va dumba arteriyalari bilan anastomoz hosil qiladi. Pastga tushuvchi va ko‘ndalang tarmoqlari (rr. desendens et transversus) sonning to‘rt boshli va mashinachilar mushagini qon bilan ta’minlaydi. Pastga tushuvchi shoxi son mushaklari o‘rtasidan tizza bo‘g‘imigacha tushib taqim osti arteriyasi tarmoqlari bilan anastomozlashadi. d) teshib o‘tuvchi arteriyalar (aa. perforantes) uchta. Birinchi teshib o‘tuvchi arteriya taroqsimon mushakdan pastroqda, ikkinchisi kalta yaqinlashtiruvchi mushakdan 329114-rasm. Son arteriyasi. 1-a. femoralis; 2-a.circumflexa femoris medialis; 3-rr. musculares; 4- n.saphenus; 5-a. genus descendens; 6-a. genus superior medialis; 7- rr.articulares a. genus descendentis; 8-rete articulare genus; 9-a. perforans; 10-r. muscularis; 11-a.profunda femoris; 12-a. circumflexa ileum superficialis; 13-a. epigastrica superficialis .

pastda, uchinchisi esa uzun yaqinlashtiruvchi mushakdan pastroqda sonning orqa yuzasiga yo‘nalib ikki boshli, yarimpay va yarimparda mushaklarni qon bilan ta’minlaydi. Teshib o‘tuvchi arteriyalar taqim osti arteriyasi tarmoqlari bilan anastomoz hosil qiladi. 5.R.muscularis son arteiyasi yo‘nalishida atrofdagi mushaklarni qon bilan ta’minlaydi. 6.Tizza bo‘g‘imi sohasiga tushuvchi arteriya (a. genus desendens) son arteriyasida yaqinlashtiruvchi kanalda boshlanib, yashirin nerv bilan uning oldingi devori orqali sonning oldingi yuzasiga chiqadi. Pastga tomon yo‘nalib tizza bo‘g‘imiga keladi va tizza arterial to‘rini hosil qilishda ishtirok etadi. T aqim osti arteriyasi Taqim osti arteriyasi (a.poplitea) son arteriyasining bevosita davomi bo‘lib, taqim osti chuqurchasining boshlanish joyida son suyagini orqa tomonida yotadi. Uning qolgan qismi taqim osti mushagi ustida yotib, shu mushakning pastki chekkasida oldingi va orqa katta boldir arteriyalariga bo‘linadi. Taqim osti arteriyasidan quyidagi tarmoqlar chiqadi: 1.Tizza bo‘g‘imini qon bilan ta’minlaydigan yuqorigi lateral arteriya (a. superior lateralis genus) son suyagining tashqi do‘ngsimon o‘simta usti sohasidan boshlanadi. Uni aylanib o‘tib sonning lateral keng va ikki boshli mushagini qon bilan ta’minlaydi. U tizzaning boshqa arteriyalari bilan anastomozlashib, tizza bo‘g‘imi to‘rini hosil qilishda ishtirok etadi. 2.Tizza bo‘g‘imini qon bilan ta’minlaydigan yuqorigi medial arteriya (a. superior medialis genus) son suyagining ichki do‘ngsimon o‘simta usti sohasidan boshlanadi. Uni aylanib o‘tib, sonning medial keng mushagini qon bilan ta’minlaydi va tizza bo‘g‘imi arterial to‘rini hosil qilishda ishtirok etadi. 3.Tizza bo‘g‘imini qon bilan ta’minlaydigan o‘rta arteriya (a. genus media) tizza bo‘g‘imi xaltasini orqa devoridan o‘tib, xochsimon boylamlar, menisklar va sinovial burmalarni qon bilan ta’minlaydi. 330

4.Tizza bo‘g‘imini qon bilan ta’minlaydigan pastki lateral arteriya (a. inferior lateralis genus) ustki arteriyadan 3-4 sm pastroqdan boshlanib, katta boldir suyagi tashqi do‘ngsimon o‘simtasini aylanib o‘tib, boldir mushagining lateral boshini va tovon mushagini qon bilan ta’minlab, tizza bo‘g‘imi arterial to‘rini hosil qilishda ishtirok etadi. 5.Tizza bo‘g‘imini qon bilan ta’minlaydigan pastki medial arteriya (a. inferior medialis genus) katta boldir suyagi ichki do‘ngsimon osimtasini aylanib o‘tib, boldir mushagini medial boshini qon bilan ta’minlab, boshqa arteriyalar bilan birga tizza bo‘g‘imi to‘rini (rete articularis genus) hosil qilishda ishtirok etadi. Boldir va oyoq panjasi arteriyalari Boldirni qon bilan ta’minlashda oldingi va orqa katta boldir arteriyalari ishtirok etadi. Oldingi katta boldir arteriyasi (a.tibialis anterior) taqim osti chuqurchasidan boshlanib, suyaklararo pardani teshib boldirning oldingi yuzasiga o‘tadi. Suyaklararo pardaning oldingi yuzasi bo‘ylab oyoq kaftiga borib, oyoq kafti usti arteriyasiga davom etadi. Oldingi katta boldir arteriyasining tarmoqlari quyidagilar: 1. Tizza bo‘g‘imi sohasiga qaytuvchi orqa katta boldir arteriyasi (a. recurrens tibialis posterior) taqim osti chuqurchasi sohasidan boshlanib, tizza bo‘g‘imi va taqim osti mushagini qon bilan ta’minlaydi. Tizzaning medial pastki arteriyasi bilan anastomozlashib, tizza bo‘g‘imi to‘rini hosil qilishda ishtirok etadi. 2.Tizza bo‘g‘imi sohasiga qaytuvchi oldingi katta boldir arteriyasi (a. recurrens tibialis anterior) oldingi katta boldir arteriyasidan suyaklararo pardadan o‘tgan sohada boshlanib, yuqoriga ko‘tariladi. Tizza bo‘g‘imi to‘rini hosil qiluvchi arteriyalar bilan anastomozlashib, tizza bo‘g‘imi to‘rini hosil qilishda ishtirok etadi. Tizza bo‘g‘imi, boldir suyaklariaro bo‘g‘im, oldingi katta boldir va barmoqlarni yozuvchi uzun mushaklarni qon bilan ta’minlaydi. 331

3.Oldingi lateral to‘piq sohasini qon bilan ta’minlovchi arteriya (a. malleolaris anterior lateralis) lateral to‘piq ustidan boshlanib uni, boldir-oshiq bo‘g‘imini, kaft oldi suyaklarini qon bilan ta’minlab, lateral to‘piq to‘rini (rete malleolare laterale) hosil qilishda ishtirok etadi. 4.Oldingi medial to’piq sohasini qon bilan ta’minlovchi arteriya (a. malleolaris anterior medialis) medial to‘piq sohasidan boshlanib boldir-oshiq bo‘g‘imini qon bilan ta’minlaydi va orqa katta boldir arteriyasining medial to‘piq tarmoqlari bilan anastomozlashib, medial to‘piq to‘rini (rete malleolare mediale) hosil qilishda ishtirok etadi. Oldingi katta boldir arteriyasi oyoq panjasining dorsal yuzasida oyoq panjasining orqa arteriyasiga (a.dorsalis pedis) davom etadi. Undan quyidagi tarmoqlar chiqadi: 1.Oyoq kaftining birinchi dorsal arteriyasi (a. metatarsea dorsalis I) uchta shoxga bo‘linib, bosh barmoqni ikki tomoni va II barmoqni medial tomonini qon bilan ta’minlaydi. 2.Oyoq kaftining chuqur tarmog‘i (r. plantaris profundus) I suyak oralig‘idan oyoq kaftiga o‘tib kaft ravog‘i bilan anastomozlashadi. Oyoq panjasining orqa arteriyasidan yana kaftning lateral va medial chekkalariga boruvchi lateral va medial kaft oldi arteriyalari chiqadi. 3.Lateral kaft oldi arteriyasi (a. tarsea lateralis) ravoqsimon arteriya bilan anastomoz hosil qiladi. 4.Medial kaft oldi arteriyasi (a. tarsea medialis ) oyoq panjasining medial chekkasiga boradi. 5.Ravoqsimon arteriya (a. arcuata) kaft-barmoq falangalari o‘rtasidagi bo‘g‘im bo‘ylab yo‘nalib, lateral kaft oldi arteriyasi bilan ravoq hosil qiladi. Bu ravoqdan I-IV kaft usti arteriyalari (I-IV a.metatarseae dorsales) boshlanib, II-V barmoq suyaklari oralig‘ida har biri ikkitadan barmoq usti arteriyasiga (a. digitales dorsales) bo‘linadi va II-V barmoqlarning bir-biriga qaragan yuzalariga boradi. Ulardan chiqqan teshib o‘tuvchi tarmoqlar (r. perforantes) kaft tomonga o’tib a.metatarsea plantares bilan qo‘shiladi. 332

Orqa katta boldir arteriyasi (a. tibialis posterior) taqim osti arteriyasining bevosita davomi. U boldir-taqim osti kanalidan pastga yo‘nalib, undan kambalasimon mushakning medial chekkasiga chiqadi. Keyin arteriya medial tomonga og‘ib medial to‘piqning orqa tomonidagi fibroz kanaldan o‘tadi va oyoq kaftiga tushadi. Shu sohada orqa katta boldir arteriyasi fastsiya va teri bilan qoplangan. Oyoq kaftida u medial va lateral kaft arteriyasiga bo‘linadi. Orqa katta boldir arteriyasi tarmoqlari: 1.Kichik boldir suyagini aylanib o‘tuvchi shox (r. circumflexa fibulae) orqa katta boldir arteriyasining boshlanish qismidan chiqib, kichik boldir suyagi boshchasiga yo‘naladi. Kichik boldir suyagi boshchasi atrofidagi mushaklarni qon bilan ta’minlaydi va tizza arteriyalari bilan anastomozlashadi. 2.Kichik boldir arteriyasi (a. peronea) tashqariga va past tomonga bosh barmoqni bukuvchi mushak ostida yo‘nalib pastki mushak-kichik boldir kanaliga kiradi. Suyaklararo pardaning orqa tomonidan o‘tib uzun, kalta kichik boldir va boldirning uch boshli mushagiga tarmoqlar beradi. Lateral to‘piq sohasida u oxirgi tarmoqlarga: lateral to‘piq sohasini qon bilan ta’minlovchi shoxlar (rr.malleolares laterales) va tovon tarmoqlariga (rr.calcanei) bo‘linib, tovon to‘rini (rete calcaneum) hosil qiladi. Kichik boldir arteriyasining teshib o‘tuvchi tarmog‘i (r.perforantes) oldingi lateral to‘piq arteriyasi bilan anastomozlashadi. Uning qo‘shuvchi shoxi (r.communicans) kichik boldir arteriyasini katta boldir arteriyasi bilan qo‘shadi. 333115-rasm. Oyoq kafti arteriyalari. 1-a. tibialis posterior; 2-a. plantaris lateralis; 3-arcus plantaris; 4-a. metatarseae plantares; 5-aa. digitales plantares communes; 6-rr. perforantes; 7-r. profundus a. plantaris medialis; 8-r. superficialis a. plantaris medialis; 9-a. plantaris medialis.

Oyoq kaftida orqa katta boldir arteriyasi tarmoqlari ichki va tashqi oyoq kafti arteriyalari (115-rasm) yotadi: 1. Medial kaft arteriyasi (a. plantaris medialis) o‘z nomidagi egatda yotib atrofdagi mushaklarni qon bilan ta’minlaydi va lateral oyoq kafti arteriyasi, hamda oyoq kaftining birinchi dorsal arteriyasi bilan anastomozlashadi. 2. Lateral kaft arteriyasi (a. plantaris lateralis) o‘z nomidagi egat bo‘ylab V kaft suyagi asosiga qarab yo‘naladi va medial tomonga bukiladi. Kaftining lateral arteriyasi atrofidagi mushaklar va bo‘g‘imlarga tarmoqlar beradi. Uning uchi I kaft suyagi sohasida kaftining medial arteriyasi va oyoq panjasining orqa arteriyasi chuqur tarmoqlari bilan anastomozlashib kaft yoyini (arcus plantaris) hosil qiladi. Kaft yoyidan to‘rtta aa. metatarsea plantares chiqadi. Ular oyoq panjasining orqa arteriyasiga qo‘shiluvchi teshib o‘tuvchi shoxlarni berganidan keyin kaft tomondagi umumiy barmoq arteriyasiga (aa. digitalis plantares communis) aylanadi. Barmoq falangalari asosida birinchi arteriya uchta, qolganlari esa ikkitadan kaft tomondagi xususiy arteriyalariga (aa. digitales plantares propria) bo‘linib, I-V barmoqlarning bir-biriga qaragan yuzalarini qon bilan ta’minlaydi. Arteriyalarning tarqalish qonuniyatlari Arteriya tizimi a’zolarni qon bilan ta’minlab, ularning tuzilishi, vazifasi va taraqqiyotiga moslashadi. Arteriyalarning odam tanasida tarqalishi ma’lum bir qonuniyatlarga rioya qiladi. Bu qonuniyatlar quyidagi guruhlarga bo‘linadi. A’zo sirti arteriyalari 1.Tana a’zolari nerv tizimi atrofida joylashgani kabi, arteriyalar ham nerv nayi va nervlar yo‘nalishida joylashadi. Orqa miyaga paralel ravishda aorta, hamda oldingi va orqa orqa miya arteriyalari yo‘naladi. Orqa miyaning har bir segmentiga segmentar orqa miya tarmoqlari to‘g‘ri keladi. 334

2.Organizmni o‘simlik va hayvon hayoti a’zolariga bo‘linishiga muvofiq arteriyalar devorga boruvchi - parietal va ichki a’zolarga boruvchi - visseral tarmoqlarga bo‘linadi. 3.Qo‘l va oyoq bittadan asosiy arteriya: qo‘l uchun o‘mrov osti arteriyasi, oyoq uchun son arteriyasi oladi. 4.Tana arteriyalari segmentar tuzilishini saqlab qoladi (qovurg’alararo arteriya va bel arteriyasi). 5.Arteriyalar tomirlar tizimining boshqa qismlari (venalar va limfa tomirlari) bilan birga yo‘nalib, umumiy tomirli dastani hosil qiladi. 6.Arteriyalar skeletga mos ravishda yo‘naladi. Umurtqa pog‘onasi bo‘ylab aorta, qovurg‘alar bo‘ylab qovurg‘alararo arteriyalar joylashadi. Qo‘l va oyoqning proksimal bitta suyak bo‘lgan qismida bittadan (yelka va son arteriyalari), o‘rta qismida juft suyaklar bor qismida ikkita (bilak, tirsak, oldingi va orqa katta boldir arteriyalari), distal suyaklar nur shaklida joylashgan qismida arteriyalar har bir barmoqqa qarab joylashadi. Arteriyalarning asosiy o‘zanlardan a’zolarga borish qonuniyatlari 1.Arteriyalar asosiy o‘zandan a’zolarga qisqa yo‘l bilan boradi. Shuning uchun har bir arteriyadan yaqin joylashgan a’zolarga tarmoqlar chiqadi. Aortadan birinchi bo‘lib yurakka boruvchi tojsimon arteriyalar chiqadi. Tarmoqlarning chiqish tartibi a’zolarning joylashishi va hosil bo‘lish tartibiga bog‘liq. Qorin aortasidan avval me’daga, keyin ichakka tarmoq chiqadi. Bunda a’zoning hosil bo‘lgan joyi ham ahamiyatga ega. Moyak arteriyasi moyak hosil bo‘lgan joydan qorin aortasidan boshlanadi. Yorg‘oqqa esa qon tomirlar son arteriyasidan chiqadi. 2. Arteriyalar tanani bukuluvchi tomonlarida joylashadi , chunki yoziluvchi tomonida joylashsa bukilganda qon tomir cho ‘ zilib , devori bir - biriga yopishadi . Umumiy uyqu arteriyasi bo‘yinning old tomonida, qo‘l arteriyalari esa kaft tomonda joylashadi. 335

3.Arteriyalar mushaklar, fassiyalar va suyaklardan hosil bo‘lgan tomirlarni siqilishdan va jarohatdan saqlovchi egatlar, kanallarda yotadi. 4.Arteriyalar a’zolarni bukilgan yoki ichki yuzasidan kiradi. Shuning uchun barcha ichki a’zolarning darvozalari ichki yuzasida, aorta turgan o‘rta chiziqqa qaragan. 5.Arteriyalar a’zolarning vazifasiga qarab moslamalar hosil qiladi. a). Harakat a’zolarida qon tomir to‘rlari, ravoqlar va doiralar hosil qiladi. Bulardan qon bo‘g‘im harakati vaqtida ham beto‘xtov o‘tadi. Harakatchan va hajmi o‘zgaruvchi ichki a’zolarda (me’da, ichaklar) juda ko‘p anastomozlar va ravoqlar hosil qiladi. b). Arteriyalarning o‘lchamlari a’zoning katta kichikligiga emas, balki, uning faoliyatiga bog‘liq. Buyrak arteriyasining kengligi, ichaklarni qon bilan ta’minlovchi yuqorigi ichaktutqich arteriyasi kengligiga teng, chunki buyrakning siydik ajratish faoliyati ko‘p qon kelishiga sabab bo‘ladi. d).Ichki sekretsiya bezlarini ko‘p sonli arteriyalar qon bilan ta’minlaydi, chunki ular qondagi oqsil moddalardan gormon ishlab chiqaradi. A’zo ichi arteriyalarining tarmoqlanish qonuniyatlari A’zo ichi arteriyalarining arxitektonikasi shu a’zoni tuzilishi va faoliyatiga mos bo‘ladi. Uzun naysimon suyaklarda diafiz arteriyasi suyakni o‘rta qismidan kirib proksimal va distal tarmoqlarga bo‘linadi. Diafiz arteriyasi diafizni ichidan qon bilan ta’minlaydi, tashqi zich qavati esa suyak parda arteriyasidan qon oladi. Bundan tashqari arteriyalar metafiz, apofiz va epifizlarga kiradi. G‘ovak suyaklarga qon tomirlar har tomondan kirib, suyak nuqtasi hosil bo‘lgan joyga yo‘naladi. Boylamlar arteriyasi biriktiruvchi to‘qima dastalari bo‘ylab yo‘naladi va ular bilan birga harakat o‘qiga perpendikulyar joylashadi. Mushak arteriyasi mushak tolalariga paralel yo‘naladi va ularga perpendikulyar tolalar beradi. 336

Bo‘laklardan tuzilgan parenximatoz a’zolarga arteriyalar, a’zoning o‘rtasidan kirib uning bo‘laklariga qarab bo‘linadi. Naysimon tuzilishga ega a’zolarda qon tomirlar quyidagicha joylashadi. a).Nayni bo‘ylama o‘qiga paralel uni bir tomonida arteriya yo‘naladi va undan to‘g‘ri burchak hosil qilib chiqqan ko‘ndalang tolalar nayni halqa shaklida o‘rab oladi (ichaklar). b).Tomirlar a’zo atrofida to‘r hosil qiladi va undan markazga qarab radiar tarmoqlar devor ichiga yo‘naladi. Orqa miyaning segmentar arteriyalari. Vena tizimi Venalar (vena, grekcha-phlebs) arteriyalarga qarama-qarshi yo‘nalib, qonni a’zolardan yurakka olib boruvchi qon tomirlar. Qon venalarda oqibgina qolmasdan, uning ayrim qismlarida (taloq venalari, darvoza vena oqimlari, oyoqning vena chigallarida) to‘planadi. Venalar magistral va a’zo venalariga bo‘linadi. Joylashishiga qarab yuza va chuqur venalar tafovut qilinadi. Venalarning devori arteriyaga nisbatan yupqa bo‘lib uch qavatdan iborat. Tuzilishiga qarab venalar ikki turga: devorida silliq mushak bo‘lgan venalar va mushak yo‘q venalarga bo‘linadi. Mushakli venalar o‘z navbatida mushak qavati kuchli rivojlangan venalar (darvoza venasi ildizlari, tananing pastki qismi va oyoq venalari). Ularning o‘rta qavatida silliq mushak tolalari ko‘p bo‘ladi. Mushak qavati kam rivojlangan venalarga tananing yuqori qismi va qo‘l venalari kiradi. Mushaksiz venalarga bosh va orqa miyaning qattiq va yumshoq pardasi venalari, suyak, ko‘zning to‘r pardasi, taloq va yo‘ldosh venalari kiradi. Bu venalar ichki tomondan endoteliy bilan qoplangan bo‘lib, uni ostida endoteliy osti membranasi tashqi tomonida yupqa yumshoq biriktiruvchi to‘qima pardasi bo‘ladi. Venalarning o‘ziga hos hususiyatlaridan biri ularning ko‘p qismida klapanlari (valvulae venosae) borligi. Klapanlar miya venalari, darvoza vena oqimlari, kavak venalar, bosh va bo‘yin, o‘pka va buyrak venalarida bo‘lmaydi. Klapanlar venalarning ichki qavatidan hosil bo‘lgan juft yarim oysimon burmalar shaklda. Ular elastik, kollogen tolalar va biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan bo‘lib, ustidan endoteliy qoplagan. Klapanlar qonni orqaga oqishiga to‘sqinlik qiladi. Klapanlar 337

o‘zining turtib chiqqan chekkasi bilan vena devoriga biriksa, botiq chekkasi qon yo‘nalishi yurakka qaragan. Vena devori bilan klapan o‘rtasida klapan sinuslari joylashgan. Qon oqish qiyinlashganda qon klapan sinusiga kirib, klapan cho‘ziladi va qon yo‘lini orqa tomoni bekiladi. Klapanlar ko‘pincha venalarga kichik irmoqlar qo‘yiladigan joylarda hosil bo‘ladi. Venalarning arteriyalardan farqi Vena qon tomirlari arteriyalardan ma’lum bir hususiyatlari bilan farqlanadi: 1. Arteriyalar tekis silindr shaklida bo‘lib, venalarning tashqi ko‘rinishi tekis bo‘lmaydi, ular goho kengayib, goho toraygan bo‘ladi. Kesmada arteriya yumaloq, vena esa yassi ko‘rinadi. 2. Venalarning soni arteriyadan ko‘p, chunki o‘rta va kichik o‘lchamli arteriyalar ikkita yo‘ldosh vena bilan birga yuradi. Ko‘p sohalarda (kichik chanoq bo‘shlig‘i, umurtqa kanali ichida) venalar yaxshi rivojlangan chigallar hosil qiladi. Shuning uchun venalarning umumiy hajmi arteriyalardan ikki marta katta. Venalarning yo‘nalishi arteriyalarga o‘xshab tekis bo‘lmay egri-bugridir. 3. Arteriyalardan farqli qo‘l va oyoq venalari ikki guruhga: chuqur va yuza venalarga bo‘linadi. Chuqur venalar arteriyalar bilan birga joylashsa, yuza venalar teri osti nervlari bilan birga joylashadi. Venalarda qon oqishini ta’minlovchi moslamalar Yurak va arteriyalar qisqarishida hosil bo‘lgan kuch qonni kapillyardan o‘tkazish vaqtida kamayib ketadi. Shu sababli vena qon tomirlaridan qon oqishi ayrim yordamchi moslamalar ta’siri ostida bo‘ladi. Bunday moslamalarga yurak bo‘lmachalari diastolasi davrida hosil bo‘lgan manfiy bosim ta’siri natijasida yirik venalarda (yuqori va pastki kovak, bo‘yinturuq va ’mrov osti venalari) ham manfiy bosim hosil bo‘lib qon oqishini ta’minlaydi. Nafas olish jarayonida ko‘krak qafasida hosil bo‘lgan manfiy bosim, yirik venalarga qon oqishini ta’minlaydi. 338

Periferik venalar devoridagi silliq mushak tolalarini qisqarishi qonni siqib markazga qarab yo’naltiradi. Bo‘shashgan davrda esa vena devorlari kengayib qonni mayda venalardan so‘radi. Qo‘l va oyoq bo‘g‘imlarining bukilgan sohalarida fassiyalar venalarga birikkan bo‘ladi. Ular taranglashgan vaqtda venalarni kengaytiradi, bo‘shashganda esa tomirlarni siqib qonni yurakka qarab yo‘naltiradi. Venalarning taraqqiyoti Homilaning tana venalari taraqqiyotning 4 haftasida tananing yon tomonlarida joylashgan juft poya shaklida bo‘ladi. Tananing oldingi sohasi venalari prekardinal (oldingi kardinal), orqa sohasida esa prostkardinal (orqa kardinal) venalar deb ataladi. Har ikki tomondagi oldingi va orqa kardinal venalar o‘zaro qo‘shilib, o‘ng va chap umumiy kardinal venani (kyuver naylari) hosil qiladi. Ular esa o‘z navbatida vena sinusiga quyiladi. Tananing asosiy venalari bo‘lgan yuqori va pastki kovak venalar pre- va postkardinal venalarning o‘zgarishi va yangi venalarning hosil bo‘lishi bilan bog‘liq ravishda taraqqiy etadi. Bo‘lmacha ikkiga bo‘linganidan so‘ng o‘ng va chap umumiy kardinal venalar o‘ng bo‘lmachaga quyiladi. Oldingi kardinal venalar o‘rtasida anastomoz hosil bo‘lib, u orqali boshdan keluvchi qon o‘ng umumiy kardinal venaga quyiladi. Chap umumiy kardinal vena yo‘qolib ketib uning faqat bo‘lmacha qismi - yurakning tojsimon sinusi qoladi. Prekardinal venalar o‘rtasidagi anastomozdan yelka-bosh poyasi hosil bo‘lib, qonni o‘ng prekardinal venaga quyadi. Prekardinal venaning shu anastomozdan orqadagi qismi va o‘ng umumiy kardinal vena yuqori kovak venaga aylanadi. Pastki kovak venaning tariqqiyoti birlamchi buyrak (mezonefros) va uning venalari (sub va suprakardinal), hamda ular o‘rtasidagi va postkardinal venalar bilan bo‘lgan anastomoz bilan bog‘liq. Bunda tananing orqa qismi o‘ng tomoni venalari sezilarli kengayib, chap tomon venalari yo‘qolib ketadi. Pastki kovak vena tananing orqa qismi o‘ng tomonidagi venalarning turli qismlaridan hosil bo‘ladi. Uning jigar qismi - jigarni umumiy olib ketuvchi venasidan, buyrak oldi qismi 339

o‘ng subkardinal venadan, buyrak qismi o‘ng sub- va suprakardinal venalar o‘rtasidagi anastomozdan, buyrak orqa qismi o‘ng suprakardinal venaning bel qismidan rivojlanadi. Pastki kovak venaga quyiluvchi venalarning ko‘p qismlari sub- va suprakardinial venalarning har xil qismlaridan rivojlanadi. Toq va yarim toq vena suprakardinal venaning qoldig‘idan hosil bo’ladi. Darvoza venasi tuxum sarig‘il-ichaktutqich venasining o‘zgarishidan hosil bo‘ladi. Tuxum sarig’i-ichaktutqich venasining jigar darvozasi bilan unga ichaktutuqich venalari quyiladigan joygacha bo‘lgan qismi darvoza venasiga aylanadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda vena tizimi arteriyaga nisbatan kamroq takomillashgan bo‘lib, vena tomirlari to‘g‘ri yo‘nalishga ega, vena chigallari yaxshi bilinmaydi. 16 yoshgacha bo‘lgan davrda tizimlararo va ichki anastomozlar soni ko‘payadi. Erta bolalik davrida venaning uzunligi va ko‘ndalang kesimi yangi tug‘ilgan chaqaloqga nisbatan 2 marta, 8-12 yoshda esa 7-8 marta kattalashadi. Kichik qon aylanish doirasi venalari Kichik qon aylanish doirasi venlari yoki o‘pka venalari (venae pulmonales) qonni o‘pkadan chap bo‘lmachaga olib keladi. Ular har o‘pkada ikkitadan jami to‘rtta bo‘lib, uzunligi 1,2-1,5, ko‘ndalang kesimi 14-18mm. O‘ng o‘pkaning hajmi katta bo‘lgani uchun uning venalari yo‘g‘onroq bo‘ladi. Katta qon aylanish doirasi venalari Katta qon aylanish doirasi venalari uchta tizimni o‘z ichiga oladi: 1) Yurak venalari tizimi. 2) Yuqori kovak vena tizimi. 3) Pastki kovak vena tizimi. Yurak venalari tizimi juda kichik bo‘lib, qonni faqat yurak devoridan yig‘adi va o‘ng bo‘lmachaga quyadi. Bu tizim venalari yurak bo‘limida yoritilgan. Yuqori va pastki kovak venalar tizimi tananing yuqori va pastki sohalaridan qon yig‘adi va yurakning o‘ng bo‘lmachasiga quyadi. Qorin bo‘shlig‘ida joylashgan toq a’zo venalari o‘zaro qo‘shilib darvoza venasini hosil qiladi. U jigar ichiga kirib tarmoqlanadi va jigar venasi bo‘lib chiqib, pastki kavak venaga quyiladi. 340

Yuqori kovak vena tizimi Yuqori kovak vena (vena cava superior) tizimi bosh, bo‘yin, ikkala qo‘l, ko‘krak qafasi va qisman qorin devoridan qon yig‘adi. Yuqori kovak vena uzunligi 5-8 sm, kengligi 21-25 mm bo‘lgan qisqa va yo‘g‘on vena. U birinchi o‘ng qovurg‘ani to‘sh suyagiga birikkan sohada o‘ng va chap yelka-bosh venalarining qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Yuqori kovak vena pastga tomon yo‘nalib, III o‘ng qovurg‘a tog‘ayini to‘sh suyagiga birikkan joyda o‘ng bo‘lmachaga quyiladi. Yuqori kovak venani old tomonida ayrisimon bez joylashgan. Unga o‘ng tomondan mediastinal plevra tegib tursa, chap tomonida ko‘tariluvchi aorta yotadi. Yuqori kovak vena orqa tomondan o‘ng o‘pka ildiziga tegib turadi. Yuqori kovak venaga o‘ng tomonidan toq vena, chap tomonidan esa ko‘ks oralig‘i va perikardning mayda venalari quyiladi. Yuqori kovak vena tizimi uch guruh venalardan: bosh va bo‘yin, ikkala qo‘l venalari, ko‘krak qafasi va qisman qorin devori venalardan hosil bo‘ladi. Yuqori kovak vena bolada yurak yuqori turgani uchun qisqa bo‘ladi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda yuqori kovak venaning diametri 10-12 mm. Uning hosil bo‘lish sohasi yangi tug‘ilgan bolada I qovurg‘a oralig‘ida bo‘lsa, 1-3 yoshda 2 qovurg‘a, 4-10 yoshda 3 qovurg‘a sohasida joylashadi. Bola tug‘ilishi davrida yuqori kovak venani hosil qiluvchi venalarning birikish burchagi 83-97 o bo‘lib, keyinchalik kattalashadi. Yoshga qarab yuqori kavak venaning diametri va uzunligi kattalashadi. Bu o‘sish emizikli, ikkinchi bolalik va o‘smirlik davrlarida sezilarli bo‘ladi. Toq vena (v. azygos) katta bel mushagi orqasida yotdan o‘ng ko‘tariluvchi bel venasining (vv. lumbalis acsendens dextra) davomidir. U o‘z yo‘nalishida pastki kovak venaga quyiluvchi o‘ng bel venalari bilan anastomozlashadi. Bu ko‘krak qafasiga diafragmaning bel qismining o‘ng oyoqchalari o‘rtasidan o‘tib kiradi va toq vena nomini oladi. Ko‘krak qafasida toq vena orqa ko‘ks oralig‘da yotadi. U umurtqa pog‘onasining o‘ng tomoni bo‘ylab yuqoriga ko‘tarilib IV-V ko‘krak umurtqalari sohasida vena o‘ng o‘pka ildizini orqasidan egilib o‘tib yuqori kovak 341

venaga quyiladi. Uning orqa va chap tomonida umurtqa pogo‘nasi, ko‘krak aortasi, ko‘krak limfa yo‘li va orqa qovurg‘alararo arteriylar joylashadi. Old tomonida qizilo‘ngach yoyadi Yuqori kovak venaga quyilgunicha toq venaga o‘ng yuqori qovurg‘alararo vena (v.intercostalis superior dextra), IV-XI orqa qovurg‘alararo venalar (v.intercostales posteriores), yarim toq vena (v.hemiazigos), shuningdek ko‘krak qafasi a’zolari: qizilo‘ngach venalari (7vv.esophageales), bronx venalari (vv. bronchiales), perikard venalari (vv.pericardiacae), ko‘ks oralig‘i venalari (vv.mediastinales) quyiladi. Yarim toq vena (v. hemiazygos) toq venadan ingichka, chap ko‘tariluvchi bel venasining (v. lumbalis ascendens sinistra) davomidir. U ko‘krak kafasiga diafragmaning bel qismining chap oyoqchalari o‘rtasidan o‘tib kiradi. Ko‘krak bo‘shlig‘ida 4-5 ta pastki orqa qovurg‘alararo venalarni qabul qiladi. VII-X ko‘krak umurtqalari sohasida toq vena o‘ng tomonga burilib umurtqa pog‘onasining oldidan o‘tadi va toq venaga quyiladi. Yarim toq venaga 6-7 ta yuqorigi orqa qovurg‘alararo venalar, qizilo‘ngach va ko‘ks oralig‘i venalaridan hosil bo‘lgan qo‘shimcha yarim toq vena (v. hemiazygos accessoria) quyiladi. Toq va yarimtoq venalarning asosiy oqimlaridan biri orqa qovurg‘alararo venalar (v. intercostales posteriores) shu nomdagi arteriyalar bilan qovurg‘alar oralig‘ida joylashib, ko‘krak qafasi va qisman qorin devorining oldingi qismidan qon yig‘adi. Bu venalarga orqa mushaklari va terisidan qon yig‘uvchi (r. dorsales) lar, hamda ichki va tashqi umurtqa pog’onasi chigallaridan hosil bo‘lgan umurtqalararo venalar (v. intervertebralis) quyiladi. Ichki umurtqa pog‘onasi vena chigallari (plexus venosi vertebrales interni) umurtqa kanalining ichida suyak parda bilan orqa miyaning qattiq pardasi o‘rtasida katta teshikdan dumg‘aza suyagining uchigacha bo‘lgan sohada joylashadi. Ularga orqa miya venalari (v.v. spinalis) va umurtqalarning g‘ovak moddasi venasi quyiladi. Tashqi umurtqa pog‘onasi chigali (plexus venosi vertebralis externi) umurtqalarning tashqi tomonida joylashadi. 342

Yelka-bosh venasi o‘z navbatida o‘mrov osti va ichki bo‘yinturiq venalarining qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Chap yelka-bosh venasining (v. brachiocephalica sinistra) uzunligi 5-6 sm, kengligi 14-20 mm. U chap to‘sh-o‘mrov bo‘g‘imi sohasida chap o‘mrov osti va ichki bo‘yinturuq venasining qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Chap yelka-bosh venasi to‘sh suyagi dastasini va ayrisimon bezning orqasidan pastga va o‘ng tomonga yo‘nalib o‘ng I qovurg‘a tog‘ayi sohasida o‘ng yelka-bosh venasi bilan qo‘shiladi. O‘ng yelka-bosh venasining (v. brachiocephalica dextra) uzunligi 2-3 sm, kengligi 13-20 mm bo‘lib, o’ng to‘sh-o‘mrov bo‘g‘imi orqasida o‘ng o‘mrov osti va ichki bo‘yinturuq venasining qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. U pastga tomon vertikal tushadi. Yelka-bosh venasiga ichki a’zolardan kelayotgan mayda: timus, perikard, bronx, qizilo‘ngach, mediastinal venalar va yirik qalqonsimon bezning pastki, bo‘yinning chuqur, ko‘krak qafasining ichki venalari quyiladi. Qalqonsimon bezning pastki venalari (vv. thyroideus inferiores) qalqonsimon bezning toq chigali (plexus rhyroideus impar) va pastki hiqildoq venasidan ( v. laryngea inferior) hosil bo‘ladi. Umurtqa venasi (v. vertebralis) shu nomdagi arteriya bilan bo‘yin umurtqalarining ko‘ndalang teshiklaridan o‘tadi va umurtqa pog‘onasi chigallaridan qon yig‘adi. Bo‘yinning chuqur venasi ( v.cervicalis profunda) tashqi umurtqa pog‘onasi chigallari, ensa sohasi mushaklaridan qon yig‘adi. Ko‘krak qafasining ichki venasi (v. thoracica internae) shu nomdagi arteriya bilan yo‘nalib, qorin usti venasi (v.epigastricae), mushak diafragma venasi (v.musculophrenicae) va oldingi qovurg‘alararo venadan (v.intercostales anterior) hosil bo‘ladi. Eng yuqori qovurg‘alararo vena (v. intercostalis suprema) yuqorigi 3-4 qovurg‘alararo venalarning qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Bosh va bo‘yin sohasidan qonni ichki va tashqi bo‘yinturuq vena oqimlari yig‘adi . 343

Ichki bo‘yinturuq vena (v. jugularis interna) sigmasimon sinusning bevosita davomi bo‘lib, bo‘yinturuq teshigi sohasidan boshlanadi. Boshlanish joyida ichki bo‘yinturuq venaning yuqori kengaymasi (bulbus venae jugularis superior) bor. Ichki bo‘yinturuq vena bo‘yin sohasida uyqu arteriyasi va adashgan nerv bilan birgalikda bo‘yin fastsiyasidan hosil bo‘lgan qin ichida yotadi. Ichki bo’yinturuq vena o‘mrov osti venasi bilan qo‘shiladigan joyda bo‘yinturuq venaning pastki kengaymasi (bulbus venae jugularis inferior) joylashgan. Ichki bo‘yinturuq vena oqimlarini ikki guruhga: 1.Bosh suyagi ichidagi venalar; 2. Bosh suyagi tashqarisidagi venalarga bo‘linadi. Bosh suyagi ichidagi venalarga quyidagilar kiradi. I.Miya qattiq pardasidagi kavaklar (sinuslar). Ular tuzilishi jihatidan venalarga o‘xshamasa ham, qon tomir vazifasini o‘taydi. Ularning devori elastik tolalarga boy fibroz to‘qimadan iborat. Miya qattiq pardasi sinuslari quyidagi venalardan iborat: 1) yuqorigi sagittal vena (sinus sagittalis superior) ; 2) pastki sagittal vena (sinus sagittalis inferior); 3) to‘gri vena (sinus rectus) ; 4) ko‘ndalang vena (sinus transversus); 5) ensa venasi (sinus occipitalis) ; 6) sigmasimon vena (sinus sigmoideus) ; 7) g‘ovak vena (sinus cavernosus) ; 8) yuqorigi va pastki toshsimon venalar (sinus petrosus superior et inferior). Bu venalarga bosh miyadan qon yig‘uvchi yuza va chuqur venalar, kalla suyaklarining g‘ovak moddasidan qon yig‘uvchi diploik venalar (vv. diploicae), yuqorigi va pastki ko‘z venalari (vv. ophtalmicae superior et inferior) va labirint venalari (v. labyrinthi) quyiladi. Vena sinuslari emissar venalar (vv. emissaria) orqali boshning tashqi venalari bilan qo‘shilib turadi. 2.Diploik venalar (vv. diploicae) ning klapanlari bo‘lmaydi, ular orqali kalla suyaklarining g‘ovak moddasidan qon vena sinuslariga oqadi. 3.Yuqorigi va pastki ko‘z venalari (vv.ophthalmicae superior et inferior) ning klapanlari yo‘q. Yuqorigi ko‘z venasi burun, peshona, yuqori va pastki qovoqlar, g‘alvirsimon suyak, ko‘z yoshi bezi, ko‘z olmasi pardalari va mushaklari venalaridan hosil bo‘ladi. Yuqorigi ko‘z venasi ko‘zning ichki chekkasida yuz venasi oqimlari bilan anastomozlashadi. 344

Pastki ko‘z venasi pastki qovoq, shu atrofdagi ko‘z mushaklari venalaridan hosil bo‘lib, ko‘ruv nervi ostida yotadi va yuqorigi ko‘z venasiga qo‘shiladi. Yuqorigi ko‘z venasi ko‘z kosasining yuqorigi tirqishi orqali kalla ichiga kirib sinus cavernosus ga qo‘shiladi. 4.Labirint venasi (v.labyrinthi) labirintdan boshlanib ichki eshituv yo‘li orqali o‘tadi va pastki toshsimon sinusga quyiladi. Ichki bo‘yinturuq venaning bosh suyagi tashqarisidagi oqimlariga quyidagilar kiradi: I.Halqum venalari (vv. pharyngeae) klapansiz, halqum chigalidan (plexus pharyngeae) qonni olib ketadi. Unga halqum, eshituv nayi, yumshoq tanglay va bosh miya qattiq pardasining orqa qismi venalari quyiladi. 2.Til venasi (v.lingualis) til orqasi venasi, tilning chuqur venasi va til osti venalaridan hosil bo‘ladi. 3.Yuqorigi qalqonsimon vena (v. thyroidea superior) hiqildoqning ustki, to‘sh- o‘mrov-so‘rg‘ichsimon venasidan hosil bo‘ladi. 4.Yuz venasi (v. facialis) yuzning yumshoq to‘qimasidan hosil bo‘luvchi burchak venasi, ko‘z kosasining yuqorigi venasi, yuqori va pastki qovoq venalari, yuqori va pastki lab venalari, tanglay venasi, engak osti venasi va yuzning chuqur venasi quyilishidan hosil bo‘ladi. 5.Jag‘ orqasi venasi (v. retromandibularis) ancha katta bo‘lib, quloq suprasi oldidan, quloq oldi bezi ichidan, pastki jag‘ suyagi shoxi orqasidan o‘tib ichki bo‘yinturuq venaga quyiladi. Bu vena quloq suprasi, boshning chakka va tepa sohalari, chakka pastki jag‘ bo‘g‘imi venalari va qanotsimon vena chigalidan qon yig‘adi. Tashqi bo‘yinturuq vena (v. jugularis externa) to‘sh-o‘mrov-so‘rg‘ichsimon mushakning oldingi chekkasida ensa va quloq orqa venasining qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. U to‘sh-o‘mrov-so‘rg‘ichsimon mushakni oldingi yuzasi bo‘ylab o‘mrov suyagigacha tushadi va ichki bo‘yinturuq venani o‘mrov osti venasiga qo‘shilgan burchakka yoki o‘mrov osti venasiga quyiladi. Tashqi bo‘yinturuq venaga yo‘l-yo‘lakay kurak osti venasi (v. subscapularis), oldingi bo‘yinturuq 345

vena (v. jugularis anterior) va bo‘yinning ko‘ndalang venasi (v. transversa coli) quyiladi. Oldingi bo‘yinturuq vena (v. jugularis anterior) engak osti sohasi mayda venalaridan hosil bo‘ladi. U pastga tomon tushib, bo‘yin fassiyalari o‘rtasidagi oraliqda o‘ng va chap oldingi bo‘yinturuq venalari o‘zaro ko‘ndalang anastomoz bilan qo‘shilib bo‘yinturuq vena ravog‘ini (arcus venosus juguli) hosil qiladi. Bu ravoq o‘ng va chap tomonda tashqi bo‘yinturuq venaga quyiladi. O‘mrov osti venasi (v. subclavia) toq, qo‘ltiq osti venasining davomi bo‘lib, oldingi narvonsimon mushakning oldida joylashadi. To‘sh-o‘mrov bo‘g‘imi orqasida ichki bo‘yinturuq vena bilan qo‘shilib, yelka-bosh venasini hosil qiladi. Unga ko‘krak venalari (vv.pectorales) va kurak orqa venasi (v.scapulae dorsalis) quyiladi. O‘mrov osti venasining boshlanish joyida va oxirida klapanlari bor. Qo‘l venalari Qo‘l venalari yuza va chuqur venalarga bo‘linadi. Bu venalar o‘zaro ko‘plab anastomozlar hosil qilib qo‘shiladi. Qo‘lda yuzaki venalar yaxshi bilinadi. Qo‘lning asosiy yuza venalari: lateral va medial teri osti venalari bo‘lib, ular barmoqlarning orqa tomonidagi vena chigallaridan boshlanadi. Kaftning dorsal venalari (to‘rtta) (vv. metacarpeae dorsales) va ular o‘rtasidagi anastomozlar barmoq, kaft va kaft usti sohalarida qo‘l kaftining orqa to‘rini (rete venosum dorsales manus) hosil qiladi. Qo‘lning kaft tomonidagi yuza venalar ingichka bo‘lib, barmoqlarning kaft venalaridan (vv. digitales palmares) boshlanadi. Ulardan qon barmoqlarning yon tomonida joylashgan anastomozlar orqali kaftning orqa to‘riga quyiladi. Qo‘lning lateral teri osti venasi yoki bosh vena (v. cephalica) kaftning orqa vena to‘rining bilak tomonidan birinchi dorsal kaft venasidan boshlanadi. U bilakning oldingi yuzasini lateral tomoni bo‘ylab ko‘tarilib, ko‘plab teri osti venalarini qabul qilib tirsak chuqurchasiga yo‘naladi. Bu yerda medial teri osti 346

venasi bilan anastomoz hosil qilganidan so‘ng yelkaga yo‘nalib, qo‘ltiq osti venasiga quyiladi. Qo‘lning medial teri osti yoki asosiy venasi (v. basilica) to‘rtinchi dorsal kaft venasining davomi bo‘lib, bilakning medial tomonidan yuqoriga ko‘tariladi. Tirsak chuqurchasida anastomoz hosil qilganidan so‘ng yelkaning pastki qismida yelka venasiga quyiladi. Tirsakning oraliq venasi (v. intermedia cubiti) qopqoqlari bo‘lmay, u tirsakning oldingi sohasida teri ostida bosh venadan asosiy venaga qarab qiya yo‘nalgan. Bulardan tashqari bilakning oldingi yuzasida bilakning oraliq venasi (v. intermedia antibrachii) joylashadi. Bu vena tirsakning oraliq venasiga quyiladi. Yangi tug’ilgan chaqaloq qo‘lida teri osti vena chigallari bor bo‘lib, yirik venalar yaxshi bilinmaydi. 2 yoshdan so‘ng bu chigallardan qo‘lning bosh va asosiy venalari yaqqol ko‘rinadi. Kaftning chuqur vena ravog‘iga juft kaft venalari (vv. metacarpeae palmares) quyiladi. Bu ikkala vena ravoqlaridan juft bilak va tirsak venalari (vv.radialis et vv. ulnaris) hosil bo‘ladi. Ular o‘z nomidagi arteriyalar bilan yo‘nalib o‘zaro qo‘shiladi va juft yelka venasini (v.brachialis) hosil qiladi. Bu venalar qo‘ltiq osti chuqurchasiga yetmasdan qo‘shilib toq qo‘ltiq osti venasini hosil qiladi. Qo‘ltiq osti venasi I qovurg‘aning tashqi qirrasigacha davom etib, o‘mrov osti venasiga o‘tadi. Qo‘lning chuqur venalarining oqimlari o‘z nomidagi arteriya tarmoqlariga mos ravishda joylashadi va ular tarqalgan sohalardan qon yig‘adi. Pastki kovak vena tizimi Pastki kovak vena (v. cava inferior) odam tanasidagi eng katta vena bo‘lib, klapanlari bo‘lmaydi. Uning uzunligi qorin bo‘shlig‘ida 18- 20 sm, ko‘krak bo‘shlig‘ida 1-4 sm. Kengligi boshlanish qismida 20 mm, quyish joyida 32-33 mm. Pastki kovak vena IV-V bel umurtqalari o‘rtasidagi tog‘ay disk sohasida o‘ng va chap umumiy yonbosh venaning (vena iliaca communis dextra et sinistra) 347

qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Dastlab pastki kovak vena o‘ng katta bel mushagini oldingi yuzasida joylashadi. U qorin aortasining o‘ng tomonida yuqoriga ko‘tarilib, o‘n ikki barmoq ichakni gorizontal qismi, me’da osti bezining boshi va ichak tutqich ildizini orqasidan o‘tadi. Jigarda o‘z nomidagi egatda joylashib, jigar venalarini qabul qiladi. So‘ngra diafragmadan o‘z nomidagi teshik orqali orqa ko‘ks oralig‘iga o‘tib, perikard ichiga kiradi va o‘ng bo‘lmachaga quyiladi. Qorin bo‘shlig‘ida pastki kovak vena qorinparda bilan faqat old tomondan o‘ralgan. Pastki kovak vena tizimi oyoq, chanoq devori va unda joylashgan a’zolardan, qorin bo‘shlig‘i devori va unda joylashgan juft a’zolardan, shuningdek jigardan qon yig‘adi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda pastki kovak vena 3-4 bel umurtqalari sohasida hosil bo‘ladi. Bu soha yoshga qarab pastga suriladi va balog‘at davrida 4-5 bel umurtqalari sohasiga tushadi. Pastki kovak venaning hosil bo‘lish burchagi yangi tug‘ilgan chaqaloqda 63 o bo‘lsa, kattalarda 93 o . Pastki kavak vena yangi tug’ilgan bolada qisqa va nisbatan keng (6mm) bo‘ladi. Bola hayotining birinchi yilida uning diametri o‘zgaradi, so‘ng yuqori kovak venaga nisbatan tezroq o‘sadi. Pastki kovak vena oqimlarining devori, yuqori kovak venaga nisbatan qalin. Ularda elastik membrana yaxshi bilingan bo‘lib, pardalarni bir-biridan ajratadi. O’rta qavatida yaxshi bilinadigan aylanma va bo‘ylama yo‘nalishdagi mushaklar bor. O‘spirinlik davrida pastki kovak vena diametri 23-26 mm bo‘ladi. Pastki kovak venaning oqimlari ikki: parietal va visseral guruhlarga bo‘linadi. Pastki kovak venaning parietal oqimlariga: 1.Bel venalari (vv. lumbales) odatda 4 juft bo‘lib, shu nomdagi arteriya tarqalgan sohadan qon yig‘adi. Ular o‘zaro ko‘tariluvchi bel venasi (v. lumbales ascendens) vositasida anastomoz hosil qiladi. Bel venalariga orqa miya irmoqlari (r. spinalis) orqali umurtqa pog‘onasi chigallaridan qon oqadi. 2.Diafragmaning pastki venalari (vv. phrenicae inferiores) o‘ng va chap shu nomli arteriyaning ikki tomonida joylashib, pastki kavak vena jigardan chiqqanidan so‘ng quyiladi. 348

Pastki kavak venaning vistseral oqimlari quyidagilar: 1.Moyak (tuxumdon) venasi (v. testicularis) (ovarica), juft, moyakning orqa qirrasidan (tuxumdon darvozasidan) ko‘p sonli vena bo‘lib boshlanadi. U moyak arteriyasi atrofini o‘rab uzum shingiliga o’xshagan chigal (plexus pampiniformis) hosil qilib erkaklarda urug‘ tizimchasi tarkibiga kiradi. Mayda venalar o‘zaro birikib har tomondan bittadan vena hosil qiladi. O‘ng moyak (tuxumdon) venasi pastki kovak venaga, chap vena esa buyrak venasiga quyiladi. 2.Buyrak venasi (v.renalis) juft, buyrak darvozasidan gorizontal yo‘nalib, I-II bel umurtqalariaro tog‘ay sohasida pastki kavak venaga quyiladi. Chap buyrak venasi 3.Buyrak usti bezi venasi (v. suprarenalis) buyrak usti bezi darvozasidan chiqadi. Chap vena buyrak venasiga, o‘ng vena esa pastki kovak venaga quyiladi. 4. Jigar venalari (vv. hepaticae) 3-4 ta bo‘lib, jigar parenximasida joylashgan. Ular pastki kovak venaning jigarga tegib turgan qismiga quyiladi. O‘ng jigar venasi quyilishdan oldin jigarning venoz boylami bilan birikkan. Umumiy yonbosh vena (v. iliaca communis) toq, yirik vena. U dumg‘aza- yonbosh bo‘g‘imi sohasida ichki va tashqi yonbosh venalarning qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. O‘ng umumiy yonbosh vena shu nomdagi arteriyani orqasida, chap vena esa medial tomonida joylashadi. Ichki yonbosh vena (v. iliaca interna) kichik chanoq bo‘shlig‘ining yon devorida shu nomdagi arteriyaning orqasida yotadi va uning tarmoqlari qon bilan ta’minlovchi sohalardan qon yig‘adi. Uning oqimlari parietal va vistseral guruhlarga bo‘linadi. Ichki yonbosh venaning parietal oqimlariga dumbaning yuqorigi va pastki venalari (vv. gluteae superior et inferior), yopqich vena (v. obturatoriae), dumg‘azaning lateral venasi (v. sacralis lateralis) (juft) va yonbosh-bel venasi (v. iliolumbalis) kiradi. Bu venalar shu nomdagi arteriyalar bilan birga yo‘nalib, ular tarmoqlangan sohalardan qon yig‘adi. Ularda klapanlar bor. Ichki yonbosh venaning visseral oqimlari kichik chanoq bo‘shlig‘i a’zolari atrofini o‘ragan quyidagi vena chigallaridan boshlanadi. 349

1. To‘g‘ri ichak vena chigali (plexus venosus rectalis ) to‘g‘ri ichakning orqa va yon tomonlarida joylashgan bo‘lib, ichki va tashqi guruhlarga bo‘linadi. Ichki chigal to‘g‘ri ichakning shilliq osti asosida va tashqi chiqaruv teshigi terisi ostida joylashsa, tashqi chigal mushak qavat ustida yotadi. Bu chigallardan qon toq to‘g‘ri ichakning yuqori venasi orqali pastki ichak tutqich venasiga, juft to‘g‘ri ichakning o‘rta venasi (v. rectales mediae) orqali ichki yonbosh venaga va juft to‘g‘ri ichakning pastki venasi (v. rectales inferior) orqali ichki uyatli venaga quyiladi. 2. Qovuq vena chigali (plexus venosus vesicalis) qovuqni yon tomoni va tubi sohasini o‘rab turadi. Bu chigalga erkaklarda prostata bezi venalari va v.dorsalis penis, ayollarda v.dorsalis clitoridis quyiladi. Bu chigaldan qon qovuq venalari (vv vesicales) orqali ichki yonbosh venaga quyiladi. 3.Erkaklarda prostata vena chigali (plexus venosus proctaticus) prostata bezi va urug‘ pufakchalarini o‘ragan. Unga v. dorsalis penis , vv. profundae penis va vv. scrotalis posteriores quyiladi. Ayollarda siydik chiqaruv nayini o‘ragan vena chigali orqa tomonga q in vena chigali (plexus venosus vaginalis) hosil qilib o‘tsa, yuqori tomonga bachadon bo‘ynini o‘ragan bachadon vena chigalini (plexus venosus uterinus) hosil qilib o‘tadi. Bu chigallardan qon bachadon venalari (vv uterinae) orqali ichki yonbosh venaga quyiladi. Tashqi yonbosh vena (v. iliaca externa) ning klapanlari yo‘q. O‘z nomidagi arteriya bilan yo‘nalib, dumg‘aza yonbosh bo‘g‘imi sohasida ichki yonbosh vena bilan qo‘shilib umumiy yonbosh venani hosil qiladi. Chov boylamini ustida tashqi yonbosh venaga qorin ustining pastki venasi (v.epigastrica inferior) va yonbosh suyagini aylanib o‘tuvchi chuqur vena (v.circumflexa ilium profunda) quyiladi. Oyoq venalari Oyoq venalari chuqur va yuza venalarga bo‘linadi. Chuqur venalarning qopqoqlari bo‘lib, o‘z nomidagi arteriyalar bilan yo‘nalib, shu arteriyalar tarmoqlangan sohalardan qon yig‘adi. Yuza venalar teri ostida joylashadi. 350

Oyoq panjasi venalari: oyoq panjasining orqa (dorsal) venalari (vv.digitales dorsales pedis) barmoqlarning vena chigallaridan boshlanib, oyoq panjasining orqa (dorsal) ravog‘iga (arcus venosus dorsalis pedis) quyiladi. Bu ravoqning medial chekkasidan oyoqning katta teri osti venasi, lateral chekkasidan esa oyoqning kichik teri osti venasi boshlanadi. Oyoq panjasining kaft tomonida kaft vena to‘ri (rete venosum plantare) ko‘p sonli teri osti venalaridan qon yig‘adi. Ular chuqur anastomozlar hosil qiladi. Oyoq panjasining teri osti venalaridan qon oyoqning katta va kichik teri osti venalari orqali oqadi. 1.Oyoqning katta teri osti venasi (v. saphena magna) klapanlari ko‘p bo‘lib, medial to‘piqning old tomonidan boshlanadi. U oyoq panjasining kaft tomonidan keluvchi irmoqlarni qabul qilganidan so‘ng boldirning medial yuzasi bo‘ylab teri osti nervi bilan yuqoriga ko‘tariladi. Son suyagini medial do‘ngsimon o‘simtalari ustini aylanib, sonning oldingi yuzasiga o‘tadi. Bu erda vena (hiatus saphenus ) dan kirib son venasiga quyiladi. Yo‘l – yo‘lakay oyoqning katta teri osti venasiga boldir va sonning medial va oldingi yuzalaridan qon yig‘uvchi teri osti venalari quyiladi. Oyoqning katta teri osti venasi son venasiga quyilishdan oldin unga tashqi tanosil a’zolar va qorinning oldingi devoridan qon yig‘uvchi teri osti venalaridan tashqi uyatli vena (v.pudendae externae), yonbosh suyagini aylanib o‘tuvchi yuza vena (v.circumflexa ilium superficiale), qorin ustining yuza venasi (v.epigastrica superficialis) quyiladi. Oyoqning kichik teri osti venasi (v. saphena parva) ning klapanlari ko‘p bo‘lib, oyoq panjasining lateral chetidan boshlanadi. U oyoq panjasining kaft yuzasi va tovon sohasi teri osti venalaridan boshlanib, lateral to‘piqning orqasidan yuqoriga ko‘tarilib, boldirning orqa lateral yuzasidan keluvchi irmoqlarni qabul qiladi. Boldirning orqa yuzasida boldir mushagini ichki va tashqi boshchalari o‘rtasidagi egatda n. saphenus shoxlari yonida joylashib, taqim osti chuqurchasiga kiradi va taqim osti venasiga quyiladi. Oyoq panjasining chuqur venasi ikkitadan bo‘lib, chuqur arteriya bilan birga yo‘naladi. Oyoq panjasining kaft tomonidagi chuqur vena (v. digitales plantares) bo‘lib boshlanib, v. metatarseae plantares lar orqali kaftning chuqur ravog‘iga 351

(arcus venosus plantaris) quyiladi. Bu ravoqdan hosil bo‘lgan medial va lateral kaft venalari orqali qon orqa katta boldir venasiga oqadi. Oyoq panjasining dorsal venalari (vv. metatarseae dorsalis pedis) shu tomondagi chuqur ravoqqa quyadi. Bu ravoq esa oldingi katta boldir venasiga (v. tibialis anterior) davom etadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloq oyog‘ida teri osti vena chigallari bor bo‘lib, yirik venalar yaxshi bilinmaydi. Ikki yoshlardan so‘ng bu chigallardan oyoqning katta va kichik yashirin venalari yaqqol ko‘rina boshlaydi. Ularning diametri 2 yoshgacha tez o‘sadi, katta yashirin vena 2 marta, kichigi esa 2,5 marta kattalashadi. Darvoza vena tizimi Darvoza venasi (v. portae) qorin bo‘shlig‘idagi toq hazm a’zolaridan (me’da, ingichka va yo‘g‘on ichak, to‘g‘ri ichakning yuqori qismi, taloq, me’da osti bezi) qon yig‘uvchi yirik vena. Uning uzunligi 5-6 sm, ko‘ndalang o‘lchami 11-18 mm. Darvoza venasi jigar o‘n ikki barmoq ichak boylami ichida xususiy jigar arteriyasi va umumiy o‘t yo‘lining orqasida joylashadi. Jigar darvozasiga kirgach, darvoza venasi o‘ng (r. dexter) va chap (r.sinister) shoxlarga bo‘linadi. Ular o‘z navbatida sektor va segmentlarga shoxlanadi. Bunday bo‘linish davom etib oxiri bo‘lakchalararo venalarga aylanadilar. Bo‘lakcha ichida bu venalar keng kapillyarlarga (sinusoid tomirlar) bo‘linadi. Bo‘lakchalardan chiquvchi venalar o‘zaro qo‘shilib 3-4 jigar venalarini hosil qiladi. Darvoza vena tizimi venalarida ikkita kapillyar tog‘ri mavjud. Ularning birinchisi hazm a’zolari devorida, ikkinchisi esa jigar bo‘lakchalari ichida joylashgan. Shuning uchun hazm a’zolari devoridan yig‘ilgan vena qoni jigardan o‘tish vaqtida zararli va yot moddalardan tozalanib, so‘ngra pastki kovak venaga quyiladi. Darvoza venasi me’da osti bezi boshining orqasida ichak tutqichning yuqorigi va taloq venasining o‘zaro qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Bundan tashqari darvoza venasining hosil bo‘lishida ichak tutqichning pastki venasi (116-rasm) va chap me’da venasi ham ishtirok etadi. 352

Darvoza venasiga jigar o‘n ikki barmoq ichak boylami ichida o‘t pufagi venasi (v. cystica), me’daning kichik egriligidan qon yig‘uvchi o‘ng va chap me’da venalari (vv. gastrica dextra et sinistra), o‘n ikki barmoqli ichak me’da osti bezi ustki orqa venalari (vv. pancreaticoduodenalis posterior superior ) quyiladi. O‘ng va chap me’da venalari me’da kichik egriligida anastomoz hosil qilib, ravoq shaklida yotadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda darvoza venasining uzunligi 16-44 mm, kengligi 2-3 mm. Uning kengligi bolalikning birinchi davrida 3 marta, bolalikning ikkinchi davrida 4 marta (10-12 mm), o‘smirlik davrida 5 marta o‘sadi. Devorining qalinligi 16 yoshda 1,5-2 marta kattalashadi. 1.Yuqorigi ichaktutqich venasi (v. mesenterica superior) me’daning katta egriligi va katta charvining o‘ng tomoni, o‘n ikki barmoq ichak, me’da osti bezining bosh qismi, och va yonbosh ichak, ularning ichak tutqichi, ko‘r ichak va chuvalchangsimon o‘simta, ko‘tariluvchi va ko‘ndalang chambar ichakdan qon yig‘adi. Unga me’daning katta egriligi va katta charvidan qon yig‘uvchi me’da- katta charvi venasi ( v. gastroomentalis dextra), me’da osti bezi va o‘n ikki barmoq ichakning oldingi yuqorigi venasi (v. pancreaticoduodenalis anterior superior), och va yonbosh ichak venalari (vv. jejunales et ileales), yonbosh-ko‘r ichak venasi (v. iliocolica), va chuvalchangsimon o‘simta venasi (v. appendicularis), ko‘tariluvchi va ko‘ndalang chambar ichak venalari (v. colica dextra et media) quyiladi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda yuqorigi ichaktutqich venasing uzunligi 4-6 sm, kengligi 3,6 mm bo‘ladi. Uning o‘lchamlari erta bolalik, bolalikning birinchi davri va balog‘at davrlarida tez o‘sadi. 353116-rasm. Darvoza venasining hosil bo‘lishi . 1.v. portae; 2.v.lienalis; 3.v.mesenterica superior; 4.v.mesenterica inferior.

2.Taloq venasi (v. lienalis) me’da osti bezining yuqori qirrasi bo‘ylab shu nomdagi arteriya ostida chapdan o‘nga yo‘naladi va qorin aortasini oldidan o‘tib, me’da osti bezi boshining orqasida yuqorigi ichak tutqich venasi bilan qo‘shiladi. Taloq venasi taloqdan, me’da katta egriligi va katta charvini chap tomonidan, me’da osti bezidan qon yig‘adi. Unga me’daning katta egriligi va katta charvidan qon yig‘uvchi chap me’da charvi venasi ( v. gastoomentalis sinistra), qisqa me’da venalari (v.gastrica brevis 3-7 ta ) va me’da osti bezi venalari (vv. pancreaticae) quyiladi. O‘ng va chap me’da charvi venalari o‘zaro anastomoz hosil qiladi va me’daning katta egriligi bo‘ylab ravoq shaklida yotadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda taloq venasining uzunligi o‘rtacha 2,6 sm, kengligi boshlanish qismida o‘rtacha 2,4 mm, quyilish qismida 2,8 mm. Uning uzunligi emizikli, bolalikning birinchi va o‘smirlik davrlarida tez o‘sib balog‘at davrida o‘rtacha 10 sm bo‘ladi. Kengligi boshlanish qismida emizikli, bolalikning birinchi va balog‘at davrlarida sezilarli o‘sib, o‘smirlik davrida 8,1 mm bo‘ladi. Taloq venasining quyilish yerida kengligi yangi tug‘ilgan chaqaloqda, emizikli va balog‘at davrlarida tez o‘sib, o‘smirlik davrida 9,2 mm ga yetadi. 3. Pastki ichaktutqich venasi (v. mesenterica inferior) chambar uchakning chap arteriyasi yonida joylashib, yuqoriga ko‘tariladi. Bu vena me’da osti bezi ostidan o‘tib ko‘pincha taloq venasiga, kamroq hollarda yuqori ichak tutqich venasiga, goho yuqori ichak tutqich venasi bilan taloq venasining qo‘shilish burchagiga quyiladi. Pastki ichak tutqich venasi yo‘g‘on ichakning chap qismidan, ya’ni chap chambar ichakning burilish burchagidan boshlab tushuvchi chambar ichak, sigmasimon ichak va to‘g‘ri ichakning yuqori qismidan qon yig‘adi. Unga chap chambar ichak venasi (v. colica sinistra), sigmasimon ichak venasi (vv. sigmoidea 2-5 ta ) va yuqorigi to‘g‘ri ichak venasi (v. rectalis superior) quyiladi. Vena tizimi anastomozlari. Tana venalari ko‘p sonli anastomozlar vositasida o‘zaro bog‘lanadi. Anastomozlar tizimlararo va tizim ichi guruhlariga bo‘linadi. Tizimlararo anastomozlar vositasida yuqori va pastki kavak, hamda darvoza vena tizimlari o‘zaro bog‘lansa, tizim ichi anastomozlari vositasida ayrim tizim venalari o‘zaro bog‘lanadi. Tizimlararo anastomozlar ikki guruhga: 1.Yuqori va pastki 354

kovak vena oqimlari o‘rtasidagi kava-kaval; 2.Yuqori, pastki kovak va darvoza vena oqimlari o‘rtasidagi porta-kaval anastomozlarga bo‘linadi. Porta-kaval anastomozlar qorin bo‘shlig‘ining turli tomonlarida joylashadi. Ularning eng asosiylari quyidagilar: 1.Yuqorida qizilo‘ngachning qorin qismidan darvoza venasiga quyiluvchi chap me’da venasi (v.gastrica sinistra) oqimlari bilan toq va yarim toq venalar orqali yuqori kovak venaga quyiluvchi qizilo‘ngach venalari (v.v. esophageae) o’rtasida. 2.Pastda darvoza venasi oqimi bo‘lgan yuqorigi to‘g‘ri ichak venasi (v. rectalis superior) bilan ichki yonbosh venasi orqali pastki kovak venaga quyiluvchi o‘rta va pastki to‘g‘ri ichak venalari (vv. rectalis media et inferior) o‘rtasida. 3. Oldinda, kindik atrofida, jigarning yumaloq boylami ichidagi darvoza venasining oqimi vv. paraumbilicales , yuqori kovak vena oqimi yuqorigi qorin usti venasi (v. epigastrica superior), hamda pastki kovak vena oqimi pastki qorin usti venasi (v. epigastrica inferior) o‘rtasidagi uch tomonlama anastomoz. Bu anastomoz bolada jigar kasalliklarida katta ahamiyatga ega. Bunda kindik atrofi venalari kengayib, o‘ziga xos shaklni (meduza boshi) oladi. 4.Orqada bel sohasida darvoza vena oqimlari yo‘g‘on ichakning mezoperitoneal qismi venalari va pastki kovak venaning parietal oqimlari bel venalari (v. lumbales) o‘rtasida. 5. Qorin bo‘shlig‘ining orqa devorida yuqori kovak vena oqimlari o‘ng va chap ko‘tariluvchi bel venalari (v. lumbales ascendens) va pastki kovak vena oqimi bel venalari (v. lumbales) o‘rtasida kava- kaval anastomoz joylashadi. 6. Yuqori kovak vena oqimi bo‘lgan orqa qovurg‘alararo venalarning ( rr. spinalis) lari va pastki kovak vena oqimi bo‘lgan bel venalarining shu nomli oqimlari o‘rtasidagi kava-kaval anastomoz. Ular orqali ichki va tashqi umurtqa pog‘onasi vena chigallaridan (plexus venosi vertebrales interni et externi) qon oqadi. Homilada qon aylanishi 355

Homila taraqqiyoti davrida o ‘ sish uchun kerakli bo ‘ lgan ozuqa moddalar va kislorodni ona qonidan oladi . Qon bachadon arteriyasidan yo‘ldoshga o‘tadi, shuning uchun homilaning qon aylanishi yo‘ldosh qon aylanishi (117-rasm) deyiladi. Yo‘ldoshda ona qoni bilan homila qoni o‘rtasida gaz almashibgina qolmay, homila qoni ozuqa moddalarni ham qabul qiladi. Yo‘ldoshdan homila qoni kindik venasiga (v.umbilicalis) o‘tib, kindik tizimchasi tarkibida jigarning pastki qirrasiga yo‘naladi va kindik venasi egatida joylashadi. Jigar darvozasi sohasida kindik venasi ikki shoxga bo’linadi. Uning bittasi darvoza venasiga quyilsa, ikkinchisi vena (arantsiy) nayi (ductus venosus) nomi bilan pastki kavak venaga quyiladi. Darvoza venasi orqali arterial qon homilaning qon ishlab chiqaruvchi a’zosi jigarga kiradi va undan jigar venalari orqali chiqib, pastki kovak venaga quyiladi va tananing pastki qismidan kelayotgan venoz qon bilan aralashadi. Pastki kovak venadagi aralash qon o‘ng bo‘lmachaga, undan oval teshik orqali chap bo‘lmachaga o‘tadi. Bunda homilada yaxshi rivojlangan pastki kavak vena burmasining ahamiyati katta. Chap bo‘lmachadan qon chap qorinchaga, so‘ngra aorta bo‘ylab organizmga tarqaladi. Homila tanasining yuqori qismidan kelayotgan venoz qon yuqori kovak vena orqali o‘ng bo‘lmachaga quyiladi. Undan o‘ng atrioventrikulyar teshik orqali o‘ng qorinchaga o‘tadi. O‘ng qorinchadan o‘pka poyasiga chiqqan qon o‘pka arteriyalari va o‘pka yaxshi taraqqiy etmagani uchun yirik arteriya (Batal) nayi 117-rasm.Homilada qon aylanishi. 1-v.cava superior; 2-arcus aortae; 3-ductus arteriosus; 4-a.pulmonalis sinistra; 5- pars acsendens aortae; 6-atrium sinistrum; 7-ventriculis sinister; 8-ventriculis dexter; 9-pars abdominalis aortae; 10-a.renalis sinistra; 11-v.renalis sinistra; 12- v.portae; 13-aorta; 14-a.illiaca communis sinistra; 15-a.umbilicalis sinistra; 16- v.umbilicalis; 17-placenta; 18-ductus venosus; 19-for. ovale; 20-truncus pulmonalis. 356

(ductus arteriosus) orqali aortaga o‘tadi. Buning natijasida aortadagi aralash qonga venoz qonning yangi qismi qo‘shiladi. Bu ikki marotaba aralashgan qon tana devorlari, a’zolarga va oyoqlarga boradi. Tananing yuqori qismiga boruvchi qon tomirlar aorta ravog‘idan chiqqani uchun ularga kislorod va ozuqa moddalarga boyroq qon boradi, shuning uchun bu sohalar homilada nisbatan yaxshi rivojlanadi. Aortadagi aralash qon ichki yonbosh arteriyalar orqali kindik arteriyasiga (a.umbilicalis) o‘tadi va yo‘ldoshga yo‘naladi. Bola tug‘ilganidan so‘ng birinchi chinqiriq bilan uning o‘pkasi kengayib, kichik qon aylanish doirasi faoliyat ko‘rsata boshlaydi. Boylangan kindik venasi bo‘shab jigarning yumaloq boylamiga (lig. teres hepatis) , kindik arteriyasining ko‘p qismi medial kindik boylamiga (ligg. umbilicales mediales), venoz nay venoz boylamga (lig. venosum) aylanadi. O‘pka poyasini aorta bilan qo‘shib turuvchi arteriya nayini ikki uchida bosim kichik qon aylanish ishga tushganidan keyin tenglashadi va unda qon oqishi to‘xtaydi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda nay teshigi torayib bekiladi. Bu jarayon nay o‘rtasidan boshlanib, avval o‘pka poyasi tomoniga keyin esa aortaga qarab yuradi. Nay 8-10 kun davomida butunlay puchayib arteriya boylamiga (lig. arteriosum ) aylanadi. Agar arteriya nayi bekilmay qolsa, bolada tug‘ma nuqson paydo bo‘ladi. O‘ng va chap bo‘lmachalardagi bosimning tenglashishi natijasida ular o‘rtasidagi to‘siqda joylashgan oval teshik ham asta-sekin bekiladi. Ba’zan bu teshikning bekilishi uzoq vaqt (6-8 oy) davom etishi mumkin. Bu teshik bir yilgacha bekilmasa, bola yuragida tug‘ma nuqson paydo bo‘ladi. Limfa tizimi Limfa tizimi (systema lymphaticum) qon tomirlar tizimining asosiy qismidan biri bo‘lib, u to‘qima suyuqligini so‘rib limfa hosil qilish va uni vena tizimiga olib borish vazifasini bajaradi. U vena tizimining yordamchi qismi bo‘lib, tuzilishi jihatidan unga o‘xshaydi. 357

Limfa ( lympha -toza suv) bu rangsiz suyuqlik bo‘lib, tarkibi plazmaga o‘xshash oqsillarning kolloid eritmalari, hujayra elimentlari (limfotsitlar, eozinofillar) bilan birga to‘qimada modda almashinuvida hosil bo‘lgan har xil yot moddalar, mikroorganizmlar, o‘lik hujayralardan iborat bo‘ladi. Limfa tizimi organizmda quyidagi vazifalarni bajaradi: 1.To‘qima suyuqligi tarkibi va hajmining doimiyligini ta’minlaydi; 2.To‘qima suyuqligi, limfoid elementlar va qon o‘rtasidagi gumoral aloqani ta’minlaydi; 3.Ichakda parchalanib hosil bo‘lgan ozuqa moddalarni (yog‘lar) ichaklardan venalarga olib boradi; 4.Seroz bo‘shliqlardan suyuqliklarni so‘rilishini; 5.Organizmga tushgan mikroorganizmlarni zararsizlantirish (himoya, bar’er vazifa); 6.Limfotsitlarni ishlab (limfopoez) qonga chiqarish; 7.Immunokompetent hujayralar (T va B limfotsitlar) va makrofaglar ishlab chiqarish. Bu hujayralar organizmning mikroblarga va ba’zi moddalarga qarshi faoliyatini kuchaytirib beradi (immun faoliyati). Yuqoridagi vazifalarni bajaruvchi limfa tizimi tarkibiga: 1.Limfani o‘tkazuvchi yo‘llar: limfakapillyar tomirlar, limfa tomirlari, poyalari va yo‘llari kiradi. 2.Limfotsitlar rivojlanadigan joylar: 1. Suyak iligi, ayrisimon bez. 2. Shilliq pardalardagi limfoid hosilalar: a) yakka holdadi follikulalar (folliculi lymphatici solitarii). b) limfatik follikulalar to‘plami (folliculi lymphatici solitarii aggregati). c) murtaklarning limfoid to‘qimasi. 3. Chuvalchangsimon o‘simta limfoid to‘qimasi. 4. Taloq pulpasi. 5. Limfa tuguni kiradi. 358

Limfa tizimi venadan quyidagilar bilan farq qiladi: 1.Vena tizimi arteriyalar bilan qo‘shiladi, limfa tizimining boshlanish qismi yopiq limfa kapillyarlari bo‘lib, markaziy qismi venaga quyiladi. 2. Limfa tomirlari o‘rtasida limfa tugunlari bo‘ladi. Limfa kapillyarlari bosh va orqa miya, ularning pardalarida, tog‘aylar, ko‘zning shox pardasi va gavhari, ichki quloq, teri va shilliq pardalar epiteliyasi, taloq parenximasi, suyak iligida bo‘lmaydi. Limfa tizimi tarkibiga limfani o‘tkazuvchi yo‘llar (limfa kapillyarlar, limfa tomirlari, poyalari va yo‘llari) va limfotsitlar rivojlanadigan joylar (suyak iligi, ayrisimon bez, limfoid follikulalar, murtaklar, taloq pulpasi va limfa tuguni kiradi. Limfa kapillyarlari (vasa lymphcapillaria) qon tomir kapillyarlariga nisbatan keng va tekis emas. Ular o‘zaro birikib, limfokapillyar to‘rlarini (rete lymphocapillare) hosil qiladi. Limfa kapillyarlarning devori bir qavat endoteliy hujayralaridan tuzilgan. Ular o‘zaro qo‘shilib, limfa tomirlarini hosil qiladi. Limfa tomirlari (vasa lymphatica) ichida klapanlari (valvulae lymphaticae) bo‘lib, limfani bir yo‘nalishda o‘tkazadi. Limfa tomirlari joylashishiga qarab a’zo ichi va a’zo sirti tomirlariga bo‘linadi. A’zo sirti limfa tomirlari limfani a’zolardan to limfa tugunigacha olib boruvchi (olib keluvchi) va limfa tugunidan chiqqan (olib ketuvchi) tomirlarga bo‘linadi. Ular yig‘ilib limfa poyalarini hosil qiladi. A’zo sirti limfa tomirlari joylashishiga qarab chuqur (vasa lymphatica profunda) (qon tomir va nervlar bilan yo‘naluvchi) va yuza (vasa lymphatica superficialia ) (teri osti venalari va nervlari bilan yo‘naluvchi) guruhlarga bo‘linadi. Tananing harakatchan sohalarida limfa tomirlari limfani beto‘xtov oqishini ta’minlovchi aylanma limfa yo‘llarini hosil qiladi. Limfa tuguni Limfa tuguni ( nodi lymphatici ) bu a ’ zo bo ‘ lib , a ’ zo va to ‘ qimalardan limfa poyalar va limfa yo ‘ llariga kelayotgan limfa tomirlari yo ‘ lida joylashadi . Limfa tugunlari odatda ikki va undan ko‘p holatda guruh bo‘lib joylashadi. Har bir limfa tuguniga uning qabariq tomonidan 4-6 olib keluvchi limfa tomirlari (vasa 359

afferentia) kiradi. Limfa tugunlardan chiqqan 2-4 ta olib ketuvchi limfa tomirlari keyingi guruh limfa tugunlariga yoki yirik limfa poyalariga quyiladi. Unga kelayotgan olib keluvchi tomirlar ko‘p va ingichka bo‘lsa, olib ketuvchi tomirlar kam va keng bo‘ladi. Limfa tugunlari (118-rasm) oval, yumaloq, loviyasimon, bo‘laklarga bo‘lingan shakllarda uchraydi. Ularning uzunligi 10-15 mm bo‘lib, umumiy og‘irligi 500-1000 g yoki tana og‘irligini 1% nitashkil qiladi. Limfa tugunining botiq tomonida darvozasi bo‘lib, unga arteriya va nervlar kiradi, vena va olib ketuvchi limfa tomirlari (vasa efferentia) chiqadi. Tugunning qavariq tomonidan esa olib keluvchi limfa tomirlari kiradi. Limfa tugunini o‘ragan biriktiruvchi to‘qimali kapsuladan uning darvozasi sohasida tugun ichiga to‘siqlar kirib, uni bo‘laklarga bo‘ladi. Limfa tuguni parenximasi po‘stloq va mag‘iz moddalarga bo‘linadi. Po‘stloq qismi kapsulaga yaqin joylashib, tugunning periferik qismini egallaydi. Unda o‘lchamlari 0,5-1 mm bo‘lgan limfoid tugunchalar bo‘lib, ularda B-limfotsitlar to‘plangan. Limfoid tugunchalardan ichkarida mag‘iz qismi chegarasida joylashgan limfoid to‘qima qatlami timusga bog‘liq bo‘lgan parakortikal zona deyilib, unda T-limfotsitlar bo ‘ladi. Mag‘iz qismi po‘stloq qismining ichki chekkasidan limfa tuguni darvozasigacha cho‘zilgan limfoid to‘qima zanjiridan iborat. Limfa tugunlar tananing ayrim qismlarida yuza va chuqur guruhga bo‘linadi. Tana bo‘shliqlarida esa tugunlar bo‘shliqlar devorida parietal va a’zolar oldida visseral guruhlarga bo‘linadi. Limfa poyalari va yo‘llari Limfa poyalari (trunci lymphatici) va limfa yo‘llari (ductus lymphatici) yirik limfa tomirlari bo‘lib, tananing ayrim sohalaridan limfani vena burchagiga yoki venalarga olib boradi. Odam tanasida juft: o‘ng va chap 360118-rasm. Limfa tuguni shakllari A - loviyasimon; B -yumaloq; D-ovalsimon; E-bo‘laklarga bo‘lingan; F -lentasimon;

bo‘yinturuq, o‘mrov osti, bronxomediastinal va bel poyalari; toq ichak poyasi tafovut qilinadi. Bu poyalarning qo‘shilishidan ko‘krak va o‘ng limfa yo‘llari hosil bo‘ladi. Ko‘krak limfa yo‘liga (ductus thoracicus) oyoqdan, chanoq, qorin bo‘shlig‘i devori va a’zolaridan ko‘krak qafasining chap tomonidan limfa quyiladi. U qorin bo‘shlig‘ida XII ko‘krak-II bel umurtqalari sohasida o‘ng va chap bel poyasining (truncus lumbalis dexter et truncus lumbalis sinister) qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. 25% holatda ko‘krak limfa yo‘lining boshlanish qismiga ichak poyasi (trunci intestinalis) ham quyiladi. Ko‘krak limfa yo‘lining uzunligi 30-41 sm bo‘lib, boshlanish joyida ko‘krak limfa yo‘li kengaymasi (cisterna chyli) hosil qiladi. Qorin bo‘shlig‘idan ko‘krak limfa yo‘li diafragmaning aorta teshigi orqali ko‘krak qafasiga chiqadi va orqa ko‘ks oralig‘ida ko‘krak aortasi bilan toq vena o‘rtasida joylashadi. VI-VII ko‘krak umurtqalari sohasida u chap tomonga og‘adi. V-VI bo‘yin umurtqalari sohasida plevra cho‘qqisi ustida ravoq hosil qilib, chap vena burchagiga quyiladi. Ko‘krak limfa yo‘lining quyilish joyida uning ichki qavatidan hosil bo‘lgan qonni venadan limfa yo‘liga o‘tishiga to‘sqinlik qiluvchi juft klapan bor. Bundan tashqari ko‘krak limfa yo‘lining bor bo‘yicha 7-9 ta klapanlari bo‘lib, ular limfani orqaga qaytishiga to‘sqinlik qiladi. O‘ng limfa yo‘li (ductus lymphaticus dexter) uzunligi 10-12 mm bo‘lib (18,8% holatda) o‘ng o‘mrov osti (truncus subclavius dexter), o‘ng bo‘yinturuq (truncus jugularis dexter) va o‘ng bronxomediastinal (truncus bronchomediastinalis dexter) poyalarning qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. O‘ng limfa yo‘li o‘ng ichki bo‘yinturuq va o‘mrov osti venalarining birikish burchagiga yoki ichki bo’yinturuq venaga quyiladi. Ko‘pincha (81,2% holatda) o‘ng limfa yo‘li bo‘lmasdan, uni hosil qiluvchi poyalar alohida-alohida o‘ng vena burchagiga, o‘ng ichki bo‘yinturuq yoki o‘ng o‘mrov osti venasiga quyiladi. Oyoq limfa tomirlari va tugunlari Oyoq sohasida yuza va chuqur joylashgan limfa tomirlari tafovut qilinadi. Yuza limfa tomirlar teri va teri osti yog‘ kletchatkasi, limfa kapillyarlaridan hosil bo‘lib 361

uch guruhga bo‘linadi. Medial guruh tomirlari I-III barmoqning ustki yuzasi va oyoq kaftining ichki yuzasi, boldirning ichki va orqa medial yuzalaridan boshlanib, katta yashirin vena bilan yuza chov tugunlariga yo‘naladi. Lateral guruh tomirlari IV-V barmoq oyoq kaftining tashqi qismi va boldirning lateral yuzasidan boshlanib, tizza bo‘g‘imiga yetmasdan medial tomirlarga qo‘shiladi. Orqa guruh tomirlari oyoq kaftining ostki yuzasining tashqi chekkasi va tovon sohasidan boshlanib, kichik yashirin vena bilan birga taqim osti limfa tugunlariga boradi. Oyoqning chuqur limfa tomirlari - mushaklar, bo‘g‘imlar va suyaklar limfakapillyarlaridan hosil bo‘lib, boldir va sonning chuqur arteriya va venalari bilan birga yo‘nalib, chuqur chov limfa tugunlariga quyiladi. Oyoqda limfa tugunlar taqim osti va chov sohasida joylashadi. Taqim osti limfa tugunlari (nodi lymphatici poplitei) 1-3 ta bo‘lib, taqim osti arteriyasi yonida joylashadi. Chov limfa tugunlari son uchburchagi sohasida chov boylami ostida joylashgan. Ular yuza va chuqur guruhlarga bo‘linadi. Yuza chov tugunlari (4-20 ta) (nodi lymphatici inguinalies superficiales) sonning keng fassiyasini yuza varag‘i ustida, chuqur chov tugunlari (1-7 ta) (nodi lymphatici inguinalies profundus) son arteriyasi va venasi yonida joylashgan. Bu limfa tugunlaridan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlar tomirli lakuna orqali tashqi yonbosh tugunlariga boradi. Chanoq limfa tomirlari va tugunlari Chanoq limfa tugunlari vistseral va parietal guruhlarga bo‘linib joylashadi. Vistseral limfa tugunlar (nodi lymphatici viscerales) kichik chanoq bo‘shlig‘i a’zolari yonida joylashadi. Bularga qovuq yoni (nodi lymphatici paravesicales) , bachadon yoni (nodi lymphatici parauterini) , qin yoni (nodi lymphatici paravaginales) va to‘g‘ri ichak yoni (nodi lymphatici pararectales) tugunlari kiradi. Bu tugunlardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari umumiy yonbosh va aorta osti limfa tugunlariga yo‘naladi. Chanoqning parietal limfa tugunlari: ichki yonbosh arteriyasi bo‘ylab 4-8 ta ichki yonbosh tugunlari (nodi lymphatici iliaci 362

interni) dir. Dumg‘aza suyagining oldingi yuzasida 2-3 ta dumg‘aza limfa tugunlari (nodi lymphatici sacrales) bo‘lib, ularga chanoq devori va to‘g‘ri ichakdan limfa keladi. Bu tugunlardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari tashqi va umumiy yonbosh tugunlariga quyiladi. Tashqi yonbosh tugunlari (nodi lymphatici iliaci externi) 2-12 ta bo‘lib, tashqi yonbosh arteriya va vena bo‘ylab zanjir shaklida joylashadi. Ustki va pastki dumba arteriyalari yonida joylashgan dumba limfa tugunlariga (nodi lymphatici gluteales) sonning orqa yuzasi va dumba sohasi va kichik chanoq devoridan keluvchi limfa tomirlar keladi. Ichki va tashqi yonbosh tugunlaridan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari umumiy yonbosh limfa tugunlariga (nodi lymphatici iliaci communes) yo‘naladi. Ulardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlar qorin aortasi va pastki kovak vena yonida joylashgan bel limfa tugunlariga quyiladi. Qorin bo‘shlig‘i limfa tomirlari va tugunlari Qorin bo‘shliida ham visseral va parietal limfa tugunlar ш tafovut qilinadi. Visseral limfa tugunlari qorin aortasining toq arteriyalari va ularning shoxlari atrofida joylashadi. Qorin o‘zani atrofida joylashgan tugunlarga (nodi lymphatici coeliaci) (1-5 ta) me’da, me’da osti bezi, taloq, buyrak va jigar limfa tugunlaridan chiqqan olib keluvchi limfa tomirlari keladi. Bu tugunlardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari bel limfa tugunlariga, shuningdek ko‘krak limfa yo‘lining boshlanish qismiga quyiladi. Me’daning limfa tugunlari ( nodi lymphatici gastrici ) uning katta va kichik egriliklari bo‘ylab, arteriyalar yo‘nalishida joylashadi. Ular quyidagi guruhlarga: chap me’da tugunlari; kardial limfa tugunlari; pilorik limfa tugunlari; o‘ng me’da-charvi tugunlari; chap me’da-charvi tugunlariga bo‘linadi. Taloq limfa tugunlariga ( nodi lymphatici lienales ) me’daning tubi, chap me’da-charvi tugunlari va taloq kapsulasidan kelayotgan limfa tomirlar quyiladi. Me’da osti bezining boshi va o‘n ikki barmoq ichak devoridan keluvchi limfa tomirlar pankreatoduodenal limfa tugunlar ш ga ( nodi lymphatici pancreatoduodenales ) quyiladi. 363

Jigar va o‘t pufagi limfa tomirlari jigar-o‘n ikki barmoq ichak boylami ichida umumiy jigar arteriyasi va darvoza venasi yo‘nalishida joylashgan jigar limfa tugunlariga ( nodi lymphatici hepatici ) quyiladi. Qorin bo‘shlig‘i visseral limfa tugunlarining eng ko‘p sonlisi (66-404 ta) ingichka ichak tutqichi ichida joylashgan ichak tutqich tugunlari ( nodi lymphatici mesenterici ) bo‘lib, ularga och va yonbosh ichak limfa tomirlari quyiladi. Bu tugunlardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlar bel limfa tugunlariga, goho ichak poyasini hosil qilib ko‘krak limfa yo‘ liga quyiladi. Chambar ichak qismlaridan chiquvchi limfa tomirlar ш , chambar ichak arteriyalari yo‘nalishida joylashgan limfa tugunlarga quyiladi. Qorin bo‘shlig‘ining parietal limfa tugunlari qorin bo‘shlig‘ining oldingi va orqa devorlarida joylashadi. Qorin bo‘shlig‘ining oldingi devorida pastki qorin osti arteriyalari yo‘nalishida shu nomli tugunlar ( nodi lymphatici epigastrici inferiores ), uining orqa devorida aorta va pastki kavak venani atrofida ko‘p sonli bel tugunlari ( nodi lymphatici lumbales ) joylashgan. Ular qorin aortasi va pastki kovak venaga nisbatan joylashishiga qarab chap, o‘ng va oraliq bel tugunlariga bo‘linadi. Qorin aortasining chap, old va orqa tomonlarida joylashgan chap bel limfa tugunlari ( nodi lymphatici lumbales sinistri ) o‘z navbatida lateral aorta tugunlari (nodi lymphatici aortici laterales), aorta oldi tugunlari ( nodi lymphatici preaortici ), aorta orqa tugunlari ( nodi lymphatici postaortici) guruhlarga bo‘linadi. Pastki kovak venaning oldingi, orqa va o‘ng tomonida joylashgan o‘ng bel tugunlari ( nodi lymphatici lumbales dextra ) kovak vena oldi limfa tugunlari ( nodi lymphatici precavales ), kovak vena orqa limfa tugunlari ( nodi lymphatici postcavales ), lateral kaval limfa tugunlari ( nodi lymphatici cavales laterales ) guruhlarga bo‘linadi. Aorta bilan pastki kovak vena o‘rtasidagi egatda oraliq bel limfa tugunlari ( nodi lymphatici lumbales intermedii ) zanjiri yotadi. Bu tugunlardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlar o‘ng va chap bel poyasini hosil qiladi. Ko‘krak qafasi limfa tomirlari va tugunlari 364

Ko‘krak qafasida ham parietal va vistseral limfa tugunlari va tomirlari tafovut qilinadi. Ko‘krak qafasining oldingi devorini ichki yuzasida to‘sh suyagining o‘ng va chap tomonida joylashgan to‘sh yoni tugunlariga ( nodi lymphatici parasternales ) ko‘krak qafasining oldingi devori, plevra, perikarddan, shuningdek pastki qorin usti va ustki diafragma limfa tugunlari, sut bezlaridan kelayotgan limfa tomirlari quyiladi. O‘ng to‘sh yoni tugunlaridan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari o‘ng bo‘yinturuq poyasiga yoki paravenoz limfa tugunlariga, chap to‘sh yoni tugunlaridan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari esa aorta oldi limfa tugunlariga, shuningdek ko‘krak limfa yo‘li va chap bo‘yinturuq poyalariga quyiladi. Qovurg‘alararo oraliqning umurtqa pog‘onasi yaqinida joylashgan qovurg‘alararo limfa tugunlariga (nodi lymphatici intercostales) ko‘krak qafasining orqa devori limfa tomirlari yo‘naladi. Ulardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlar ko‘krak limfa yo‘liga, ustki tugunlardan esa bo‘yinning chuqur tashqi tugunlariga quyiladi. Ustki diafragma tugunlariga ( nodi lymphatici phrenici superiores ) diafragma, perikard, plevra va jigarning diafragma yuzasidan kelayotgan limfa tomirlari quyiladi. Ulardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari to‘sh yoni, orqa ko‘ks oralig‘i, pastki traxeobronxial, bronxopulmonal limfa tugunlariga quyiladi. Ko‘krak qafasining visseral tugunlardan yuqorigi kovak vena va aorta ravog‘ining oldingi yuzasida joylashgan oldingi ko‘ks oralig‘i limfa tugunlariga ( nodi lymphatici mediastenales anteriores ) yurak, perikard, ayrisimon bez limfa tomirlari va bronxopulmonal, traxeobronxial limfa tugunlaridan olib keluvchi limfa tomirlari quyiladi. Oldingi ko‘ks oralig‘i limfa tugunlaridan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari o‘ng va chap vena burchaklariga yo‘naladi. Ko‘krak aortasi va qizilo‘ngachning yonida joylashgan orqa ko‘ks oralig‘i limfa tugunlariga ( nodi lymphatici mediastenales posteriores ) orqa ko‘ks oralig‘i a’zolaridan kelayotgan limfa tomirlar quyiladi. Bu tugunlardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari ko‘krak limfa yo‘liga quyiladi. O‘pka darvozasi sohasida joylashgan bronxopulmonal tugunlarga (nodi lymphatici 365

bronchopulmonales) o‘pka limfa tomirlari quyiladi. Bu tugunlardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari pastki va ustki traxeobronxial tugunlarga yo‘naladi. Pastki traxeobronxial limfa tugunlari ( nodi lymphatici tracheobronchiales inferiores) kekirdakning bosh bronxlarga bo‘lingan joyda joylashsa, o‘ng va chap ustki traxeobronxial tugunlar ( nodi lymphatici tracheobronchiales superiores dextri et sinistri) kekirdakning yon tomonlarida joylashadi. Bu guruh tugunlarga bronxopulmonal va boshqa visseral tugunlardan keluvchi limfa tomirlar quyiladi. O‘ng ustki traxeobronxial tugunlardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari o‘ng bronxomediastinal poyani hosil qiladi. Chap ustki traxeobronxial tugunlarning olib ketuvchi limfa tomirlari ko‘krak limfa yo‘liga quyiladi. Bosh va bo‘yinning limfa tomirlari va tugunlari Boshning limfa tomirlari bosh bilan bo‘yin o‘rtasida joylashgan limfa tuguni to‘plamlariga quyiladi. Bu to‘plamlar quyidagilar: ensa qon tomirlari yo‘nalishida joylashgan ensa limfa tugunlariga ( nodi lymphatici occipitales) boshning ensa sohasidan keluvchi limfa tomirlari quyiladi. Bu tugunlardan olib ketuvchi limfa tomirlari tashqi chuqur bo‘yin tugunlariga quyiladi. So‘rg‘ichsimon limfa tugunlari ( nodi lymphatici mastoidei) quloq suprasining orqasida joylashib, ularga quloq suprasi va boshning tepa qismi limfa tomirlari keladi. Bu tugunlardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlar quloq oldi va yuza bo‘yin tugunlariga quyiladi. Quloq oldi bezi sohasida tashqi joylashgan yuza quloq oldi tugunlari ( nodi lymphatici parotidei superficialis) va bez bo‘laklari orasida joylashgan chuqur quloq oldi limfa tugunlariga ( nodi lymphatici parotidei profundi) boshning peshona, tepa sohalari, quloq suprasi, tashqi eshituv yo‘li, eshituv nayi, quloq oldi bezi va yuqori lablar limfa tomirlari keladi. Bu tugunlardan chiquvchi olib ketuvchi limfa tomirlar bo‘yinning yuza va chuqur limfa tugunlariga boradi. Halqumning orqasida va yon devorlarida joylashgan halqum orqa limfa tugunlariga ( nodi lymphatici retropharygeales) halqum devoridan, burun bo‘shlig‘i va burunning yon bo‘shliqlari shilliq pardasi, tanglay va til 366

murtaklardan, eshituv nayi va nog‘ora bo‘shlig‘i limfa tomirlari keladi. Bu limfa tugunlaridan boshlangan olib ketuvchi limfa tomirlar bo‘yinning tashqi chuqur guruh limfa tugunlariga boradi. Jag‘ osti uchburchagida joylashgan pastki jag‘ limfa tugunlariga ( nodi lymphatici mandibulares) yuz terisi, qovoqlar, burun, lab, lunj limfa tomirlari quyiladi. Bu tugunlardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari bo‘yinning tashqi chuqur limfa tugunlariga quyiladi. Bo‘yinning chuqur limfa tugunlari ( nodi lymphatici cervicales profundi) bo‘yinning old va yon tomonlarida joylashgan. Ularning oldingi guruhiga hiqildoqning old limfa tugunlari ( nodi lymphatici prelaryngeales), qalqonsimon bez limfa tugunlari ( nodi lymphatici thyroidei) va kekirdakning old va yon tomoni limfa tugunlari ( nodi lymphatici pretracheales et paratracheales) kiradi. Bo‘yinning lateral chuqur limfa tugunlari ( nodi lymphatici cervicales lateralis) ichki bo‘yinturuq vena, bo‘yinning ko‘ndalang arteriyasi va qo‘shimcha nervning tashqi shoxi bo‘ylab zanjirlar hosil qilib joylashadi. Bu tugunlardan chiquvchi olib ketuvchi limfa tomirlari o‘ng va chap bo‘yinturuq poyasini hosil qiladi. Qo‘lning limfa tomirlari va tugunlari Qo‘lning limfa tomirlari yuza va chuqur guruhlarga bo‘linadi. Uning yuza limfa tomirlari teri osti venalarining yonida joylashib, lateral va medial guruhlarga bo‘linadi. Lateral guruh limfa tomirlari I-III barmoq, kaft, bilak va yelkaning lateral tomoni terisi va teri osti asosida hosil bo‘lib, bosh vena yonida yo‘naladi va qo‘ltiq osti limfa tugunlariga quyiladi. Ichki guruh limfa tomirlari qisman III va IV-V barmoqlar, kaft, bilak va yelkaning ichki tomoni terisi va teri osti asosi sohasida hosil bo‘lib, asosiy vena bilan yo‘nalib tirsak va qo‘ltiq osti limfa tugunlariga quyiladi. Chuqur limfa tomirlar mushaklar, bo‘g‘imlar va suyaklardan boshlanib chuqur arteriya va venalar bo‘ylab yo‘naladi. 367

Qo‘lda limfa tugunlar ikki: tirsak chuqurchasi va qo‘ltiq osti sohasida joylashadi. Tirsak limfa tugunlari ( nodi lymphatici cubitales ) tirsak chuqurchasida yuza medial teri osti venasi yonida fassiyanining ustida va chuqur fassiyaning ostida qon tomirlar yonida joylashadi. Bu tugunlardan chiqqan limfa tomirlari qo‘ltiq osti tugunlariga yo‘naladi. Qo‘ltiq osti limfa tugunlari ( nodi lymphatici axillares) qo‘ltiq osti chuqurchasi yog‘ to‘qimasida oltita: tashqi, ichki, kurak osti, pastki, markaziy, cho‘qqi guruhlariga bo‘linib joylashadi. Qo‘ltiq osti limfa tugunlariga qo‘lning yuza va chuqur limfa tomirlari, ko‘krak qafasining oldingi, yon, orqa devori va sut bezi limfa tomirlari kelib quyiladi. Bu tugunlardan chiqqan olib ketuvchi limfa tomirlari o‘mrov osti poyasini hosil qiladi. Limfa tizimining taraqqiyoti va yoshga qarab o‘zgarishi Taraqqiyotning 6 haftasida hosil bo‘layotgan yirik venalar yaqinida mezodermadan tirqishsimon bo‘shliqlar paydo bo‘ladi. Ularni mezenxima hujayralari chegaralagan bo‘lib, keyinchalik endoteliy hujayralariga aylanadilar. Bu tirqishlar qo‘shilib limfa qopchalarini hosil qiladi. Birinchi bo‘lib o‘ng va chap bo‘yinturuq limfa qopchalari, keyinchalik esa o‘mrov osti limfa qopchalari paydo bo‘ladi. Homila tanasining orqa devorida joylashgan qopchalar zanjirining qo‘shilishidan ko‘krak limfa yo‘li paydo bo‘lib, taraqqiyotning 9 haftasida chap bo‘yinturuq qopchasiga ochiladi. Chap va o‘ng bo‘yinturuq va o‘mrov osti qopchalari bo‘yin venalari bilan birikadi. Juft yonbosh limfa qopchalaridan chanoq va oyoq limfa tomirlari hosil bo‘ladi. Bola tug‘ilish davrida uning limfa qopchalari va yo‘llari yaxshi rivojlangan bo‘lib, bola tug‘ilganidan so‘ng ularning devori tarkibining takomillashuvi davom etadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloq limfa kapillyarlari diametri nisbatan keng bo‘ladi. Ular quyuq to‘rlar hosil qiladi. Ularning limfa tomirlarida klapanlari yaxshi rivojlanmagan bo‘lib, uning takomili 13-16 yoshlarda tugallanadi. Ko‘krak limfa yo‘li yangi tug‘ilgan chaqaloqda to‘g‘ri yo‘nalishda bo‘lib, uning diametri bor bo‘yiga bir tekis, devori yupqa bo‘ladi. 368

Limfa tomirlari va tugunlarining tarqalish qonuniyatlari 1.Limfa tizimining katta qismida limfa og‘irlik kuchiga qarshi oqadi. Ljmfa tomirlari keng va soni ko‘p bo‘lgani uchun uning oqishi venaga o‘xshab sekin bo‘ladi. 2.Tananing limfa tomirlari yuza va chuqur guruhlarga bo‘linadi. Teri ostida joylashgan yuza tomirlar teri osti venalari va yuza nervlar bilan birga, chuqur limfa tomirlari tomirli-nervli dastalar tarkibida yo‘naladi. 3.Barcha limfa tomirlari boshlangan joyidan to limfa tugunigacha qisqa yo‘l bilan yo‘naladi. 4.Tana limfa tomirlari suyaklarga paralel yo‘naladi (qovurg‘lararo limfa tomirlari). 5.Organizm hayvoniy va o‘simlik a’zolariga bo‘lingani kabi limfa tugunlari ham somatic va visseral guruhlarga bo‘linadi. 6.Somatik limfa tugunlari harakatchan sohalarda bo‘g‘imlarning bukuluvchi yuzalarida joylashgan bo‘lib, ularning harakati limfani oqishini ta’minlaydi. 7.Visseral limfa tugunlari ichki a’zolar darvozasi sohasida joylashadi. 8.Limfa tugunlari ikki tomonlama simmetriya prinsipi asosida joylashib, u tananing o‘ng tomonida ko‘p bo‘ladi. Qon ishlab chiqaruvchi va immun tizimi a’zolari Immun tizimi tarkibiga organizmga tashqi muhitdan kiruvchi va organizmda hosil bo‘luvchi yot hujayra va moddalardan himoya qiluvchi a’zo va to‘qimalar kiradi. Bu a’zolar limfoid to‘qimalardan iborat bo‘lib, ular immunokompetent hujayralar, limfotsitlar va plazmotsitlar ishlab chiqaradi. Immun tizimi a’zolariga suyak iligi, ayrisimon bez, limfa tuguni, hazm va nafas a’zolari tizimida joylashgan limfoid to‘qimalar (murtaklar, chuvalchangsimon o‘simta va yonbosh ichak limfatik follikula to‘plami, hamda yakka holdagi follikulalar kiradi. Bu a’zolar vazifasiga qarab markaziy va periferik qismlarga bo‘linadi. Tizimning markaziy a’zolariga ayrisimon bez va 369

suyak iligi, ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra chuvalchangsimon o‘simta va yonbosh ichakning limfatik follikula to‘plamlari kiradi. Tizimning pereferik a’zolariga: murtaklar, hazm va nafas a’zolari devorida joylashgan yakka holdagi follikulalar va taloq kiradi. Suyak iligi qon va immun tizimining barcha hujayralarini hosil qiluvchi o‘zak hujayralari manbaidir. O‘zak hujayralari suyak iligidan qonga o‘tadi va immun tizimining boshqa markaziy a’zolariga boradi. Ayrisimon bezning o‘zak hujayralarida T-limfotsitlar ishlab chiqarilib, qon bilan birga timusga bog‘liq bo‘lgan limfa tugunning parakortikal qismi, taloqning limfoid tugunlarining periarterial qismiga kiradi va hujayra immunitetini hosil bo‘lishini ta’minlaydi. Qolgan a’zolarda B-limfotsitlar ishlab chiqariladi va immun tizimining periferik qismiga: murtaklar, hazm va nafas a’zolari devorida joylashgan yakka holdagi follikulalar, limfa tugunining limfoid tugunchalari, taloqning limfoid tugunchalarining periarterial qismidan tashqari qismlariga kiradi va gumoral immunitet vazifasini bajaradi. Immun tizimining pereferik a’zolari vazifasi markaziy a’zolar ta’sirida bo‘ladi. T- va B - limfotsitlarni yuzasida organizmda immun reaktsiyalar chaqiruvchi antigenlarni sezuvchi retseptorlari bor. Immun reaktsiyalarni bajaruvchi hujayralarni immunokompetent hujayralar (immunotsitlar) deb ataladi. Immun tizimi a’zolari organizmda ma’lum bir sohalarda: mikroorganizmlar va yot moddalarning o‘tishi mumkin bo‘lgan joylarda joylashib, limfoid to‘qima bo‘lgan himoya zonalarini - filtrlarni hosil qiladilar. Pirogov-Valdeyer halqasini hosil qilgan murtaklarning limfoid to‘qimasi bir tomondan og‘iz va burun bo‘shlig‘i, ikkinchi tomondan halquim va hiqildoq o‘rtasida joylashgan. Yonbosh ichakning oxirgi qismida joylashgan limfatik follikulalar to‘plami yonbosh ichakni ko‘richakka o‘tish joyida joylashgan. Chuvalchangsimon o‘simtaning limfoid tugunchalari esa ichakning ikki xil muhitiga yaqin joylashgan. Hazm va nafas a’zolari devoridagi yakka holdagi follikulalar tashqi muhit bilan organizm chegarasini nazorat qiladi. Ko‘p sonli limfa tugunlari esa limfani to‘qima va a’zolardan vena tizimiga o‘tish yo‘lida joylashgan. 370

Immun tizimi a’zolarining xususiyatlaridan biri shundan iboratki, ular taraqqiyotda erta paydo bo‘lib va yangi tug‘ilgan chaqaloqda yetilgan bo‘ladi. Ular bolalik va o‘smirlik davrlarida, ya’ni organizmning tiklanish, o‘sish va uning himoya tizimlarini hosil bo‘lish davrida tez o‘sadi. Odamda immun tizimi a’zolarining umumiy massasi (ilikdan tashqari) 1,5-2 kg. Immun tizimining markaziy a’zolari Suyak iligi (medulla osseium) odamda qon ishlab chiqaruvchi va immun tizimi a’zosi bo‘lib hisoblanadi. Unda hosil bo‘lgan o‘zak hujayralari 100 martagacha bo‘linish xususiyatiga ega. Bu hujayralar bo‘linib uch yo‘nalishda (eritropoez, granulopoez va trombotsitopoez) takomillashib qonning shakliy elimentlariga aylanadi va qonga o‘tadi. Katta yoshdagi odamlarda g‘ovak, yassi suyaklar va uzun naysimon suyaklarning epifizlarida qizil ilik (medulla osseum rubra) va naysimon suyaklar diafizining ilik kanalida joylashgan sariq ilik (medulla osseum flavum) tafovut qilinadi. Katta yoshdagi odamlarda ilikning umumiy og‘irligi 2,5-3 kg yoki tana og‘irligining 4,5-4,7% ni tashkil qiladi. Uning yarmi qizil ilik, qolgani sariq ilik. Qizil ilik tarkibi retikula to‘qima va gemopoez elimentlari bo‘lgan mieloid to‘qimadan iborat. Retikula to‘qimasi retikula hujayralari va tolalaridan iborat bo‘lib, uning qovuzloqlarida eritropoez, granulopoez va trombotsitopoez qatorlarining yosh va etilgan elimentlari joylashgan. Sariq ilik retikula to‘qimasining o‘rnini egallagan yog‘ to‘qimasidan iborat. Unda qon hosil qiluvchi elimentlar bo‘lmaydi, goho ko‘p qon yo‘qotganda sariq ilik o‘rnida qizil ilik paydo bo‘lishi mumkin. Taraqqiyoti va yoshga qarab o‘zgarishi . Suyak iligi homila hayotining ikkinchi oyidan boshlab hosil bo‘la boshlaydi. Taraqqiyotning 12-haftasidan boshlab suyak iligida qon tomirlar zo‘r berib rivojlanib, ular atrofida retikula to‘qimasi va birlamchi qon orolchalari hosil bo‘ladi. Shu davrdan boshlab suyak iligi qon ishlab chiqaruvchi a’zo sifatida ishlay boshlaydi. Taraqqiyotning 20- 371

haftasidan suyak iligi suyak epifizi tomonga qarab zo‘r berib o‘sadi. Naysimon suyaklar diafizida suyak to’sinlari yemirilib ilik bo‘shlig‘i hosil bo‘la boshlaydi. Yangi tug‘ilgan chaqaloq suyagining ilik bo‘shlig‘ida qizil ilik bo‘lib, ularda yog‘ hujayralari bola tug’ilganidan keyin (1-6 oylarda) paydo bo‘ladi. 4-5 yoshdan keyin naysimon suyaklar diafizida joylashgan qizil ilik asta-sekin sariq ilikka aylana boshlaydi va 20-25 yoshlarda naysimon suyak ilik bo‘shlig‘i sariq ilik bilan to‘ladi. Yassi suyaklar suyak iligida yog‘ hujayralari ilik hajmini 50% ni tashkil qiladi. Ayrisimon bez Ayrisimon bez (thymus) limfoid a’zo bo‘lib, bolada yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Ayrisimon bezda T -limfotsitlar hosil bo‘lishidan tashqari, ularning takomillashuviga ta’sir qiluvchi timik omillarni ham ishlab chiqaradi. Uning gormoni timozin limfopoezni faollashtirib T -limfotsitlarini hosil bo‘lishida ishtirok etadi, immun jarayonlarni kuchaytiradi, uglevod va kalsiy moddalarining almashinuvini boshqaradi. Ayrisimon bez oldingi ko‘ks oralig‘ining yuqori qismida joylashadi. U kattaligi bir xil bo‘lmagan, o‘zaro o‘rta qismida birikkan o‘ng va chap bo‘laklardan iborat. Bo‘laklarning yuqori qismi toraygan, pastki qismi esa keng. Chap bo‘lagi o‘ngiga nisbatan uzun. Bezni tashqi tomonidan yupqa biriktiruvchi to‘qimali kapsula o‘ragan bo‘lib, undan bez ichiga bo‘laklararo to‘siqlar (septa interlobularis ) kirib, bez to‘qimasini o‘lchamlari 1-10 mm bo‘lgan bez bo‘laklariga (lobuli thymi) ajratadi. Bez parenximasi bo‘laklar chekkasida joylashgan to‘q rangli po‘stloq modda (cortex thymi) va bo‘lak markazida joylashgan och rangli mag‘iz moddadan (medulla thymi) iborat. Mag‘iz qismida timus (gassal) tanachalari bor. Po‘stloq va mag‘iz modda o‘rtasidagi chegara har doim aniq emas. Taraqqiyoti va yoshga qarab o‘zgarishi. Ayrisimon bez homila hayotining I-oyi oxiri va 2-oyi boshida III-IV jabra cho‘ntaklari epiteliyidan hosil bo‘lgan juft o‘simtalar shaklida taraqqiy etadi. Ayrisimon bez kurtaklari kaudal 372

tomonga qarab o‘sib, qalinlashadi va bir-biriga yaqinlashadi. Homila hayotining 8-haftasida uning halqumga qo‘shilgan yuqori uchi asta-sekin yo‘qoladi va pastki qismi o‘zaro qo‘shilib bez bo‘laklarini hosil qiladi. Homila hayotining 5-oyida ayrisimon bez tuzilishi jihatidan bo‘laklardan iborat bo‘lib, ularda po‘stloq va mag‘iz modda yaxshi ko‘rinadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda bez og‘irligi nisbatan katta bo‘lib, o‘rtacha 13,3 g bo‘ladi, bu davrda ayrisimon bez o‘ng bo‘lagining uzunligi 5,2-7,4 sm, kengligi 1,7-2,3 sm. Chap bo‘lagi uzunligi 5,0-5,5 sm, kengligi 1,5-3,2 sm bo‘ladi. Uning yuqori chegarasi to‘sh suyagi dastasidan 1,0-2,5 sm yuqori, o‘ng bo‘lagi chapiga nisbatan yuqori turadi. O‘ng bo‘lakning pastki uchi IV-V qovurga tog‘aylari o‘rtasida tursa, chap bo‘lakniki II-IV qovurg‘a tog‘aylari o‘rtasida turadi. Bola hayotining birinchi uch yilida ayrisimon bez juda tez o‘sadi. Keyingi davrlarda uning o‘sishi bir tekis bo‘lib, balog‘at davrida eng katta og‘irlikka (37g) ega bo‘ladi. 10 yoshgacha po‘stloq moddasi mag‘iz moddasidan ko‘p bo‘lsa, 10 yoshlarda ularning miqdori teng bo‘ladi. Keyinchalik esa mag’iz modda miqdori ko‘paya boshlaydi Balog‘at davridan so‘ng ayrisimon bez og‘irligi kamaya boradi va 70-75 yoshlarda 6 g bo‘ladi. Ayrisimon bez yoshga qarab o‘zgargan vaqtda butunlay yo‘qolib ketmay, to‘sh suyagi orqasida yog‘ to‘qimasi bilan o‘ralgan bez orolchalari shaklida qoladi. Mabodo bolada bez erta yo‘qola boshlasa, bolaning psixikasi va taraqqiyoti buzilib, miasteniya va ataksiya belgilari paydo bo‘ladi. Agar bez kattalashib ketsa, limfa tugunlari ham kattalashib, bolada immunitet pasayadi, jinsiy taraqqiyoti sekinlashadi. Unda ayrisimon bez yaxshi taraqqiy etmagan bo‘lsa, limfopeniya bo‘lib, immun tanalarni hosil bo‘lishi kamayadi. Chuvalchangsimon o‘simtaning limfatik follikula to‘plamlari (noduli lymphatici aggregati appendicis vermiformis) chuvalchangsimon o‘simtaning shilliq qavati va shilliq osti asosida a’zoning bor bo‘yicha joylashadi. Ularning umumiy soni bola va o‘smirlarda 600-800 ta bo‘lib, chuvalchangsimon o‘simtaning shilliq pardasining 1 sm yuzasiga o‘rtacha 10-15 follikula to‘plami 373

to‘g‘ri keladi. Bitta follikula to‘plamining o‘lchami 1-1,5 mm bo‘lib, ular o‘rtasida silliq mushak hujayralari, retikula va kollogen tolalari joylashgan. Tugunchalarning o‘tkir uchlari chuvalchangsimon o‘simtaning epiteliyiga qaragan. Follikulalar to‘plami bir qator joylashmay 2-3 qator, turli chuqurlikda joylashadi. Ular yumaloq, oval, noksimon shakllarda uchraydi. Yuza joylashgan to‘plamlar nisbatan yirik bo‘ladi. Follikulalarning limfoid to‘qimasi retikula to‘qimasi hamda unda joylashgan o‘rta va kichik limfotsitlar, makrofaglardan iborat. Chuvalchangsimon o‘simtaning limfoid to‘qimasini immunoglobulin (antitela) ishlab chiqaruvchi B-limfotsitlar hosil bo‘ladigan joy deb hisoblash mumkin. Chunki bu tizim butunlay yoki qisman shikastlanganda organizmning antitela ishlab chiqarish xususiyati yo‘qoladi. Chuvalchangsimon o‘simtaning devorida follikulalar to‘plami homila hayotning 4 oyida dastlab shilliq pardada, so‘ngra shilliq osti asosda pado bo‘ladi. 5 oylik homilada to‘plam yumaloq shaklda bo‘lib, limfoid to‘qima yig‘indisidan iborat. Bola tug‘ilishidan oldin va tug‘ilganidan keyin ularda ko‘payish markazi paydo bo‘ladi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda chuvalchangsimon o‘simta devoridagi follikulalar to‘plami soni 150-200, ko‘ndalang o‘lchamlari esa 0,5-1,25 mm bo‘ladi. Bola 10 yoshdan o‘shganidan so‘ng chuvalchangsimon o‘simtaning shilliq osti asosida yog‘ hujayralari guruhi paydo bo‘lib, kollogen va elastik tolalar ko‘payadi. 16-18 yoshlarda follikulalar soni kamayib, yog‘ to‘qimasining hajmi ortadi. Yonbosh ichakning limfatik follikula to‘plamlari (noduli lymphatici aggregati ileii) yonbosh ichakning oxirgi qismi shilliq qavati va shilliq osti asosida joylashadi. Ular oval yoki yumaloq shakldagi yassi hosilalar shaklida ichakning ichak tutqich chekkasiga qarama-qarshi tomonda ichak bo‘shlig‘iga chiqib turadi. Bu sohada shilliq pardaning mushak qatlami uzilgan yoki butunlay bo‘lmaydi. Limfatik follikulalar o‘zining uzun o‘lchami bilan ichakning bo‘yiga yo‘nalib, goho qiya yoki ko‘ndalang joylashishi ham mumkin. Limfoid tugunchalar joylashgan yerda ingichka ichakning halqasimon burmalari uzilgan bo‘ladi. 374

Limfatik follikulalarning uzunligi 0,5-1,5 sm, kengligi 0,2-1,5 sm, ba’zan 3-5 sm gacha yetadi. Limfatik follikulalar to‘plamlarining soni ularning eng ko‘p rivojlangan vaqtda (o‘smirlik davrida) 33-80 ta. Limfatik follikulalar to‘plami homila hayotining 4 oyida ingichka ichakning oxirgi qismida yosh limfoid hujayralarning yumaloq shakldagi to‘plami holida ko‘rinadi. 5 oylik homilada tugunlar aylana va ovalsimon shaklga ega bo‘lib, ularning o‘lchamlari uzunligiga 2,0, kengligi 0,2 sm, soni 5-21 ta. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda limfatik follikulalar to‘plami hali shilliq parda ustiga turtib chiqmagan bo‘lib, soni 30 ga yaqin bo‘ladi. Emizikli davrda ular shilliq parda yuzasiga turtib chiqadi. Immun tizimining pereferik a’zolari Murtaklar (tonsilla) til ildizi, tomoq va halqumning burun qismlarida halqa shaklida joylashib, ularga juft tanglay va nay, toq til va halqum murtaklari kiradi. Murtaklar tuzilishi jihatidan yetilgan limfoid to‘qima yig‘indisidan iborat bo‘lib, uncha katta bo‘lmagan zich hujayra massalari - limfoid tugunchalari bor. Til murtagi (tonsilla lingualis) toq, til ildizining shilliq pardasini qoplagan ko‘p qavatli yassi epiteliy ostida joylashgan limfoid to‘qimadan iborat. Til ildizining til murtagi joylashgan soha g‘adir-budir bo‘lib ko‘rinadi. Kattaligi 3-4 mm keladigan do‘mboqchalar o‘rtasidagi chuqurchalarga shilliq bezlarining naychalari ochiladi. Til murtagi homila hayotining 6-7 oylarida limfoid to‘qimaning til ildizi yon qismlarida alohida-alohida to‘plamlari holida paydo bo‘ladi. 8-9 oylarda esa limfoid to‘qima limfoid tugunchalarga aylanadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqning til murtagida limfoid tugunchalarning soni homila hayotining oxirgi oylariga nisbatan ko‘payadi. Bola hayotining birinchi oyida limfoid tugunlarda o‘lchamlari 1 mm bo‘lgan ko‘payish markazlari paydo bo‘ladi. Keyinchalik to o‘smirlik davrigacha ularning soni ko‘payib boradi. Tanglay murtagi (tonsilla palatina) juft, tanglay-til va tanglay-yutqin ravoqlari o‘rtasidagi murtak chuqurchasida joylashgan. Uning shakli biroz 375

cho‘zilgan bo‘lib bodomga o‘xshaydi. Tanglay murtagining eng katta uzunligi 13- 28 mm, kengligi 14-22 mm. Murtakning ichki yuzasi ko‘p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan bo‘lib, tomoqning yon chegaralarini hosil qiladi. Bu yuzada 20 ga yaqin chuqurchalar bo‘lib, ularga murtak kriptalari ochiladi. Murtakning tashqi yuzasini qoplagan biriktiruvchi to‘qimali murtak kapsulasidan uning ichiga trabekulalar kirib bo‘laklarga bo‘ladi. Murtakning ichida limfoid to‘qimaning zich to‘plamlari-limfoid tugunlar (follikulalar) joylashadi. Tanglay murtagi homila hayotining 12-14 haftasida ikkinchi yutqin cho‘ntagi epiteliyi ostida mezenximaning quyuqlashuvi holida hosil bo‘ladi. Besh oylik homilada limfoid to‘qima aniq bilinib, o‘lchamlari 2-3 mm bo‘lgan to‘plamlar shaklida bo‘ladi. Bola tug‘ilishidan oldin tanglay murtagida limfoid to‘qima ko‘payib, limfoid tugunchalar hosil bo‘ladi. Bola tug‘ilganidan so‘ng ularda ko‘payish markazi hosil bo‘ladi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda tanglay murtagi uncha katta bo‘lmasa ham og‘iz bo‘shlig‘i ochilganida yaxshi ko‘rinadi. Bola hayotining birinchi yilida uning o‘lchamlari ikki marta kattalashib, bo‘yiga 15 mm, eniga 12 mm ga yetadi. 8-13 yoshlarda o‘zining eng katta hajmiga ega bo‘ladi. Yutqin murtagi (tonsilla pharyngealis) toq bo‘lib, yutqin gumbazi va orqa devori sohasida chap va o‘ng eshituv naylarining yutqin teshiklari o‘rtasida joylashgan. Bu sohada 4-6 ta ko‘ndalang burmalar bo‘lib, ularning ichida yutqin murtagining limfoid to‘qimasi joylashadi. Goho bu burmalar pastga tomon osilib, burun to‘sig‘iga boradi va yutqin bilan burun o‘rtasini berkitib qo‘yadi. Burmalarning erkin yuzalari ko‘p qatorli kiprikli epiteliy bilan qoplangan. Ular ostida yutqun murtagining diametri 0,8 mm gacha bo‘lgan limfoid tugunlari joylashgan. Yutqin murtagi homila hayotining 3-4 oylarida yutqinni burun qismining hosil bo‘layotgan shilliq pardasi ichida paydo bo‘ladi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda yutqun murtagi yaxshi bilinib, birinchi 2 oyda uning uzunligi 5-7 mm, kengligi 5-6 mm, qalinligi 3-4 mm bo‘ladi. Emizikli davrda murtak tez o‘sib, bir yoshda uzunligi 12 mm, kengligi 6-10 mm, qalinligi 3-6 mm 376

ga yetadi va unda limfoid tugunlar hosil bo‘ladi. 8-13 yoshlarda murtak uzunligi 14-19 mm, kengligi 10-15 mm, qalinligi 5-14 mm ga yetadi. Nay murtagi (tonsilla tubaria) juft bo‘lib, eshituv nayining yutqin teshiga sohasida joylashgan shilliq parda ostida to‘plangan limfoid to‘qimadan iborat. Uning shilliq pardasi ko‘p qatorli kiprikli epiteliy bilan qoplangan. Nay murtagining kurtaklari homila hayotining 7-8 oylarida eshituv nayining yutqin teshigi atrofida joylashgan shilliq parda ichida paydo bo‘ladi. Nay murtagi yangi tug‘ilgan chaqaloqda yaxshi bilinib, uzunligi 7-7,5 mm, kengligi 3-3,5 mm. Bola hayotining birinchi yilida unda limfoid tugunlar va ko‘payish markazlari paydo bo‘ladi. Bu murtak bolalikning birinchi davrida eng katta hajmga ega bo‘lib, balog‘at va o‘smirlik davrlarida kichraya boradi. Hazm va nafas a’zolari devoridagi yakka holdagi follikulalar (noduli lymphatici solitari). Bu limfoid tugunlar hazm a’zolari (yutqin, qizilo‘ngach, me’da, ingichka va yo‘g‘on ichak, o‘t pufagi), hamda nafas a’zolari (hiqildoq, kekirdak, bosh, bo‘lak va segment bronxlari) shilliq pardasi va shilliq osti asosida bo‘ladi. Ular bin-biridan turli masofada va chuqurlikda joylashadi. Goho ular shilliq pardani qoplagan epiteliyga shunchalik yaqin joylashadiki, ular ustida shilliq parda tepacha shaklidagi ko‘tarinkilik hosil qiladi. Yuqorida ko‘rsatilgan a’zolar shilliq pardasidagi limfoid tugunchalar miqdori juda ko‘p. Bola va o‘smirlar ingichka ichagi shilliq pardasida 15000 yaqin yakka holdagi follikulalar bo‘ladi. O‘n ikki barmoq ichak va och ichakning proksimal qismida shilliq pardaning 1sm 2 yuzasiga kattalarda 30-35 ta yakka holdagi follikulalar to‘g‘ri keladi. Och ichakning distal qismida ularning soni 41-45 bo‘lsa, yonbosh ichakda 35-40 ta. Hiqildoqning shilliq pardasi ichida limfoid to‘qima halqa shaklida joylashgan limfoid follikulalar shaklida bo‘ladi. Limfoid to‘qima hiqildoq usti tog‘ayi orqa yuzasi, hiqildoq dahlizi, hiqildoq qorinchalari va cho‘michsimon-hiqildoq usti burmalari shilliq pardasida yoyilgan shaklda joylashadi. Hazm va nafas a’zolari devoridagi yakka holdagi follikulalar homila hayotining 5- 6 oylarida hosil bo‘layotgan limfoid to‘qimaning mayda-mayda to‘plamlari holida 377

paydo bo‘lib, taraqqiyotning 6-oyida ular yumaloq yoki konus shaklida aniq chegaraga ega bo‘ladi. Yakka holdagi follikulalar yangi tug‘ilgan chaqaloqda ancha zich joylashadi. Och ichakning boshlang‘ich qismida 1 sm 2 maydonda 13-14 ta yakka limfoid tugunchalar bo‘lsa, uning oxirida 18-19 ta. Ularning o‘lchamlari 0,2-0,3 mm. Bir yoshli bolada ingichka ichak shilliq pardasida ularning soni 20 taga, o‘lchamlari esa 0,3-1 mm ga yetadi. 15 yoshda ularning soni yangi tug‘ilgan chaqaloqqa nisbatan 2-3 marta ko‘payadi. Yangi tug‘ilgan bola yo‘g‘on ichagi shilliq pardasining 4 sm 2 maydonida 3 dan 28 gacha yuakka holdagi follikulalar bo‘lsa, 2-3 yosh bolada ularning soni 60 taga yetadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqing hiqildog‘i shilliq pardasida (dahliz va hiqildoq qorinchalari sohasida) limfoid tugunlar yaxshi rivojlangan bo‘lib, uning pastki qismida (boylam osti sohasida) bir yoshdan keyin vujudga keladi. Cho‘michsimon- hiqildoq usti burmasida limfoid tugunchalar erta bolalik davrida paydo bo‘ladi. Bola hayoti davomida limfoid tugunlarning soni sezilarli darajada ko‘payadi va 10- 11 yoshlarda ularning soni yangi tug‘ilgan chaqaloqqa nisbatan 1,5-2 marta ko‘p bo‘ladi. Taloq Taloq (lien seu splen) immun tizimining periferik a’zosi bo‘lib, qonni katta qon aylanish doirasi magistral qon tomiri (aortadan) jigarga boradigan yo‘lida joylashadi. Taloq qon shakliy elimentlarini hosil qilishda va modda almashinuvida ishtirok etadi. U toq a’zo bo‘lib, qorin bo‘shlig‘ida chap IX-XI qovurg‘a sohasida joylashadi. Uning uzunligi katta odamlarda 10-14 sm, kengligi 6-10 sm, qalinligi 3-4 sm, og‘irligi o‘rtacha erkaklarda 192 g, ayollarda 153 g. U cho‘zinchoq oval shaklida bo‘lib, rangi to‘q qizil, ushlab ko‘rganda yumshoq. Taloqda (119-rasm) ikki: yuqori va tashqi tomonga qaragan silliq diafragma yuzasi (facies diaphragmatica) oldinga va ichki tomonga qaragan visseral yuzasi (facies visceralis) tafovut qilinadi. Visseral yuzasida taloq darvozasi (hilus lienalis) joylashgan. Uning visseral yuzasida qo‘shni ichki a’zolar tegib turadigan qismlari bor. Taloq darvozasi oldida ko‘ringan me’da yuzasi (facies gastrica) me’dani 378

tubiga tegib turadi. Taloq darvozasi orqasida joylashgan buyrak yuzasi (facies renalis) chap buyrakning yuqori uchi va chap buyrak usti beziga, taloq darvozasidan pastda uning oldingi uchiga yaqin joylashgan chambar ichak yuzasi (facies colica) chap chambar ichak burilish burchagiga tegib turadi. Taloqning diafragma yuzasini me’da yuzasidan ajratadigan yuqori chekkasi (margo superior) o‘tkir qirrali bo‘lib, unda 2-3 ta ko‘ndalang o‘ymalar bor. Pastki chekkasi (margo inferior) esa to‘mtoqroq. Taloqning orqa qutbi (extremitas posterior) yumaloq, yuqoriga va orqaga qaragan. Oldingi qutbi (extremitas anterior) o‘tkir, oldinga yo‘nalib, ko‘ndalang chambar ichakdan yuqorida yotadi. Taloq qorinparda bilan har tomondan o‘ralgan bo‘lib, boylamlar vositasida me’da katta egriligi (lig. gastrolienale), chap byurak (lig. lienorenale) va diafragma (lig. phrenicolienale) bilan birlashadi. Seroz pardaning ostida fibroz parda (tunica fibrosa) yotadi. Fibroz pardadan taloqning ichiga tarkibida kollagen, retikulyar va elastik tolalari bo‘lgan biriktiruvchi to‘qimali to‘siqlar, taloq trabekulalari (trabeculae lienalis) kiradi. Trabekulalar o‘rtasida parenxima, taloq pulpasi (pulpa lienis) joylashgan. Taloqda oq va qizil pulpa tafovut qilinadi. Qizil pulpa (pulpa rubra) venoz sinuslar oralig‘ida joylashib eritrotsit, leykotsit, limfotsit va makrofaglar bilan to‘la retikula to‘qima to‘rlaridan iborat. Oq pulpa (pulpa alba) taloqning limfoid tugunlaridan (noduli lymphoidei splenici) va limfotsitlar, hamda limfoid to‘qimaning boshqa hujayralaridar tashkil tongan periarterial qinlardan iborat. Limfoid tugunlar yumaloq shaklda bo‘lib, ularning ichida markaziy arteriya o‘tadi. Limfoid tugunlar retikula to‘qimasi to‘ri ichida joylashgan limfotsitlardan iborat. Periarterial limfoid qinlar pulpada arteriyalar va taloqning markaziy arteriyalarining boshlanish qismi atrofini o‘rab oladi. Taloqning oq pulpasi massasi taloq umumiy massasining 18,5-21% tashkil qilsa qizil pulpa 82-85% ni tashkil qiladi. Taloq kurtagi homila hayotning 5-6 haftasida, me’daning dorsal tutqichi ichida joylashgan mezenxima hujayralari to‘plami shaklida paydo bo‘ladi. Homila taraqqiyotining 2-4 oylarida vena sinuslari, qon tomirlar va trabekulalar, bo‘lajak 379

limfoid tugunlarning hosil qiluvchi limfotsitlar to‘planishidan hosil bo‘ladi. 4-5 oylarda arteriyalar atrofida periarterial limfoid qinlar paydo bo‘la boshlaydi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda taloq yumaloq shaklda, bo‘laklardan iborat. Uning o‘rtacha og‘irligi 9,5 g bo‘lsa, bir yoshda 24-28 g, 6 yoshda taloq og‘irligi bir yoshga nisbatan 2 marta kattalashsa, 10 yoshda 66-70 g, 16-17 yoshda 165-171 g bo‘ladi. 380

Похожие

Yurak qon-tomirlar tizimi

Nerv tizimi haqidagi ilm (neurologia) Umumiy ma’lumotlar

Qon va qon aylanish tizimi

Qon aylanishi tizimi

QON. YURAK-TOMIR VA NAFAS OLISH TIZIMI