Nerv tizimi haqidagi ilm (neurologia) Umumiy ma’lumotlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

556 KB

Скачать

Nerv tizimi haqidagi ilm (neurologia) Umumiy ma’lumotlar Reja: 1. Nerv tizimining filogenezi 2. Nerv tizimining taraqqiyoti 3. Markaziy nerv tizimi 4. Orqa miyaning taraqqiyoti 5. Orqa miya pardalari 6. Bosh miya 7. Ortqi miya 8. Ko‘prik 9. Uchinchi qorincha 10. Oxirgi miya 11. Bosh miya po‘stlog‘ida markazlarning joylashuvi 12. I.Ichki analizatorlarning po‘stloqdagi markazlari 13. Ikkinchi signal tizimi markazlari 14. Analizatorlarning po‘stloq markazlari taraqqiyoti 15. Yon qorincha 16. Hidlov miyasi 17. Bosh miya pardalari 18. Efferent o‘tkazuv yo‘llari 19. Ekstrapiramida yo‘llari. 20. Periferik nerv tizimi 346

21. Orqa miya nervlarining orqa shoxlari 22. Yelka chigali 23. Ko‘krak nervlarining oldingi shoxlari (qovurg‘alararo nervlar) 24. Bel chigali 25. Dumg‘aza chigali 26. Bosh miya nervlari 27. Hidlov nervi 28. G‘altak nervi 29. Ko‘zni harakatlantiruvchi nerv 347

I.P. Pavlov ta’limoti bo‘yicha organizm ayrim a’zolar yoki tizimlar yig‘indisi bo‘lmay, tashqi muhit bilan uzluksiz aloqada bo‘lgan tirik umumlashgan tizimdir. Har tirik mavjudot tashqi muhitdan ma’lum ta’sirot oladi va unga mos javob qaytaradi. Bundan tashqari organizmda bo‘layotgan modda almashinish jarayonlari ham o‘z navbatida unga ma’lum bir ta’sir qiladi va organizm bunga javob qaytaradi. Ta’sir tushayotgan soha bilan a’zo o‘rtasidagi aloqa organizmda nerv tizimi vositasida bog‘lanadi. Nerv tizimi tana qismlari va a’zolarning faoliyatini bir-biri bilan bog‘lab bir butun tizimni hosil qiladi. Ikkinchi tomondan nerv tizimi organizm faoliyatini tashqi muhit bilan munosabatini boshqaradi. Nerv tizimining vazifaviy-tarkibiy birligi - nerv hujayrasi bo‘lib, u o‘zidan chiqayotgan o‘simtalari bilan birga neyron deb ataladi. Neyronlar o‘lchami, shakli, o‘simtalarining soni va uzunligiga qarab turli xil bo‘ladi. O‘simtalari tuzilishi va vazifasiga qarab aksonlar yoki neyrit va dendritlarga bo‘linadi. Neyronlarning dendritlari ko‘p sonli, shoxlangan bo‘ladi. Ular tashqi va ichki muhit ta’sirini yoki boshqa neyronlardan kelayotgan impulsni nerv hujayrasi tanasiga o’tkazib beradi. Akson yoki neyritlar bitta bo‘lib, nerv impulsini hujayra tanasidan boshqa neyronga yoki ish bajaruvchi a’zoga o‘tkazib beradi. Tuzilishi, vazifasi va aloqasiga qarab neyronlar sezuvchi yoki retseptor, oraliq yoki assotsiativ va harakatlantiruvchi yoki effektor neyronlarga bo‘linadi. I.Sezuvchi neyronlarni dendritlarining uchlarida qabul qiluvchi apparat - retseptor joylashgan. Retseptor ta’sirotni qabul qilib, uni nerv impulsiga aylantiradi. Retseptorlar ma’lum bir ta’sirotni qabul qilishga moslashgan (mexanik, harorat, kimyoviy) bo‘lib, tuzilishi har xil bo‘ladi. Retseptorlarning joylashishiga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi: 1.Ekstrotseptorlar tashqi muhit ta’sirini qabul qiladi. Ular teri, shilliq pardalar va sezgi a’zolarida joylashgan. 2.Introtseptorlar organizmning ichki muhitida bo‘ladigan kimyoviy o‘zgarishlar, shuningdek to‘qima va a’zolardagi bosim o‘zgarishlari ta’sirotlarini qabul qiladi. 348

3.Propriotseptorlar mushak, pay, boylam, fassiya, bo‘g‘im xaltasidagi ta’sirotlarni qabul qiladi. II.Oraliq yoki assotsiativ neyron qo‘zg‘olishni sezuvchi neyrondan harakat neyroniga o‘tkazib beradi. Bu neyronlar markaziy nerv tizimida joylashadi. III.Effektor yoki harakatlantiruvchi neyronlarning tanalari markaziy nerv tizimida yoki vegetativ tugunlarda joylashgan. Ularning aksonlari ish bajaruvchi a’zolarga (ko’ndalang targ’il va silliq mushaklar va bezlarga) boradi. Odamning nerv tizimi neyronlar yig‘indisidan tashkil topgan bo‘lib, ular o‘zaro sinapslar vositasida qo‘shiladi. Bitta neyronning oxirgi tolalari juda ko‘p (10.000) neyron bilan qo‘shilishi mumkin. Shu sababli bir joyda hosil bo‘lgan nerv qo‘zg‘alishi juda ko‘p neyronlarga o‘tishi mumkin. I.M.Sechenov ta’biricha nerv tizimining faoliyati reflektor xarakteriga ega. Refleks asosida reflektor yoyi yotadi. Reflektor yoyi nerv hujayralari zanjiridan iborat bo‘lib, tarkibiga sezuvchi (afferent) va harakatlantiruvchi (efferent) neyronlar kiradi. Bular orqali nerv impulsi retseptordan ish bajaruvchi a’zolarga boradi. Nerv impulsi reflektor yoyida 120m/sek tezlikda yuradi. Ko‘p xollarda reflektor yoyi tarkibiga uchinchi (oraliq) neyron kirib, sezuvchi neyron bilan harakatlantiruvchi neyronni bir-biriga bog‘lab turadi. Oddiy reflektor yoyi odatda ikki: afferent va efferent neyrondan iborat. Afferent neyronning tanasi markaziy nerv tizimidan tashqarida joylashib, orqa miya tuguni yoki bosh miya nervlari sezuvchi tugunlarining sohta unipolyar hujayralaridan iborat. Bu hujayralarning pereferik o‘simtalari orqa miya nervlari yoki sezuvchi tolalari bo‘lgan bosh miya nervlari tarkibida yo‘nalib ularning uchlari retseptorni hosil qiladi. Ularning markaziy o‘simtalari orqa miya nervlarining orqa sezuvchi ildizi va bosh miya nervlari tarkibida orqa yoki bosh miyaga kiradi. Sezuvchi xujayraning bu o‘simtasi orqa miyaning kulrang moddasida yoki bosh miyaning harakatlantiruvchi o‘zagi efferent neyroni hujayralari bilan sinaps hosil qilib birikadi va nerv qo‘zg‘alishi harakatlantiruvchi neyronga o‘tadi. Harakatlantiruvchi neyron o‘simtalari orqa miya nervlarining oldingi ildizi tarkibida ish bajaruvchi a’zoga boradi. Odatda 349

reflektor yoyi tarkibida afferent neyron bilan efferent neyron o‘rtasida oraliq neyron joylashadi. Odamning bir butun nerv tizimi shartli ravishda odam organizmining ikki asosiy: o‘simlik va hayvoniy a’zolar qismlariga mos ravishda somatik va vegetativ yoki avtanom nerv tizimlariga bo‘linadi. Somatik nerv tizimi ko‘ndalang targ’il mushaklar va terini innervatsiya qilib, organizmni tashqi muhit bilan bog‘laydi. Vegetativ nerv tizimi ichki a’zolarning silliq mushaklarini, bezlarni, yurak-qon tomirlar faoliyatini, a’zo va to‘qimalarda modda almashinuvini innervatsiya qiladi. Vegetativ nerv tizimi o‘z navbatida ikki: simpatik va parasimpatik qismlarga bo‘linadi. Nerv tizimining somatik va vegetativ qismlarga bo‘linishi shartli ravishda, chunki organizmning butun hayoti nerv tizimining barcha qismlarini bosh miya po‘stlog‘i boshchiligida bir-biriga bog‘lanib qilgan faoliyatidan iborat. Shuning uchun birorta a’zo faoliyatining o‘zgarishi boshqa a’zolar faoliyatining o‘zgarishiga olib keladi. Masalan: jismoniy ish qilgan vaqtda mushaklarda modda almashinuvi kuchayadi va kislorodga talab oshadi. Bunga javoban reflektor ravishda o‘pka va yurakning faoliyati kuchayib, mushaklarga qon va kislorodning kelishi ko‘payadi. Topografik nuqtai nazardan nerv tizimi markaziy va periferik qismlarga bo‘linadi. Markaziy qismiga bosh va orqa miya kirib, ular kulrang va oq moddalardan iborat. Kulrang modda nerv hujayralarining to‘plami, oq modda esa nerv o‘simtalaridan tashkil topgan. Periferik qismi tarkibiga nerv ildizlari, tugunlari, chigallar va nervlar kiradi. Nerv tizimining filogenezi Bir hujayrali sodda organizmlarda (amyoba) nerv tizimi bo‘lmaydi. Ularda tashqi muhit bilan aloqa organizmning ichi va tashqarisida joylashgan suyuqlik vositasida bo‘ladi (gumoral boshqarish). Keyinchalik nerv tizimi hosil bo‘lganidan so‘ng, gumoral boshqarish uning ta’siriga o‘tib, neyro-gumoral boshqarish paydo bo‘ladi. 350

Nerv tizimi filogenezda bir nechta bosqichni o‘tadi: I-bosqich to‘rsimon nerv tizimi. Bu bosqichda nerv tizimi (gidra) nerv hujayralaridan tashkil topgan bo‘lib, ularni o‘simtalari bir-biri bilan qo‘shilib to‘r hosil qiladi. Bunday hayvonlarda ikki xil hujayra: Ektodermada joylashgan retseptor hujayralar va ichkarida joylashgan effektor hujayralar tafovut qilinadi. Tanani qaysi joyiga ta’sir qilinsa ham, ichki hujayralar qo‘zg‘aladi va tirik organizm harakat qiladi. II-bosqich tugunli nerv tizimi. Umurtqasiz hayvonlarda nerv hujayralar to‘planib nerv tugunlarini hosil qiladi va «tugunli nerv tizimi» paydo bo‘ladi. Nerv o‘simtalarining to‘planishidan nerv dastalari hosil bo‘ladi. Bunda nerv o‘simtalari ma’lum bir yo‘nalishga ega bo‘ladi. Nerv dastalari tugunlarni ikki yo‘nalishda: ko‘ndalangiga- segmentlar ichida, bo‘ylamasiga - har xil segmentlar o‘rtasidagi tugunlarni bir-biriga qo‘shib turadi. Shuning uchun ularning ma’lum nuqtalaridagi ta’sirot ma’lum segment sohasiga tarqaladi. Nerv tugunlari hayvonlarni bosh qismida ko‘proq to‘plangan bo‘lib sezgi a’zolari bilan bog‘lanadi. III-bosqich naysimon nerv tizimi. Umurtqali hayvonlarda nerv hujayralari bir-biri bilan bog‘lanib uzluksiz nerv tizimchasini hosil qiladi. Uning ichida bo‘shlig‘i bo‘ladi. Bu bosqichda nerv tizimi bir xil segmentlardan iborat bo‘lib, neyronlarning o‘simtalari ma’lum bir segmentga tegishli sohaga tarqaydi. Nerv tizimining taraqqiyoti Odamning markaziy nerv tizimi pushtning tashqi varag’i ektodermadan taraqqiy etadi. Pusht tanasining dorsal qismlarida ektoderma hujayralari nerv (medullyar) plastinkani hosil qiladi. Dastlab u bir qavat hujayralardan iborat bo‘lib, keyinchalik bu hujayralardan spongioblastlar (tayanch to‘qima-neyrogliyani hosil qiluvchi) va nerv hujayralarini hosil qiluvchi neyroblastlar takomillashadi. Medullyar plastinka hujayralarining ko‘payishi uning turli qismlarida har xil bo‘lgani uchun u bukilib medullyar egat hosil bo‘ladi. Uning chekkalari o‘sishi natijasida sekin-asta ko‘tariladi va o‘zaro birikib nerv nayini hosil qiladi. Nerv nayi birikish davrida uch qavatdan iborat bo‘lib, keyinchalik ichki qavatidan 351

qorinchalar va markaziy kanalni ichini qoplagan ependima qoplamasi, o‘rta qavatdan miyaning kul rang moddasi hosil bo‘ladi. Tashqi qavatda hujayralar bo‘lmay miyaning oq moddasiga aylanadi. Nerv nayi markaziy nerv tizimining kurtagi bo‘lib, uning orqa qismidan orqa miya taraqqiy etadi. Nerv nayining oldingi qismi homila hayotining 3 haftasi oxirida kengayib, uchta birlamchi miya pufakchalarini hosil qiladi. Oldingi miya pufagi old tomonda oxirgi qatlam (lamina terminalis) vositasida yopiladi. Bu uchta birlamchi pufakchalardan oldingi va orqadagisi homila taraqqiyotining 2 oyida ikkiga bo‘linadi va bir-biriga qo‘shilgan beshta miya pufagi hosil bo‘ladi. Bunda orqa miya pufagi ko‘ndalang egat yordamida uzunchoq miya (myelencephalon) va ortqi miya (metencephalon) ga bo‘linadi. O‘rta miya pufagi o‘zgarmaydi va o‘z nomini saqlab qoladi. Oldingi miya pufagi ham oraliq miya (diencephalon) va oxirgi miya (telencephalon) ga bo‘linadi. Hosil bo‘lgan beshta miya pufaklari biri ketidan biri joylashadi. Dastlab uning devori yupqa bo‘lib, bir qavat epiteliydan iborat bo‘ladi. Tez orada miya pufakchalari o‘sishida ma’lum bir o‘zgarish kuzatiladi. Oldingi miya pufagi tez o‘sib, bo‘ylama egat yordamida o‘ng va chap yarimsharlarga bo‘linadi. Yarimsharlar orqa tomonga qarab o‘sib, miyaning boshqa qismlari ustini qoplaydi. Bu orada bosh miya qismlari o‘rtasida sagittal sathda uchta bukilma hosil bo‘ladi. Birinchi tepa bukilmasi oxirgi va oraliq miya o‘rtasida, ikkinchi ensa bukilmasi ortqi miya pufagi bilan orqa miya o‘rtasida, uchinchisi esa ko‘prikning o‘rqa qismida bo‘lib, oldinga qaragan. Keyingi davrlarda miya pufakchalari bir xil o‘zgarib, miyani alohida qismlarini hosil qiladi. Beshinchi miya pufagidan uzinchoq miya hosil bo‘ladi. Ortqi miya pufagidan rombsimon miya siqig‘i (isthmus rhombencephali) ajrab chiqib, undan miyachaning yuqori oyoqchalari va yuqori miya yelkani hosil bo‘ladi. Ortqi miyani ventral qismidan ko‘prik va dorsal qismidan miyacha hosil bo‘ladi. Rombsimon miyaning umumiy bo‘shlig‘i IV qorinchaga aylanadi. O‘rta miya sohasidagi nerv nayi tekis o‘sadi. Uning ventral qismidan miya oyoqchalari, dorsal qismidan esa o‘rta miya tomi plastinkasi hosil bo‘ladi. Oraliq miya pufagi lateral devori sezilarli darajada o‘sib ko‘ruv do‘mbog‘ini hosil qiladi. Oraliq miya pufagini yon devorlaridan yon 352

tomonga ko‘z pufakchalari o‘sib chiqadi, orqa devoridan esa shishsimon tana (epifiz) taraqqiy etadi. Pastki devoridan kulrang tepalik, voronka, hamda gipofizning orqa bo‘lagi hosil bo‘ladi. Oraliq miya pufagi bo‘shlig‘i III qorinchani hosil qiladi. Oxirgi miya pufagi ikkiga bo‘linganidan uning bo‘shlig‘i ham ikki qismga bo‘linadi. Yarimsharlar tez o‘sib sekin-asta miyani o‘zidan pastda joylashgan qismlarini ust va yon tomondan qoplaydi. Yarimsharlar devorining notekis va tez o‘sishi natijasida egatlar paydo bo‘ladi. Markaziy nerv tizimi Orqa miya Orqa miya (medulla spinalis) tashqi tomondan oldindan orqaga qarab biroz yassilangan silindr shaklidagi tizimcha ko‘rinishiga ega. Uning ko‘ndalang o‘lchami kengroq. Orqa miya umurtqa kanali ichida joylashib (120-rasm), katta teshikni pastki chekkasida bosh miyaga o‘tib ketadi. Bu sohada orqa miyadan o‘ng va chap birinchi orqa miya nervlarining ildizi chiqadi. Orqa miyaning pastki qismi torayib, miya konusini (conus medullaris) hosil qilib I-II bel umurtqalari sohasida tugaydi. Undan pastga tomon ingichka oxirgi ipga (filum terminale) davom etadi. Oxirgi ipning 15 sm cha keladigan II dumg‘aza umurtqasi sohasigacha joylashgan yuqori qismi tarkibida nerv to‘qimasi bo‘lib, uni ichki qism deyiladi. Uning atrofida bel va dumg‘aza nervlarining ildizlari joylashgan bo‘lib, orqa miya qattiq pardasidan hosil bo‘lgan yopiq qopcha bilan o‘ralgan. II dumg‘aza umurtqasidan pastda oxirgi ipni 8 sm keladigan tashqi qismi joylashadi. U orqa miyani o‘ragan uch qavat pardaning davomi bo‘lgan biriktiruvchi to‘qimadan iborat bo‘lib, II dum umurtqasi suyak pardasiga birikib ketadi. 120-rasm. Orqa miyaning oldingi yuzasi. 1-medulla oblongata; 2-intumescentia cervicalis; 3-fissura mediana ventralis; 4-sul. ventrolateralis ; 5-intumescentia lumbosacralis; 6-conus medullaris. 353

Orqa miyaning uzunligi katta yoshdagi odamlarda o‘rta hisobda 43 sm (erkaklarda 45, ayollarda 41-42 sm), og‘irligi 34-38 g yoki bosh miya og‘irligining 2% teng. Uning kengligi bor bo‘yiga bir xil bo‘lmay, bo‘yin va bel-dumg‘aza qismlarida kengaygan. Bo‘yin kengaymasi (intumecentia cervicalis) C V -C VIII va Th I segmentlari sohasida joylashgan. Bel-dumg‘aza kengaymalari (intumecentia lumbosacralis) L I -V va S I-IV segmentlari sohasida loylashgan. Bu sohalar qo‘l va oyoqni innervatsiya qilishda ishtirok etgani uchun nerv hujayralari va tolalari soni ko‘p bo‘ladi. 121-rasm. Orqa miyaning ko‘ndalang kesmasi. 1-cornu posterius; 2-sul. medianus posterior; 3-sul. intermedius posterior; 4-sul. dorsolateralis; 5-sulcus lateralis anterior; 6-fissura mediana ventralis; 7- commissura anterior alba; 8- cornu ventrale; 9-cornu laterale. Orqa miyaning oldingi yuzasidagi oldingi o‘rta yorig‘ (fissura mediana anterior) va orqa yuzasidagi orqa o‘rta egat (sulcus medianus posterior) uni ikki simmetrik bo‘lakka ajratadi. Orqa miyaning har bir bo‘lagi oldingi yon egat (sulcus anterolateralis) va orqa yon egat (sulcus posterolateralis) vositasida uchta: oldingi, o‘rta va orqa tizimchalarga ajraladi. Yon egatlardan orqa miya nervlarining oldingi va orqa ildizlari chiqadi. Oldingi ildiz (radix ventralis) orqa miyaning kulrang moddasini oldingi shoxida joylashgan harakatlantiruvchi hujayralarining o‘simtalaridan iborat. Orqa ildizni (radix dorsalis) orqa miya tugunida (ganglion spinale) joylashgan sohta unipolyar hujayralarning markaziy o‘simtalari hosil qiladi. Orqa miyaning bor bo‘yiga 31 juft ildiz chiqadi. Ular umurtqalararo teshikning ichki tomonida o‘zaro qo‘shilib, 31 juft orqa miya nervini (n. spinalis) hosil qiladi. Orqa miyaning ikki juft (ikkita oldingi, ikkita orqadagi) ildizlari o‘rtasidagi qismi segment deb ataladi. Orqa miyada 31 ta: 8 bo‘yin, 12 ta ko‘krak, 5 ta bel, 5 ta dumg‘aza va 1 ta dum segmentlari tafovut qilinadi. 354

Orqa miyani ko‘ndalangiga kesib ko‘rganimizda (121-rasm) u ikki xil: uning markazida uchayotgan kapalak yoki «H» harfiga o‘xshab joylashgan kulrang modda va uni o‘ragan oq moddadan iborat. Kulrang moddani (substantia grisea) o‘rtasida orqa miyaning markaziy kanali (canalis centralis) joylashgan. U nerv nayining qoldiq bo‘shlig‘i bo‘lib, ichida orqa miya suyuqligi oqadi. Uning yuqori uchi IV qorinchaga qo‘shilsa, pastki uchi biroz kengayib, oxirgi qorinchani (ventriculus terminalis) hosil qiladi. Markaziy kanal ependima bilan qoplangan, uning atrofida markaziy liqildoq modda (substantia gelatinosa centralis) joylashgan. Kulrang modda markaziy kanalning o‘ng va chap tomonlarida simmetrik joylashgan kulrang ustunlar (columnae griseae) hosil qiladi. Bu ustunlar markaziy kanalni oldingi va orqa tomonida oldingi va orqa kulrang bitishmalar vositasida birikkan. Har bir kulrang ustunda uning oldingi qismi-oldingi ustun (columna anterior) va orqa qismi - orqa ustun (columna posterior) bor. C VIII , Th I-XII , L I-II va S II-IV segmentlar sohasida yon ustunlar (columna lateralis) hosil bo‘ladi. Orqa miyaning ko‘ndalang kesimida kulrang modda ustunlari ikki tomonda shoxlar shaklida bo‘ladi. Unda keng oldingi shox (cornu anterius) , nisbatan ingichka orqa shox (cornu posterius) va yon shox (cornu lateralis) tafovut qilinadi. Oldingi shoxda yirik harakatlantiruvchi hujayralar joylashgan. Oldingi shoxda joylashgan hujayralar quyidagi o‘zaklarni: oldingi yon o‘zak (nucleus anterolateralis), oldingi o‘zak (nucleus anterior), oldingi medial o‘zak (nucleus anteriomedialis), orqadagi yon o‘zak (nucleus posterolateralis) , orqadagi medial o‘zak (nucleus posteromedialis ), markaziy o‘zak (nucleus centrlis) hamda qoshimcha va diafragma nervi o‘zaklarni hosil qiladi. Orqa shoxda mayda hujayralar to‘plangan bo‘lib, ularda orqa ildiz tarkibida yo‘naluvchi orqa miya tuguni sohta unipolyar hujayralarining markaziy o‘simtalari tugaydi. Orqa shox hujayralari oraliq neyronni hosil qiladi. Orqa shox hujayralarining asosiy qismini uning xususiy o‘zagi (nucleus proprius) hujayralari hosil qiladi. Bundan tashqari orqa shoxda chekadagi o‘zak (nucleus marginalis) , dirildoq o‘zak (nucleus gelatinosa) va boshqa o‘zaklar bor. Yon shoxda oraliqdagi lateral o‘zak (nucleus 355

intermediolateralis), oraliqdagi medial o‘zak (nucleus intermediomedialis) va orqa ko‘krak o‘zagi (nucleus thoracicus posterior) va boshqa o‘zaklar joylashgan. Orqa miyaning oq moddasi (substantia alba) egatlar bilan uchta tizimchaga ajralgan. Oldingi tizimcha (funiculus anterior) oldingi o‘rta yorig‘ bilan oldingi yon egat o‘rtasida joylashgan. Oq moddada oldingi o‘rta yorig‘ni orqa tomonida oldingi oq bitishma (commissura alba) joylashgan. U o‘ng va chap oldingi tizimchalarni biriktirib turadi. Orqa tizimcha (funiculus posterior) orqa o‘rta egat bilan orqa yon egatlar o‘rtasida joylashgan. Orqa tizimcha bo‘yin va yuqori ko‘krak segmentlari sohasida oraliq egat (sulcus intermedialis posterior) bilan ikki: nozik dasta (faciculus gracilis) va ponasimon dastaga (faciculus cuneatus) bo‘linadi. Yon tizimcha (funiculus lateralis) esa oldingi va orqa yon egatlar o‘rtasidagi oq moddadan iborat. Orqa miyaning oq moddasi nerv hujayralari o‘simtalaridan iborat bo‘lib, ular orqa miya o‘tkazuv yo‘llarini hosil qiladi. Oldingi tizimchada asosan pastga yo‘naluvchi: oldingi po‘stloq-orqa miya yo‘li, retikulo- orqa miya yo‘li, oldingi orqa miya-talamus yo‘li, qopqoq-orqa miya yo‘li va dahliz-orqa miya yo‘li o‘tadi. Yon tizimcha tarkibida pastga tushuvchi va yuqoriga ko‘tariluvchi: orqa miya bilan miyacha o‘rtasidagi oldingi va orqa yo‘llar, lateral po‘stloq-orqa miya yo‘li, qizil o‘zak-orqa miya yo‘li o‘tadi. Orqa tizimchada orqa miya bilan miya po‘stlog‘i o‘rtasidagi propriotseptiv sezgi yo‘li yo‘nalgan bo‘lib, bo‘yin segmentlari sohasida nozik va ponasimon dastalarga bo‘linadi. Orqa miyaning taraqqiyoti Orqa miya nerv nayining orqa qismidan taraqqiy etadi. Dastlabki davrda nerv nayini devori bir xil qalinlikka ega bo‘ladi. Keyinchalik uni yon qismlari tez o‘sib kengaya boshlaydi. Oldingi va orqa devorlari o‘sishdan qolib, asta-sekin tez o‘sayotgan yon devorlari ichiga botib kiradi. Natijada orqa va uzunchoq miyaning oldingi va orqa o‘rta egatlari paydo bo‘ladi. 356

Nerv nayi bo‘shlig‘ining ich tomoni yon devorida uncha chuqur bo‘lmagan bo‘ylama chegaralovchi egatlar paydo bo‘lib, nerv nayining yon qismlarini oldingi asosiy va orqa qanotsimon plastinkalarga ajratadi. Asosiy plastinkadan kulrang moddaning oldingi ustuni va uni o‘ragan oq modda yoki harakatlantiruvchi neyronlarining o‘simtalari rivojlanadi. Qanotsimon plastinkadan esa kulrang moddaning orqa ustuni oraliq neyronlar tanasi va ularni o‘ragan oq modda yoki orqa tizimcha, sezuvchi neyronlarning o‘simtalari rivojlanadi. Nerv nayi bilan ektoderma o‘rtasida joylashgan medulyar taroqchadan nerv nayining birikish davrida ganglioz plastinka hosil bo‘ladi. Bu plastinka ikki simmetrik ganglioz bolishga bo‘linib, nerv nayini yon tomoniga suriladi. Keyinchalik undan orqa miya tuguni va bosh miya nervlarining sezuvchi tugunlari hosil bo‘ladi. Ganglioz bolish hujayralari shuningdek vegetativ nerv tizimi periferik qismini hosil qiluvchi kurtak hamdir. Orqa miya tugunida joylashgan neyroblastlar bipolyar hujayralar shaklida bo‘ladi. Ularning markaziy tolalari orqa miyaga kiradi va sezuvchi orqa ildizni hosil qiladi. Pereferik o‘simtalari tashqariga yo‘naladi va har xil turdagi retseptorlarni hosil qiladi. Homila hayotining boshlang‘ich davrlarida nerv nayi tananing bor bo‘yiga cho‘zilgan, keyinchalik uning kaudal qismi reduktsiyaga uchraganidan so‘ng bo‘lajak orqa miyani pastki qismi asta-sekin torayadi va oxirgi ipni hosil qiladi. Homila taraqqiyotining boshlang‘ich davrida orqa miya umurtqa kanalining bor bo‘yiga joylashgan bo‘ladi. Uchinchi oydan boshlab orqa miyaning o‘sishi umurtqa kanalidan orqada qola boshlaydi. 4 oylik homilada orqa miya I dumg‘aza yoki V bel umurtqasi sohasida bo‘lsa, 7 oylikda III-IV bel umurtqasiga yetadi. Yangi tug‘ilgan bolada II- yoki III- bel umurtqasi pastki qirrasida bo‘lsa, bir yoshda I-II bel umurtqalari sohasiga yetadi va keyinchalik bu chegara o‘zgarmaydi. Umurtqa pog‘onasi va orqa miyaning uzunligi bir-biriga mos kelmasligi natijasida nervlar yo‘nalishi o‘zgaradi va bel, dumg‘aza nervlaridan otning dumi hosil bo‘ladi. Bo‘yin va bel kengaymalari bola hayotining birinchi yilida ancha tez takomillashadi. 357

Yangi tug‘ilgan bolada orqa miyaning uzunligi 14-16 sm bo‘lib, 10 yoshda ikki barobar uzayadi. U eniga sekin o‘sib, 12 yoshda 2 marta kattalashadi va keyingi davrlarda o‘zgarmaydi. Yangi tug‘ilgan bola orqa miyasi og‘irligi 5,5 g bo‘lib, bir yoshda 10 g, 7 yoshda 19 g va 20 yoshda 30 g bo‘ladi. Orqa miyaning markaziy kanali kattalarga nisbatan kengroq. Bola hayotining birinchi ikki yilida kulrang va oq moddalar massasi ko‘payishi bilan birga markaziy kanal torayadi. Orqa miya pardalari Orqa miya mezenximadan hosil bo‘lgan uch qavat: tashqi qattiq, o‘rta to r va ichki yumshoq pardalar bilan o‘ralgan. Orqa miyaning qattiq pardasi (dura mater spinalis) boshqa pardalarga nisbatan qalin bo‘lib, orqa miyani va uning oldingi va orqa ildizlarini o‘rab turadi. U ikki varaqdan iborat. Uning tashqi varag‘i umurtqa pog‘onasini ichidan qoplagan suyak pardani hosil qiladi. Ichki varag‘i esa yuqorida katta teshik chekkasiga birikib, bosh miya qattiq pardasiga o‘tib ketadi. Pastda qattiq parda II-III dumg‘aza umurtqalari sohasida yopiq qopchiq shaklida tugaydi va 8 sm uzunlikdagi oxirgi ipga davom etadi. Oxirgi ip II dum umurtqasigacha davom etib, suyak pardaga birikib ketadi. Umurtqa pog‘onasini qoplagan suyak usti pardadan qattiq parda epidural bo‘shliq (cavitas epiduralis) vositasida ajrab turadi. Bu bo‘shliqda yog‘ to‘qimasi bo‘lgan yumshoq biriktiruvchi to‘qima va ichki umurtqa vena chigallari joylashgan. Qattiq parda zich tolali biriktiruvchi to‘qimadan iborat bo‘lib, qon tomir va nervlarga boy. Qattiq parda orqa miya ildizlari va nervlarini o‘rab, umurtqalararo teshikka kirib suyak usti pardaga birikib ketadi. Bundan tashqari orqa miyaning qattiq pardasidan chiquvchi ko‘p sonli fibroz tolalar umurtqa pog‘onasining orqa bo‘ylama boylamiga birikadi. Orqa miyaning qattiq pardasining ichki yuzasi to‘r pardadan ingichka subdural bo‘shliq (cavitas subduralis) bilan ajrab turadi. Yuqori tomonda bu bo‘shliq kalladagi shu nomli bo‘shliq bilan qo‘shilsa, past tomonda II dumg‘aza umurtqasi sohasida yopiq holatda tugaydi. 358

Orqa miyaning to‘r pardasi (arachnoidea spinalis) yupqa plastinka ko‘rinishiga ega. To‘r parda qattiq pardaning ichida joylashib, u bilan umurtqalararo teshik sohasida birikadi. To‘r parda ichida orqa miya, orqa miya ildizlari, otning dumi va orqa miya suyuqligini saqlab turuvchi qopni hosil qiladi. To‘r parda yupqa, ammo pishiq. Uning asosini retikulyar biriktiruvchi to‘qima hosil qiladi, qon tomirlari yo‘q. To‘r parda ostida joylashgan yumshoq pardadan to‘r parda osti bo‘shlig‘i (cavitas subarachnoidalis) bilan ajrab turadi. Bu bo‘shliqda orqa miya suyuqligi joylashadi. Yuqorida bu bo‘shliq bosh miyaning shu nomdagi bo‘shlig‘iga o‘tib ketadi. Pastga tomon to‘r parda osti bo‘shlig‘i kengayib, orqa miya nervlari ildizlarini o‘rab turadi. Orqa miyaning yumshoq pardasi (pia mater spinalis) orqa miyaga yopishib turadi. U kollogen tolalar va qon tomirlarga boy. Orqa miyaning subaraxnoidal bo‘shlig‘i orqa miyani o‘ng va chap tomondan ushlab turuvchi yumshoq parda qatlamlaridan hosil bo‘lgan tishli boylamlar (ligamenta denticulatum) vositasida oldingi va orqa qismlarga bo‘linadi. Bu qatlamlar bir tomondan orqa miyaning yon yuzasiga oldingi va orqa ildizlar o‘rtasiga biriksa, ikkinchi tomonda to‘r pardaga, so‘ngra u bilan birga qattiq pardaga birikadi va orqa miyani o‘rta holatda ushlab turadi. Bu boylam boshlanishida yaxlit bo‘lib, so‘ng 20-30 ta tishga ajralib ketadi. Bu boylamning yuqori tishi katta teshik sohasida, pastkisi esa XII ko‘krak va I bel nervlarining ildizlari sohasida joylashgan. Orqa miya suyuqligi subaraxnoidal bo‘shliqda joylashgan bo‘lib, miqdori 120-140 ml. U toza va tiniq suyuqlik bo‘lib, solishtirma og‘irligi 1,005 ga teng. Uning tarkibidagi tuzlar tarkibi qon plazmasi miqdoriga teng bo‘lib, oqsil moddalar miqdori plazmadagidan 10 marta kam. Orqa miya suyuqligi mexanik ahamiyatga ega bo‘lib, orqa miyani tashqi ta’sirotlardan saqlaydi va miya to‘qimasi modda almashuvida ishtirok etadi. Orqa miyaning hamma pardasi bola hayotining birinchi yilida sezilarli o‘zgaradi. Yoshga qarab ular qalinlashadi va uzayadi. Orqa miyaning qattiq pardasi dumg‘aza kanalida bola qancha yosh bo‘lsa, shuncha past joylashgan. Yangi tug‘ilgan bolada uning pastki uchi III- dumg‘aza umurtqasiga to‘g‘ri keladi. 359

Epi- va subdural bo‘shliqlar yangi tug‘ilgan bolada yaxshi ko‘ringan bo‘lib, yoshga qarab kattalashadi. Yangi tug‘ilgan bolada subaraxnoidal bo‘shliq hajmi 40 sm 3 . Bolalarda bu bo‘shliq hajmi nisbatan tez kattalashib, 5 yoshda 60 sm 3 , 8 yoshda esa 100-140 sm 3 ga yetadi. Bosh miya Umumiy ma’lumotlar Bosh miya (encephalon) uni o‘ragan pardalari bilan birga kallaning miya qismi ichida joylashgan. Uning ustki yon yuzasi kalla qopqog‘i ichki yuzasiga mos ravishda gumbaz hosil qiladi. Pastki yuzasi kallaning ichki asosidagi chuqurchalarga mos murakkab relefga ega. Bosh miyaning og‘irligi katta odamlarda 1100 dan 2000 g gacha, o‘rtacha: erkaklarda 1394 , ayollarida 1245 g. Bosh miya uch yirik qismdan: katta miya yarimsharlari, miyacha va miya so‘g‘onidan iborat. Katta miya (cerebrum) markaziy nerv tizimining odamda kuchli taraqqiy etgan eng katta va faoliyat jihatidan ahamiyatga ega qismi. Katta miyaning bo‘ylama yorig‘i (fissura longitudinalis cerebri) uni o‘ng va chap yarimsharlarga ajratadi. Yarimsharlar o‘zaro qadoq tana (corpus collosum) vositasida qo‘shilgan. Yarimsharlar orqa tomonda ko‘ndalang yorig’ ( fissura transversa cerebri) vositasida miyachadan ajrab turadi. Miya yarimsharlarining tashqi yuzasi turli chuqurlikdagi egatlar (sulci cerebri) joylashgan. Chuqur egatlar yarimsharlarni bo‘laklarga (lobi cerebri) ajratsa, mayda egatlar pushtalarni (gyri cerebri) chegaralaydi. Bosh miyaning pastki yuzasi yoki asosi (122-rasm) yarimsharlar, miyacha va miya so‘g‘oning ventral qismlaridan hosil bo‘lgan. Uning oldingi qismlarida peshona bo‘lagining ostki yuzasida hidlov piyozchalari (bulbi olfactori) joylashgan. Uning ventral yuzasiga burun bo‘shlig‘idan g‘alvir suyakning ilma-teshik plastinkasidagi teshiklardan o‘tuvchi 15-20 hidlov nervlari (nn. olfactorii) I juft bosh miya nervi keladi. Hidlov piyozchasidan orqaga qarab hidlov yo‘li (tractus olfactorius) yo‘naladi. Uning orqa qismlari kengayib hidlov uchburchagini (trigonum 360

olfactorum) hosil qiladi. Hidlov uchburchagining orqa tomonida oldingi ilma- teshik modda (substantia perforata anterior) joylashib, bu teshiklar orqali miya ichiga arteriyalar kiradi. Ilma-teshik modda oralig‘ida ko‘ruv nervi kesishmasi (chiasma opticum) joylashgan. U ko‘ruv nervi (n. orticus) II juft bosh miya nervi tolalaridan hosil bo‘ladi. Ko‘ruv nervi orqa tomonga ko‘ruv trakti (tractus opticus) bo‘lib davom etadi. Ko‘ruv nervi kesishmasining orqa tomonida kulrang tepacha (tuber cinereum) yotadi. Uning pastki qismi torayib quyg‘ichni (infundibulum) hosil qiladi. Quyg‘ichning uchida ichki sekretsiya bezi gipofiz (hypophysis) turadi. Kulrang tepachaning orqa tomonida oq sharsimon shakldagi ikkita oq so‘rg‘ichsimon tana (corpora mamillaria) bor. So‘rg‘ichsimon tananing ikki yon tomonida bo‘ylamasiga joylashgan ikkita yo‘g‘on oq to‘sinlar singari miya oyoqchalari joylashgan. Ular o‘rtasida oyoqchalararo chuqurcha (fossa interpedincularis) bo‘lib, uning tubini orqa ilma-teshik modda (substantia perforata posterior) hosil qiladi. Bu teshiklar orqali miya ichiga qon tomirlar kiradi. Miya oyoqchalarining ichki yuzasidan III juft bosh miya nervi ko‘zni harakatlantiruvchi nervning (n. oculomatorius) ildizi ko‘rinadi. Miya oyoqchalarining tashqi yuzasidan IV juft bosh miya nervi g‘altak nervining (n. trochlearis) ildizi chiqadi. Miya oyoqchalari orqa tomonda ko‘ndalang bolish shaklidagi ko‘prikka (pons) borib taqalgan. Ko‘prikning tashqi qismlari miyacha tomon yo‘nalib, miyachaning o‘rta oyoqchasini (pedunculus cerebellaris medius) hosil qiladi. Ko‘prik bilan miyachaning o‘rta oyoqchasi chegarasida V juft bosh miya nervi uch shoxlik nervning (n. trigeminus) ildizi ko‘rinadi. Ko‘prikdan pastda uzunchoq miyaning ventral qismi joylashgan. Unda o‘zaro oldingi o‘rta yorig‘ bilan ajralgan piramidalar (pyramis medullae oblangatae), ulardan tashqarida esa yumaloq tepacha oliva (oliva) ko‘rinadi. Ko‘prik bilan piramidaning o‘rtasidan VI juft bosh miya nervi uzoqlashtiruvchi nervning (n. abdusens) ildizi chiqadi. Undan chekkaroqda miyachaning o‘rta oyoqchasi bilan oliva o‘rtasidan ketma-ket joylashgan VII juft yuz nervi (n. facialis) va VIII juft dahliz-chig‘anoq nervining (n. vestibulocochlearis) ildizsi chiqadi. Uzunchoq 361

miyaning olivasi orqasidagi egatdan birin-ketin IX juft til-yutqin nervi (n. glossophyngeus), X juft adashgan nerv (n. vagus) va XI juft qo‘shimcha nervning (n. accessorius) ildizlari chiqadi. XII juft 122-rasm. Bosh miyaning asosi va undan bosh miya nervlari ildizlarini chiqishi. 1-bulbus olfactorius; 2-tractus olfactorius; 3-substantia perforata anterior; 4-tuber cinereum; 5-tractus opticus; 6-corpora mamillaris; 7-gangl. trigeminale; 8- substantia perforata interpeduncularis (posterior); 9-pons; 10-cerebellum; 11- pyramis; 12-oliva; 13-nn.spinalis; 14-n.hypoglossus; 15- n.accessories; 16-n.vagus; 17-n. glossopharyndeus; 18-vestibulocochlearis; 19-n. facialis; 20-n.abducens; 21- n. trigeminus; 22-n.trochlearis; 23-n.oculomotorius; 24-n.opticus; 25-n. olfactorii. til osti nervining (n. hypoglossus) ildizi esa piramida bilan oliva o‘rtasidagi egatdan chiqadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloq bosh miyasi nisbatan katta bo‘lib, uning og‘irligi o‘rtacha og‘il bolalarda 390g, qiz bolalarda 355g bo‘ladi. To‘rt yoshgacha miya, bo‘yiga va balandligiga bir tekis o‘sib, uning og‘irligi bir yoshda 2 marta, 3-4 yoshda 3 marta oshadi, 7 yoshdan so‘ng miya og‘irligi sekin o‘zgarib, 20 yoshda erkaklarda 1355g, ayollarda 1220g ni tashkil qiladi. Bosh miyani ayrim qismlari bir xil o‘smaydi. Peshona va tepa bo‘laklari nisbatan tez o‘ssa, ensa bo‘lagi esa juda sekin o‘sadi. ] Miya so‘g‘oni Miya so‘g‘oni (truncus ensephali) tarkibiga uzunchoq miya (medulla oblangata), ko‘prik (pons) va o‘rta miya (mesencephalon ) kiradi. Uzunchoq miya Uzunchoq miya (meddulla oblangata) orqa miyaning bevosita davomi bo‘lib, rombsimon miyaning pastki qismidir. Uning tashqi tuzilishi orqa miyaga, ichki tuzilishi bosh miyaga o‘xshagani uchun myelencephalon deb ataladi. Uning pastki chegarasi katta teshik sohasida yoki I juft orqa miya nervi ildizining yuqori 362

chekkasida. Yuqori chegarasi old yuzasida ko‘prikning pastki chekkasida bo‘lsa, orqa yuzasida miya hoshiyalariga to‘g‘ri keladi. Uzunchoq miyaning yuqori qismlari kengayib piyozcha shaklini olgani uchun uni miya piyozchasi (bulbus cerebri) deb ham ataladi. Uzunchoq miya eshituv va muvozanat a’zolari, hamda qon aylanish va nafas a’zolariga bog‘liq bo‘lgan jabra apparatlari bilan aloqada paydo bo‘ladi. Shuning uchun unda muvozanat va harakatni muvofiqlashtirish, modda almashinuvini boshqaruvga aloqador bo‘lgan kulrang o‘zaklar joylashgan. Uzunchoq miyaning uzunligi o‘rtacha 2,5 sm. Unda oldingi, orqa va yon yuzalari tafovut qilinib, ular o‘zaro egatlar yordamida ajralib turadi. Bu egatlar orqa miya egatlarining davomi bo‘lib, o‘sha nomlar bilan ataladi. Uzunchoq miyaning ventral yuzasidagi oldingi o‘rta yoriqni (fissura mediana anterior) ikki tomonida bo‘rtib chiqqan piramidalar (pyramis medullae oblangatae) joylashgan. Piramidalar harakatlantiruvchi nerv tolalaridan iborat bo‘lib, orqa miyaga o‘tish joyida qisman kesishib, piramidalar kesishmasini (decussatio pyramidum) hosil qiladi. Kesishgan Tolalar orqa miyaning yon tizimchasiga davom etadi. Kesishmagan tolalar orqa miyaning oldingi tizimchasi tarkibida yo‘naladi. Oldingi yon egat (sulcus anterolateralis) piramidaning oval shaklidagi tepalik olivadan (oliva) ajratib turadi. Oliva tishsimon tuzilishga ega bo‘lgan kulrang modda to‘plami oliva o‘zagining joylashshidan hosil bo‘lgan. Bu egatdan til osti nervi ildizi chiqadi. 363123-rasm. uzunchoq miyaning kesmasi. 1-nucleus tractus solitari; 2-pedunculus cerebellaris inferior; 3-nucleus tractus spinalis n. trigemini; 4-nucleus ambiguus; 5-nucleus olivaris; 6-n.hypoglossus; 7-lemniscus medialis; 8-pyramis; 9-fibrae arcuatae externae; 10-fibrae arcuatae internae; 11-tractus rubro-spinalis; 12-nucleus cuneatus; 13-nucleus dorsalis n.vagi; 14-nucleus n.hypoglossi; 15-fasciculus longitudinalis medialis.

Uzunchoq miyaning dorsal yuzasida orqa o‘rta egatni (sulcus mediana posterior) yon tomonlarida o‘zaro oraliq egat bilan bo‘lingan orqa miyaning nozik va ponasimon dastalari kengayib bo‘rtiqlar hosil qiladi. Nozik dasta bo‘rtig‘i (tuberculum gracile) ichki, ponasimon dasta bo‘rtig‘i (tuberculum cuneatum) tashqi tomonda joylashadi. Orqa yon egatdan (sulcus posterolateralis) IX, X, XI juft bosh miya nervlarining ildizi chiqadi. Yon tizimchaning dorsal qismi ponasimon va nozik dastalardan chiqayotgan tolalar bilan qo‘shilib miyachaning pastki oyoqchasini (pedunculus cerebellaris inferior) hosil qiladi. Uzunchoq miya kesmasida (123-rasm) u oq va kulrang moddalar to‘plamidan iborat bo‘ladi. Kulrang moddada muvozanat va harakatni muvofiqlashtirish, modda almashinuvi boshqaruvga aloqador bo‘lgan kulrang o‘zaklar joylashgan. 1.Yon tomonda joylashgan o‘ng va chap pastki oliva o‘zaklari (nuclei olivaris inferiores) miyachaning tishli o‘zagi bilan bog‘langan bo‘lib, odamda muvozanatni boshqaruvchi oraliq o‘zak hisoblanadi. 2.To‘r formatsiya (formatio retecularis) bir- biri bilan chalkashib to‘r hosil qilgan nerv tolalari va ular o‘rtasida yotgan nerv o‘zaklaridan iborat. 3.To‘rt juft (IX-XII) bosh miya nervlarining o‘zaklari. 4.Adashgan nerv o‘zagi bilan bog‘langan nafas olish va qon aylanish markazlari bor. Uzunchoq miyaning oq moddasi uzun va qisqa tolalardan iborat. Uzun tolalar uzunchoq miyani oldingi qismida pastga tushuvchi, harakatlantiruvchi piramida yo‘lini hosil qiladi. Uning orqa lateral yuzasida yuqoriga ko‘tariluvchi orqa miyani miya yarimsharlari va miyacha bilan bog‘lovchi sezuvchi yo‘llar joylashadi. Orqa miya-po‘stloq yo‘li uzunchoq miya sohasida kesishib qovuzloq kesishmasini (decussatio lemniscorum) hosil qiladi. Qisqa tolalar kulrang modda o‘zaklarini o‘zaro bog‘lab, shuningdek uzunchoq miyani bosh miya so‘g‘onining qo‘shni qismlari bilan qo‘shib turadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda uzunchoq miya yuqori va gorizontal joylashgan. Piramida yaxshi taraqqiy etmagani uchun olivalar bir-biriga yaqin turadi. Nozik va ponasimon dastalar bir-biridan aniq ajramagan. Bola hayotining birinchi yilida olivalar asta-sekin bo‘rtiq shaklini oladi va yoshga qarab kattalashib boradi. Yangi 364

tug‘ilgan chaqaloqda uning uzunligi 8-9 mm, kengligi 4-5 mm, bir yoshda esa uzunligi 12-13 mm bo‘ladi. Erta bolalik davri so‘ngida miya o‘tkazuv yo‘llari taraqqiyoti natijasida piramidalar kattalashib olivalar bir-biridan uzoqlashadi. Nozik va ponasimon dastalar bir-biridan ajralib, nozik va ponasimon bo‘rtiqchalar paydo bo‘ladi. Uzunchoq miya o‘zaklari taraqqiyoti 7 yoshda tugaydi. Ortqi miya Ortqi miya (metencephalon) ikki qismdan: ventral joylashgan ko‘prik va dorsal joylashgan miyachadan iborat. Ortqi miyaning qoldiq bo‘shlig‘i, uzunchoq miya bilan birgalikda IV qorinchani hosil qiladi. Ko‘prik Ko‘prik (pons) sut emizuvchilarda plashch taraqqiyotiga bog‘lik ravishda payda bo‘ladi. U odamda yaxshi rivojlangan bo‘lib, ko‘ndalang bolish shaklida. U yuqoridan miya oyoqchalari, pastdan esa uzunchoq miya bilan chegaralanadi. Uzunchoq miya bilan ko‘prik o‘rtasida egat (sulcus bulbopontinus) yotadi. Yon tomonga ko‘prik torayib, miyachaning o‘rta oyoqchasiga (pedunculi cerebellaris medius) o‘tib ketadi. Ko‘prikning tashqi chegarasini uch shoxlik va yuz nervlari ildizlari o‘rtasidagi chiziq (linea trigemenofacialis) hosil qiladi. Ko‘prikning ventral yuzasi ko‘ndalang yo‘nalgan tolalardan iborat bo‘lib, o‘rtasida asosiy arteriya egati (sulcus a. basillaris) joylashgan, uning dorsal yuzasi IV qorincha tubini hosil qilishda ishtirok etadi. Ko‘prikning ko‘ndalang kesmasi (124-rasm) markazida ko‘ndalang tolalar to‘plami - trapetsiyasimon tana (corpus trapezoideum) joylashgan. Uning tolalari o‘rtasida trapetsiyasimon tananing oldingi va orqa o‘zaklari yotadi. Trapetsiyasimon tana ko‘prikni orqa yoki qopqoq qismi 365124- расм .Ko‘prikninig frontal kesmasi. 1-pars dorsalis pontis; 2-ventriculus quartus; 3-corpus trapezoideum; 4- tractus corticospinalis; 5-pars ventralis pontis.

(tegmentum pontis) va oldingi yoki asosiy qismga (pars basillaris) ajratadi. Ko‘prikning oldingi qismi bo‘ylama va ko‘ndalang tolalar va ular o‘rtasida joylashgan ko‘prikning xususiy o‘zaklaridan iborat. Bo‘ylama tolalar piramida, po‘stloq-o‘zak va po‘stloq-ko‘prik yo‘llari tolalaridan iborat bo‘lib, ular ko‘prikning xususiy o‘zaklarida tugaydi. Bu o‘zak hujayralari tolalari ko‘ndalang tolalarni hosil qilib, miyachaning o‘rta oyoqchasi tarkibida miyacha po‘stlog‘iga boradi. Ko‘prikning orqa qismida ko‘tariluvchi sezuvchi yo‘llar o‘rtasida to‘rt (V, VI, VII, VIII) juft bosh miya nervlarining o‘zaklari va to‘r formatsiya joylashgan. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda ko‘prik turk egari oldida yotadi. Bola hayotining erta davrlarida orqa tomonga surilib, 5 yoshda ensa suyagi qiyaligiga yetib boradi. Yosh bolalarda piramida va miyacha o‘tkazuv yo‘llari yaxshi taraqqiy etmagani uchun uning hajmi kichik va o‘zaklari bir-biriga yaqin joylashadi. 5-7 yoshlarda ko‘prik tez taraqqiy etib kattalarnikiga o‘xshash ko‘rinishga ega bo‘ladi. Miyacha Miyacha (cerebellum) ko‘prik va uzunchoq miya yuqori qismining orqa tomonida, orqa kalla chuqurchasida yotadi. Yuqori tomondan katta miyaning ko‘ndalang yorig‘i (fissura transversa cerebri) miyachani yarimsharlarning ensa bo‘lagidan ajratib turadi. Miyacha taraqqiyoti harakatni reflektor moslashtirish retseptorlari bilan bog‘liq ravishda o‘tadi va mushaklar qisqarishini muvofiqlashtirish markazi hisoblanadi. U ayrim mushaklarning murakkab faoliyatini bir-biriga bog‘lab turadi va tana muvozanatini ta’minlaydi. Bundan tashqari unda vegetativ nerv tizimi markazlari (qon tomirlar harakati refleksi, teri trofikasi, yaralarni bitish tezligi) joylashgan. Miyachada ustki va pastki yuzalar tafovut qilinib, ular o‘zaro chuqur gorizontal yoriq (fissura horizontalis) bilan ajrab turadi. Pastki yuza o‘rtasida keng botiq (vallecula cerebelli) bo‘lib, unga uzunchoq miyani orqa yuzasi tegib turadi. Miyachada ikkita yarimshar (hemisphaeria cerebelli) va ular o‘rtasidagi toq chuvalchangsimon qism (vermis) tafovut qilinadi. Chuvalcgansimon hosila 366

miyachning tanasi (corpus cerebelli) deb ataladi. Yarimsharlar va chuvalchangning ustki va pastki yuzalari ko‘plab ko‘ndalang yorig‘lar (fissura cerebelli) vositasida uzun va ingichka miyacha barglariga (pushtalari) (follia cerebelli) ajragan. Chuqur egatlar bilan ajragan pushtalar yig‘indisi miyacha bo‘lakchasini (lobulli cerebelli) hosil qiladi. Bo‘laklardan alohidasi parcha (flocculus) miyacha o‘rta oyoqchasini ventral qismida yotadi. Parcha o‘z oyoqchasi yordamida miyacha chuvalchangi va tuguncha (nodulus) bilan qo‘shiladi. Miyacha miyaning boshqa qismlari bilan uch juft oyoqchalari vositasida birikadi. Miyacha oyoqchalari o‘tkazuv yo’llar tolalaridan iborat. Miyachaning pastki oyoqchasi (pedunculi cerebellaris inferior) pastga tomon yo‘nalib, miyachani uzunchoq miya bilan qo‘shadi. Uning tarkibida orqa miya bilan miyacha o‘rtasidagi orqa yo‘l (tractus spino-cerebellaris posterior) tolalari joylashadi. Miyachaning o‘rta oyoqchasi juda qalin bo‘lib, ko‘prikka o‘tib ketadi. Uning tarkibida ko‘prik-miyacha yo‘li (tractus ponto-cerebellaris) tolalari joylashadi. Miyachaning ustki oyoqchalari (pedunculi cerebellaris superiores) uni o‘rta miya bilan qo‘shib turadi. Uning tarkibida orqa miya bilan miyacha o‘rtasidagi oldingi yo‘l (tractus spino-cerebellaris anterior) tolalari joylashadi. Miyacha oq va kulrang moddadan iborat (125-rasm). Uning kulrang moddasi tashqi tomonida po‘stloqni (cortex cerebelli) hosil qilsa, oq moddaning ichida to‘rt juft miyacha o‘zaklarini hosil qiladi. Miyacha po‘stlog‘i ancha sodda tuzilgan bo‘lib, uch qavat nerv hujayralaridan iborat: 1.Molekulyar qavat kam sonli mayda va savatsimon nerv hujayralaridan iborat. 2.Ganglionar qavat bir qator joylashgan 367125-rasm. Miyacha o‘z а klari. Gorizontal kesma. 1-nucl.fastigi; 2-nucl. globosus; 3-nucl. emboliformis; 4- nucl. dentatus; .

Purkine hujayralaridan iborat. Ularning dendritlari kuchli shoxlangan bo‘lib, molekulyar qavatga yo‘naladi. Aksonlari esa donador qavatdan o‘tib oq moddaga tushadi. 3.Donador qavat mayda nerv hujayralaridan iborat bo‘lib, oq moddani yonida turadi. Miyacha o‘zaklaridan biri cho‘qqi o‘zagi (nucleus fastigi) chuvalchangning oq moddasida joylashgan. U tana mushaklari faoliyatini boshqaradi. Undan tashqariroqda joylashgan sharsimon o‘zak (nucleus globosus), po‘kaksimon o‘zak (nucleus emboliformis) va chuvalchang bo‘yin hamda tana mushaklari faoliyatini boshqaradi. Miyacha yarim sharlarining o‘rtasida joylashgan tishsimon o‘zak (nucleus dentatus) va miyacha yarimsharlari po‘stlog‘i qo‘l hamda oyoq mushaklari faoliyatini boshqaradi. Miyacha to‘rtinchi miya pufagining dorsal qismidan paydo bo‘ladi. U o‘ng va chap qanotsimon plastinkalardan hosil bo‘lgan juft kurtaklardan taraqqiy etadi. Bu kurtaklar asta-sekin o‘sib o‘rta chiziqda o‘zaro qo‘shiladi va chuvalchangni hosil qiladi. Uning yon tomonida esa miyacha yarimsharlari paydo bo‘ladi. Homila hayotining 4-5 oylarida miyacha yuzasida pushtalar va egatlar hosil bo‘ladi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda miyacha cho‘zinchoq va kichik bo‘lib, kattalarga nisbatan yuqori joylashgan bo‘ladi. Uning og‘irligi 20-23g bo‘ladi. Ularda miyacha egatlari chuqur bo‘lib, hayot daraxti yaxshi ko‘rinmaydi. Chuvalchang yarimsharlarga nisbatan yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Bola hayotining birinchi yilida miyacha tez o‘sadi. Uning og‘irligi 6 oyda 3 marta, bir yoshda esa 4 marta kattalashadi. Bola 6 yoshga to‘lgunicha miyacha og‘irligi o‘g‘il bolalarda 142-150 g, qiz bolalarda esa 135 g bo‘ladi. Bolaning yoshi kattalashgani sari miyachaning oq moddasi kulrang moddaga nisbatan tez ko‘payadi. Homila davrida va bir yoshgacha bo‘lgan bolada miyacha o‘zaklari yaxshi taraqqiy etib, bir yoshdan keyin nerv tolalari tez o‘sadi. Miyachaning tishsimon o‘zagi bir yoshgacha o‘ng tomonda katta bo‘lsa, keyingi davrlarda chap o‘zak tez o‘sib, hajm jihatidan kattalashadi. Miyacha oyoqchalarining o‘sishi ham bir xil emas. Miyachaning pastki oyoqchasi bola hayotining birinchi yilida tez o‘sadi. Keyingi davrlarda uning o‘sishi sekinlashib, 7 yoshda kattalarnikiga o‘xshash bo‘ladi. Miyachaning o‘rta 368

oyoqchasining kengligi yangi tug‘ilgan chaqaloqda 5,7 mm bo‘lsa, emizikli davrda tez o‘sib 2 yoshda 10 mm bo‘ladi. Kattalarda esa 13,9 mm. Miyachaning ustki oyoqchasining o‘sishi 7-9 yoshgacha davom etadi. To‘rtinchi qorincha To‘rtinchi qorincha (ventriculus quartus) rombsimon miya pufagining hosilasidir. Uning devorlari hosil bo‘lishida uzunchoq miya, ko‘prik, miyacha va rombsimon miya siqig‘i ishtirok etadi. To‘rtinchi qorincha shakl jihatidan chodir (palatka) ko‘rinishiga ega. Uning tubini uzinchoq miya va ko‘prikni orqa yuzasi hosil qilib ko‘rinishi rombga o‘xshaydi. Shuning uchun uni rombsimon chuqurcha deb ataladi. Bu yuzada uzunchoq miya bilan ko‘prik o‘rtasida ko‘ndalang yo‘nalgan miya hoshiyalari (stria medullaris) joylashgan. To‘rtinchi qorinchaning tomi (tegmen ventriculi quarti) rombsimon chuqurcha ustida cho‘qqi shaklida joylashadi. Uning oldingi yuqori devorini miyachaning ustki oyoqchalari va ular o‘rtasida tortilgan miyaning ustki yelkani (velum medulare superius) hosil qiladi. To‘rtinchi qorinchaning orqa devorini esa miyaning pastki yelkani (velum medullare inferius) hosil qladi. Unga ichki tomondan IV qorinchaning tomirli asosi (tela choroidea ventriculi guarti) tegib turadi. Tomirli asos IV qrinchaning tomirli to‘rni hosil qladi. Rombsimon chuqrchaning (fossa rhomboidea) yuqri tomonlarini miyachaning ustki oyoqhalari, pastki tomonlarini esa miyachaning pastki oyoqhalari hosil qladi. Uning pastki burchagida joylashgan toq o‘rta apertura (apertura mediana ventriculi quarti) (Majandi teshigi) orqa miyaning markaziy kanaliga qo‘shib turadi. Yuqori burchagidagi teshik orqali miya suv yo‘li vositasida III qorinchaga qo‘shiladi. Rombsimon chuqrchaning yon burchaklari tashqi cho‘ntaklar (recussus lateralis) hosil qiladi. Undagi juft tashqi apertura (apertura laterelis) esa bosh miyani to‘r parda osti bo‘shlig‘iga qo‘shib turadi. Rombsimon chuqurchaning o‘rtasida ustki burchakdan pastki burchakkacha o‘rta egat (sulcus medianus) joylashadi, uning yon tomonlarida juft medial tepalik (eminentia medialis) joylashib, tashqi tomonidan chegaralovchi egat (sulcus 369

limitans) bilan ajrab turadi. Rombsimon chuqurchaning pastki qismida medial tepalik torayib, til osti nervi uchburchagiga (trigonum nervi hypoglossi) o‘tib ketadi. Undan chetroqda adashgan nerv uchburchagi (trigonum nervi vagi) joylashgan. Rombsimon chuqurchaning pastki qismida havorang soha (locus caeruleus) va kulrang tasma (taenia cinera) pastki burchagida esa yopqich (obex) ko‘rinadi. Medial tepachaning yuqori ko‘prik qismida yuz tepaligi (colliculus facialis) bor. Rombsimon chuqurchaning yon burchaklari sohasida dahliz-chig‘anoq nervi o‘zaklari yotadigan vestibulyar maydon (area vestibularis) joylashgan. Vestibulyar maydondan o‘rta egatga qarab yo‘nalgan miya hoshiyasi (stria medullaris ventriculi quarti) rombsimon chuqurchani yuqori va pastki uchburchaklarga ajratadi. Rombsimon chuqurcha tubida bosh miya nervlarining o‘zaklari (126-rasm) joylashadi. Sezuvchi o‘zaklar rombsimon chuqurchada lateral, harakat o‘zaklari medial, vegatativ o‘zaklar esa ularning o‘rtasida joylashadi. Rombsimon chuqurchaning pastki uchburchagi sohasida, uzunchoq miyaning oq moddasi o‘rtasida IX-XII juft nervlarining o‘zaklari simmetrik joylashadi. XII juft, til osti nervining (n. hypoglossus) bitta harakatlantiruvchi o‘zagi (nucleus n. hypoglossi) bo‘lib, til osti uchburchagi ichida joylashgan. XI juft, qo‘shimcha nervning (n. accessorius) harakatlantiruvchi o‘zagi (nucleus nervi accessorii) rombsimon chuqurchada ikki yoqlama o‘zakdan tashqarida va pastroqda yotadi. Bu o‘zak orqa miyaga tomon davom etib, uning yuqorigi 5-6 segmentlari sohasida oldingi shoxlarga yaqin joylashadi. X juft, adashgan nervning (n. vagus) uchta o‘zagi bor. I. Ikki yoqlama o‘zak (nucleus ambiguus) harakatlantiruvchi IX va X juft nervlar uchun umumiy bo‘lib, rombsimon chuqurchaning pastki bo‘lagini lateral qismida to‘r formatsiya ichida joylashgan. 2. Yakka tutam o‘zagi (nucleus solitarius) - sezuvchi o‘zak. 3. Parasimpatik o‘zak (nucleus dorsalis n. vagi) adashgan nerv uchburchagi sohasida joylashadi. IX juft, til-yutqin nervining (n. glossopharyngeus) ham uchta o‘zagi bor. 1.Uning harakatlantiruvchi o‘zagi (nucleus ambiguus) IX-X nervlar uchun umumiy. 370

2.Yakka tutam o‘zagi (nucleus solitarius) -sezuvchi o‘zak. 3.Parasimpatik, pastki so‘lak ajratuvchi o‘zak (nucleus salivatorius inferior) uzunchoq miya olivasi bilan ikki yoqlama o‘zak o‘rtasida to‘r formatsiyada joylashgan. Rombsimon chuqurchaning ustki uchburchagi sohasida, ko‘prikning oq moddasi o‘rtasida V-VIII juft bosh miya nervlarining o‘zaklari joylashadi. VIII juft, dahliz-chig‘anoq nervi (n. vestibulocochlearis) o‘zaklari ikki guruhga bo‘linadi. Bu o‘zaklar vestibulyar maydoncha sohasida joylashadi. Ularning ikkitasi eshituv a’zosiga taaluqli. 1.Oldingi chig‘anoq o‘zagi (nucleus cochlearis ventralis) . 2. Orqa chig‘anoq o‘zagi (nucleus cochlearis dorsalis) . Bu o‘zaklarda spiral tugun neyronlarining o‘simtalari tugaydi. Vestibulyar o‘zaklar to‘rtta: I. Medial vestibulyar o‘zak (nucleus vestibularis medialis) (Shvalbe o‘zagi). 2. Lateral vestibulyar o‘zak (nucleus vestibularis lateralis) (Deyters o‘zagi). 3.Ustki vestibulyar o‘zak (nucleus vestibularis superior) (Bexterev o‘zagi). 4. Pastki vestibulyar o‘zak (nucleus vestibularis inferior) (Roller o‘zagi). Bu o‘zaklar parda labirintning muvozanat sohalaridan keluvchi impulslarni qabul qiladi. 126-rasm. Rombsimon chuqurchada bosh miya nervlari o‘zaklarining topografiyasi. 1 - nucl.tractus spinalis n.trigemeni; 2 - nucl.vestibularis medialis; 3 -nucl. cochlearis dorsalis; 4 - nucl.cochlearis ventralis; 5 - nucl. vestibularis lateralis; 6 - nucl. vestibularis superor; 7 - nucl.pontinus n.trigemeni; 8 - nucl.motorius n. trigemeni; 9 - nucl. mesencephalicus n. trigemeni; 10 - nucl. n. oculomotorii; 11 - nucl. n. trochlearis; 12 - colliculus facialis; 13 - nucl. n. abducentis; 14 - nucl. n. facialis; 15 - radix n. facialis; 16 - striae medullaris ventriculi quarti; 17 - nucl.ambiguus; 18 - nucl. n. hypoglossi; 19 - nucl. dorsalis n. vagi; 20 - nucl. n. accessorii. 371

VII juft, yuz nervining (n. facialis) uchta o‘zagi bor. I. Yurik harakatlantiruvchi o‘zak (nucleus n. facialis) ko‘prikni to‘r formatsiyasi ichida colliculus facialis dan chekkaroqda ancha chuqur joylashadi. Bu o‘zak hujayralari o‘simtalari harakatlantiruvchi ildizni hosil qiladi. Sezuvchi va parasimpatik o‘zaklar VII juft tarkibiga qo‘shilgan oraliq nervga (n. intermedius) tegishli. 2.Sezuvchi, yakka tutam o‘zagi (nucleus solitarius) VII,IX,X juft nervlar uchun umumiy bo‘lib, rombsimon chuqurchani tubida til osti nervi uchburchagidan lateral joylashadi. Bu o‘zak hujayralari ko‘prikning qopqoq qismidan to orqa miyani I segmentigacha tarqalgan. Unda tam sezuvchi nerv tolalari tugaydi. 3.Ustki so‘lak ajratuvchi o‘zak (nucleus salivatorius superior) parasimpatik, ko‘prikni to‘r formatsiyasi ichida harakatlantiruvchi o‘zakdan biroz yuza va lateralroq yotadi. VI juft, uzoqlashtiruvchi nervning (n. abducens) bitta harakatlantiruvchi o‘zagi ( nucleus nervi abducentis) yuz tepaligi ichida yotadi. V juft, uch shoxli nervning (n. trigeminus) to‘rtta o‘zagi bor. Shundan ikkitasi rombsimon chuqurcha sohasida yotadi. Harakatlantiruvchi o‘zak (nucleus motorius n. trigemini) rombsimon chuqurchaning yuqori qismida joylashadi. Sezuvchi o‘zagi uchta. Undan uch shoxli nervning ko‘prikdagi o‘zagi (nucleus pontinus n. trigemeni) harakatlantiruvchi o‘zakdan lateralroq yotadi. Ikkinchi sezuvchi o‘zak (nucleus spinalis n. trigemeni) cho‘zinchoq shaklda uzinchoq miyaning bor bo‘yicha yotadi va orqa miyaning yuqori I-V segmentlarigacha boradi. Uchinchi sezuvchi o‘zak (nucleus mesencephalicus n. trigemeni) miya vodoprovodi yonida joylashgan. O‘rta miya O‘rta miya (mesencephalon) bosh miyaning nisbatan sodda tuzilishga ega qismi. U filogenezda ko‘ruv va eshituv analizatorlarining ta’siri ostida rivojlanadi. Odamda oxirgi miya po‘stlog‘ida ko‘ruv va eshituv markazlari paydo bo‘lganidan so‘ng, o‘rta miyadagi markazlar po‘stloq osti markazlari holatiga tushib qoladi. O‘rta miya uchinchi miya pufagidan taraqqiy etadi. U pufakcha devorlari bir tekis 372

kengayib, dorsal qismidan o‘rta miya tomi, ventral devoridan miya oyoqchalari hosil bo‘ladi. Uning qoldiq bo‘shlig‘i III va IV qorinchalarni qo‘shib turuvchi miya suv yo‘liga aylanadi. O‘rta miyaning ventral yuzasi yuqoridan (oldindan) ko‘ruv yo‘llari va so‘rg‘ichsimon tana, orqadan esa ko‘prikning oldingi chekkasi bilan chegaralanadi. O‘rta miyada uning taraqqiyoti bilan bog‘liq bo‘lgan quyidagilar joylashgan: 1.Po‘stloq osti ko‘ruv markazi va ko‘z mushaklarini innervatsiya qiluvchi nerv o‘zaklari. 2.Po‘stloq osti eshituv markazi. 3.Bosh miya po‘stlog‘ini orqa miya bilan bog‘lovchi pastga tushuvchi va yuqoriga chiquvchi o‘tkazuv yo‘llari. 4.O‘rta miyani bosh miyaning boshqa qismlari bilan bog‘lovchi nerv tolalari. O‘rta miya ikki asosiy qismdan: o‘rta miyaning tomi yoki to‘rt tepalik plastinkasi va miya oyoqchalaridan iborat. O‘rta miyaning tomi (lamina tecti mesencephali) yoki to‘rt tepalik plastinkasi (lamina quadrigeminae) o‘zaro to‘g‘ri burchak hosil qilib kesishgan bo‘ylama va ko‘ndalang egatlar bilan ajragan to‘rtta tepachadan iborat. Ikkita yuqori tepachalarda (colliculi superior) po‘stloq osti ko‘ruv markazi, ikkita ostki tepachalarda (colliculi inferior) esa po‘stloq osti eshituv markazi joylashgan. Yuqorigi tepachalar o‘rtasidagi egatda shishsimon tana (corpus pineale) engashib turadi. Har bir tepachadan tashqi tomonga qarab tepacha yelkalari yo‘naladi. Yuqorigi tepacha yelkasi (brachium colliculi superior) lateral tizzasimon tanaga qarab yo‘nalib, qisman ko‘ruv yo‘liga o‘tib ketadi. 127-rasm.O‘rta miyani ustki tepachalar sohasidagi ko‘ndalang kesmasi. 1 - tectum mesencephali; 2 - tegmentum mesencephali; 3 - basis pedunculi cerebralis; 4 - nucl.ruber; 5 - substtantia nigro; 6 - nucl.nervi oculomotorii; 7 - nucl.oculomotorius accessories; 8 -decussationes tegmenti; 9 - n.oculomotorius; 10 - tr. frontopontinus; 11- tr. corticonuclearis;12 - tr.corticospinalis; 13 - tr. 373

occipitotemporo- parietopontinus; 14 - lemniscus medialis; 15 - brachium colliculi inferioris; 16 - nucl.tractus mesencephali nervi trigemini; 17 - colliculus superior; 18 - aqueductus cerebri; 19 - substantia grisea centralis. Ostki tepachalar yelkasi (brachium colliculi inferiores) medial tizzasimon tanaga yo‘naladi. Miya oyoqchalari (pedunculi cerebri) ko‘prikning yuqori chekkasidan boshlanib, oldinga va tashqariga qarab yo‘nalgan juft oq ustunchalar shaklida bo‘lib, oxirgi miya yarimsharlari ichiga kirib ketadi. Ular o‘rtasidagi chuqurlik oyoqchalararo chuqurlik (fossa interpeduncularis) deb ataladi. Bu sohada orqa ilma teshik hosila (substantia perfarata posterior) va III juft bosh miya nervi chiqadigan egat (sulcus nervi oculomatorii) loylashadi. O‘rta miyaning kesmasida (127-rasm) miya oyoqchasini qora modda (substantia nigra) ikki qismga: orqa (dorsal) o‘rta miya qopqog‘i (tegmentum mesencephali) va oldingi (ventral) miya oyoqchasining asosiga (basis pedunculi cerebralis) ajratadi. Qora modda miya oyoqchasining bor bo‘yiga ko‘prikdan to oraliq miyagacha cho‘zilgan bo‘lib, faoliyat jihatidan ekstrapiramida tizimiga kiradi. Uning hujayralari tarkibidagi melanin pigmenti qoramtir rang beradi. Miya oyoqchasining qopqoq qismida pastki tepachalar sohasidan talamusgacha cho‘zilgan cho‘zinchoq shakldagi qizil o‘zak (nucleus ruber) joylashgan. O‘rta miya suv yo‘li (silviy suv yo‘li) aqueductus mesencephali (cerebri) uzunligi 1,5 sm keladigan tor kanal. Uning atrofida markaziy kulrang modda (substantia grisea centralis), markaziy kulrang modda ichida, suv yo‘li tubida III va IV juft bosh miya nervi o‘zaklari joylashgan. Yuqorigi tepachalar sohasida III juft bosh miya nervining o‘zaklari (nucleus n. oculomatori et nucleus oculomatorius accessorius) (yakubovich o‘zagi), ostki tepachalar sohasida esa IV juft bosh miya nervi o‘zagi (nucleus n. trochlearis) yotadi. Markaziy kulrang moddaning tashqi qismlarida V juft bosh miya nervining o‘rta miya o‘zagi (nucleus mesencephalicus nervi trigemeni) yotadi. O‘rta miyaning qopqoq qismidan afferent o‘tkazuv yo‘llari o‘tadi. 374

Miya oyoqchasining asosi oq moddadan iborat bo‘lib, harakatlantiruvchi o‘tkazuv yo‘llardan iborat. Miya oyoqchasining asosiy qismi bola tug‘ilganidan keyin po‘stloq bilan orqa miya, o‘zaklar va miyacha o‘rtasidagi yo‘llar taraqqiyotiga bog‘lanib o‘sadi. Qizil o‘zak va uning aloqalari ekstrapiramida tizimi tarkibiga kirib, ontogenezda piramida tizimidan ilgariroq paydo bo‘ladi. U yirik va mayda hujayrali qismlardan iborat. Yirik hujayrali qism oldinroq paydo bo‘lib, u impulslarni miyachadan miya poyasi va orqa miyaga o’tkazib beradi. Mayda hujayrali qismi keyinroq paydo bo‘lib, impulslarni miyachadan po‘stloq osti va po‘stloqqa o‘tkazib beradi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda qora moddada pigmenti bo‘lmagan hujayra orolchalari bo‘lib, ularda pigment 3-4 yoshlarda paydo bo‘ladi va 16 yoshda u yuqori darajada takomillashadi. O‘rta miya kulrang o‘zaklari bolalarda yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Silviy suv yo‘li bola hayotining birinchi yilida keng bo‘lib, keyinchalik asta-sekin torayadi. To‘rt tepalik plastinkasining taraqqiyoti ko‘ruv va eshituv faoliyatlarining paydo bo‘lishi va rivojlanishiga bog‘liq. Oraliq miya (diencephalon) murakkab tuzilishga ega. U o‘rta miya bilan oxirgi miya oralig‘ida joylashgan. Taraqqiyoti va faoliyatiga ko‘ra oraliq miyani ikki qismga: 1.Orqa (dorsal) filogenez nuqtai nazaridan yangi, afferent yo‘llar markazi bo‘rtiq sohasi. 2.Oldingi (ventral) filogenez jihatidan eski, oliy vegetativ markaz bo‘rtiq osti sohasidan iborat. Bo‘rtiq sohasi (thalamencephalon) o‘z navbatida k o‘ruv bo‘rtig‘i, bo‘rtiq orqasi va bo‘rtiq usti sohalariga bo‘linadi. Ko‘ruv bo‘rtig‘i (talamus opticus) III qorinchaning ikki yon tomoniga joylashgan oval shakldagi kulrang modda to‘plamidan iborat. (128-rasm). Uning oldingi uchi torayib oldingi bo‘rtiqni (tuberculum anterius), orqa uchi esa kengayib yostiqchani (pulvinar) hosil qiladi. Ko‘ruv bo‘rtig‘ining ichki yuzasi III qorincha bo‘shlig‘ining yon devorini, ustki yuzasi esa yon qorinchalar markaziy qismining tubini hosil qiladi. 375

Uning ustki yuzasi ichki yuzasidan ingichka oq miya hoshiyasi (stria medullaris thalami) bilan ajrab turadi. O‘ng va chap ko‘ruv bo‘rtiqlarining ichki yuzasi o‘zaro bo rtiqlararo bitishma (adhesio interthalamica) vositasida qo‘shiladi. Uning lateral yuzasi ichki kapsulaga tegib turadi. Pastdan va orqadan o‘rta miyaning qopqoq qismi bilan chegaralanadi. Ko‘ruv bo‘rtig‘ida 40 ga yaqin hujayralar to‘plami (o‘zaklar) bo‘lib, ular o‘zaro yupqa oq modda qatlami (stria medullaris thalami) vositasida ajralib turadi. Ularning asosiylari oldingi, medial, lateral, markaziy, ventro-lateral va orqa o‘zaklardir. Ko‘ruv bo‘rtig‘ining faoliyati juda muhimdir. U po‘stloq osti sezuv markazi bo‘lib, unda bosh miya po‘stlog‘iga boruvchi afferent yo‘llar tugaydi. Oldingi o‘zakda so‘rg‘ichsimon tanadan keluvchi va ko‘ruv bo‘rtig‘ini hidlov sohasi bilan bog‘lovchi Vik-d-Azir yo‘li tugasa, ventro-lateral o‘zakda medial qovuzloq tugaydi. Yostiqcha esa po‘stloq osti ko‘ruv markazi bo‘lib, unda ko‘ruv yo‘li tolalari tugaydi. Bo‘rtiq orqasi sohasi (metathalamus) juft lateral va medial tizzasimon tanalardan iborat. Tizzasimon tanalar cho‘zinchoq oval shaklida bo‘lib, o‘rta miya tomidagi tepachalar bilan ularning yelkachalari vositasida bog‘langan. Lateral tizzasimon tana (corpus geniculatum laterale) ustki tepachalar va yostiqcha bilan birgalikda po‘stloq osti ko‘ruv markazi, medial tizzasimon tana (corpus geniculatum mediale) pastki tepachalar bilan birgalikda po’stloq osti eshituv markazi hisoblanadi. Bo‘rtiq usti sohasiga (epithalamus) shishsimon tana (corpus pineale) kiradi. U piliksimon tasmali o‘simta (habinulae) yordamida o‘ng va chap ko‘ruv bo‘rtig‘ining medial yuzasiga birikadi. Piliksimon tasmalarni o‘ng va chap talamuslarning miya hoshiyasiga birikkan joyida uchburchaksimon kengayma (trigonum habinulae) hosil bo‘ladi. Piliksimon o‘simtalarning oldingi shishsimon tana birikkan qismi o‘zaro bitishma (commisura habinularum) hosil qiladi. Shishsimon tananing old va past tomonidan ko‘ndalang yo‘nalgan tolalar - epitalamik (orqa) bitishma (commissura epithalamica, posterior) joylashgan. 376128- расм . К o‘ruv bo‘rtining chizmasi. 1 - tuberculum anterius thalami; 2 - stria medullaris thalami; 3 - adhesio interthalamica; 4 - trigonum habinulae 5,10 - pulvinar; 6 - tectum mesensephali; 7 - corpus pineale; 8 - commissura habinullarum; 9 - habinula; 11 - ventriculus tertius

Bo‘rtiq osti sohasi (hypothalamus) III qorinchaning tubini hosil qilishda ishtirok etadi. Uning tarkibiga ko‘ruv nervi kesishmasi, ko‘ruv yo‘li, kulrang tepacha, quyg‘ichsimon o‘simta, gipofiz va so‘rg‘ichsimon tana kiradi. Bo‘rtiq osti sohasi ikki: oldingi (regio hypothalamica anterior) yoki ko‘ruv qismi (pars optica) tarkibiga kulrang tepacha (tuber cinereum), quyg‘ichsimon osimta (infundibulum), gipofiz (hypophysis), ko‘ruv nervi kesishmasi (chiasma opticus) va ko‘ruv yo‘li (tractus opticus) kiradi. Orqa (regio hypothalica posterior) yoki hidlov qismiga (pars olfactoria) so‘rg‘ichsimon tana, bo‘rtiq osti sohasida (regio subthalamica) joylashgan Lyuis tanasi kiradi. Gipotalamusda 30 dan ortiq o‘zaklar bo‘lib, ularning shakli va hajmi har xil. Ular joylashishiga qarab uch sohaga: oldingi (regio hypothalamica anterior) , oraliq (regio hypothalamica intermedia) va orqa (regio hypothalamica dorsalis) bo‘linadi. Gipotalamusning nerv hujayralari sekret ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lib (neyrosekret), bu sekret shu hujayra tolalari orqali gipofizga boradi. Bu o‘zaklarni gipotalamusning neyrosekretor o‘zaklari deyiladi. Ularga gipotalamusning oldingi sohasida joylashgan supraoptik o‘zak (nucleus supraopticus) va paraventrikulyar o‘zaklar (nucleus paraventricularis) kiradi. Bu o‘zaklar hujayralari o‘simtasi gipotalamo-gipofizar dastani hosil qilib gipofizni orqa bo‘lagida tugaydi. Gipotalamusni oraliq sohasida: ravoqsimon o‘zak (nucleus arcuatus), gipotalamusning oldingi va orqa medial o‘zaklari (nuclei hypothalamicus ventromedialis et dorsomedialis), gipotalamusning dorsal o‘zagi (nucleus hypothalamicus dorsalis) , quyg‘ich o‘zagi (nucleus infundibularis), kulrang tepalik o‘zagi (nucleus tuberalis) joylashgan. Gipotalamusning orqa hidlov sohasida joylashgan juft so‘rg‘ichsimon tana (corpora mamillaria) diametri 0,5 sm keladigan yumaloq oq moddadan iborat. Oq moddaning ichida kulrang modda, so‘rg‘ichsimon tananing medial va lateral o‘zaklari (nuclei corporis mamillaris medialis et lateralis) joylashgan. Yangi tug‘ilgan chaqaloq oraliq miyasi nisbatan yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Ko‘ruv bo‘rtig‘i bola 2 yoshga to‘lguniga tez o‘sib keyinchalik sekinlashadi. Uning kengligi 2 yoshda 3 marta, uzunligi esa 13 yoshda 2 marta kattalashadi, balandligi 377

40% o‘sadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda medial o‘zak yaxshi rivojlangan bo‘lsa, lateral o‘zak va yostiqcha bola tug‘ilganidan keyin tez o‘sadi. Tizzachali tanalar yangi tug‘ilgan chaqaloqda yaxshi rivojlangan bo‘lib, keyinchalik asta-sekin kattalashadi. Yangi tug‘ilgan bolada bo‘rtiq osti sohasi o‘zak hujayralari ham to‘liq takomillashmagan bo‘ladi. O‘zaklarning taraqqiyoti va yetilishi har xil davrlarda tugaydi. Hid bilish faoliyati bilan bog‘liq so‘rg‘ichsimon tana va Luis tanasining rivojlanishi bola 3 yoshga to‘lgunida tugaydi. Kulrang do‘mboq hujayralari 6 yoshlarda rivojlanadi. Bo‘rtiq osti markaziy kulrang moddasining rivojlanishi balog‘at davrida tugaydi. Uchinchi qorincha Uchinchi qorincha (ventriculus tertius) oraliq miyaning o‘rtasida ingichka sagital yorig‘ shaklida joylashgan bo‘lib, oltita devori tafovut qilinadi. Uning tashqi devorini ko‘ruv bo‘rtig‘ining ichki yuzasi, oldingi devorini oxirgi parda (lamina terminalis), gumbaz ustunlari (columna fornicis) va oldingi bitishma (commissura anterior) hosil qiladi. Gumbaz ustunlari bilan ko‘ruv bo‘rtig‘ining oldingi qismi o‘rtasida qorinchalararo teshik (foramen interventriculare) joylashgan. Uchinchi qorinchaning orqa devorini orqa bitishma (commissura cerebri posterior) va (commissura habinularum) chegaralaydi. Uning ostida miya suv yo‘li teshigi yotadi. Orqa devorda ikkita chuqurcha (recessus suprapinealis), hamda (recessus pinealis) bor. Uchinchi qorinchaning yuqori devorini qadoq tana va miya gumbazi ostida joylashgan uchinchi qorinchaning tomirli asosi (tela choroidea ventriculi tertii) va uni qoplagan epitelial qatlam (lamina epithelialis) hosil qiladi. Uchinchi qorinchaning pastki devorini esa bo‘rtiq osti sohasi hosil qiladi. Bu yerda uchinchi qorincha: voronka chuqurchasi (recessus infundibuli) va ko‘ruv chuqurchasini (recessus opticus) hosil qiladi. Oxirgi miya 378

Oxirgi miya (telencephalon) oxirgi miya pufagining takomillashuvidan hosil bo‘lib, miya qattiq pardasining o‘roqsimon o‘sig‘i uni ikki yarimsharga ajratadi. Miya yarimsharlari bosh miyaning eng tez o‘sadigan qismidir. Homilada miya yarimsharlari asta-sekin o‘sib, miyaning qolgan qismlarini xuddi plashga o‘xshab o‘rab oladi. Homila hayotining uchinchi oyida u oraliq miya va talamuslarni, 4 oylikda to‘rttepalik, 6 oylikda miyacha ustiga kelib, 8- oyda uni o‘rab oladi. Homila davrida yarimsharlarning usti silliq bo‘ladi. Homila hayotining ikkinchi oyi oxiri va uchinchi oyi boshida yarimsharlarning yon yuzasida chuqurcha paydo bo‘ladi. Bu yer keyinchalik orolchaga aylanib ketadi. Miyani boshqa qismlari o‘sib orolchaning ustini yopadi va to‘rt oylikda yon egat paydo bo‘ladi. To‘rt oydan keyin birlamchi egatlar paydo bo‘la boshlaydi. Dastlab tepa- ensa va pix egatlari, so‘ng qadoq tana, gippokamp va aylanma egatlar paydo bo‘ladi. Oltinchi oyda markaziy egat, 7-8 oylarda esa qolgan ikkilamchi egatlar paydo bo‘lib, bosh miyada odamga xos relef hosil bo‘ladi. Bola tug‘ilishidan avval va hayotning birinchi haftalarida uchlamchi egatlar paydo bo‘ladi. Keyingi davrlarda yarimsharlar yuzasi yangi egatlarni paydo bo‘lishi va bor egatlarning chuqurlashuvi hisobiga o‘zgaradi. Miya yarimsharlarining ayrim bo‘laklari ontogenezda bir xil o‘smaydi. Eng yosh hisoblangan peshona bo‘lagi boshqalarga nisbatan tez o‘sadi va hajmi jihatidan po‘stloq umumiy yuzasining 29% tashkil qiladi. Katta yoshdagi odamlarda peshona bo‘lagi og‘irligi 450 g, tepa bo‘lagi 251 g, chakka va ensa bo‘laklari birgalikda 383 g tashkil qiladi. Har bir yarimshar quyidagi qismlardan iborat: 1.Plashch (pallium); 2.Hidlov miyasi (rhinencephalon); 3.Yon qorincha (ventriculus lateralis); 4.Oxirgi miyaning kulrang o‘zaklari. Miya yarimsharlarining yuzasi har xil chuqurlikdagi va uzunlikdagi egatlar yordamida juda ko‘p pushtalarga bo‘linadi. Pushta (gyrus) deb ikkita egat o‘rtasida joylashgan miyaning ko‘tarilib chiqqan qismiga aytiladi. Miya egatlari uch guruhga bo‘linadi. Birlamchi egatlar chuqur, doim uchraydi va ontogenezda erta 379

paydo bo‘ladi. Ikkilamchi egatlar ham doim uchraydi, ontogenezda kechroq paydo bo‘ladi. Uchlamchi egatlar doimiy bo‘lmay, turli shaklda uchraydi. Bosh miya yarimsharlari tashqi tomondan 2-4 mm qalinlikdagi kulrang qatlam, miya po‘stlog‘i bilan qoplangan. Har bir yarimsharda uchta: qavariq ustki lateral yuza (facies superolateralis), yassi medial yuza (facies medialis) va pastki yuza (facies inferior) tafovut qilinadi. Har bir yarimshar chuqur egatlar yordamida beshta: peshona, tepa, ensa, chakka bo‘laklari va orolchaga bo‘linadi. Miya yarimsharlarining ustki lateral yuzasida (129-rasm) frontal sathda joylashgan markaziy yoki Roland egati (sulcus centralis) peshona bo‘lagini tepa bo‘lagidan ajratib turadi. Bu egat yarimsharning medial yuzasining yuqori qismidan boshlanib, yon egatgacha boradi. Tepa bo’lak ensa bo‘lakdan medial yuzada joylashgan tepa-ensa egatidan (sulcus parietooccipitales) boshlanib, pastga tomon yo‘nalgan shartli chiziq yordamida ajraladi. Chakka bo‘lakni boshqa bo‘laklardan yon egat (sulcus lateralis) ajratib turadi. Miya yarimsharlarining peshona bo‘lagida (lobus frontalis) markaziy egatga paralel holda markaz oldi egati (sulcus precentralis) yotadi. Bu egat ko‘pincha o‘rtasida ikkita alohida qismga bo‘linadi. Markaz oldi egatidan oldinga qarab ustki va pastki peshona egatlari (sulcus frontalis superior et inferior) yo‘naladi. Bu egatlar peshona bo‘lagining ustki lateral yuzasini pushtalarga ajratadi. Markaziy va markaz oldi egatlari o‘rtasida markaz oldi pushtasi (gyrus precentralis) joylashadi. Ustki peshona egatidan yuqorida ustki peshona pushtasi (gyrus frontalis superior) yotadi. Ustki va pastki peshona egatlari o‘rtasida o‘rta peshona pushtasi (gyrus frontalis media), pastki peshona egatidan pastda pastki peshona pushtasi (gyrus frontalis inrerior) joylashgan. Pastki peshona pushtasini yon egatdan kiruvchi ko‘tariluvchi shox (ramus ascendens) va oldingi shox (ramus anterior) uchta mayda pushtaga ajratadi. Markaz oldi pushtasining pastki qismi bilan ko‘tariluvchi shox o‘rtasida joylashgan orolchani ustidan yopib turuvchi qopqoq qismi (pars opercularis) deyiladi. Ko‘tariluvchi va oldingi 380

shoxlar o‘rtasidagi uchburchak qismi - pars triangularis, oldingi shoxdan pastdagi ko‘z kosasi qismi - pars orbitalis deyiladi. Tepa bo‘lakda (lobus parietalis) markaziy egatga paralel joylashgan markaz orqa egati (sulcus postcentralis) bo‘lib, ular o‘rtasida markaz orqa pushtasi (gyrus postcentralis) yotadi. Bu pushta yarimsharlarning medial yuzasiga davom etadi va peshona bo‘lagining markaz oldi pushtasiga qo‘shilib markaz yon bo‘lagini (lobulus paracentralis) hosil qiladi. Markaz orqa egatidan orqaga yo‘naluvchi tepa ichi egati (sulcus intraparitalis) tepa bo‘lagini ustki va pastki tepa bo‘lakchalariga (lobulus parietales superior et inferior) bo‘ladi. Pastki tepa bo‘lakchasi ikki pushtaga: yon egatning uchini o‘ragan chekka usti pushtasi (gyrus supramarginalis) va ustki chakka egati uchini o‘ragan burchak pushtasiga (gyrus angularis) bo‘linadi. Ensa bo‘lagi (lobus occipitalis) nisbatan kichik bo‘lib, uning egat va pushtalari juda o‘zgaruvchan bo‘ladi. Boshqalarga nisbatan tepa ichi egatining davomi bo‘lgan ensaning ko‘ndalang egati (sulcus occipitalis transversus) yaxshi bilinadi. Chakka bo‘lakning (lobus temporalis) yon yuzasida yon egatga paralel joylashgan ustki va pastki chakka egatlari (sulcus temporalis superior et sulcus temporalis inferior) joylashgan. Yon egat bilan ustki chakka egati o‘rtasida ustki chakka pushtasi (gyrus temporalis superior) yotadi. O‘rta chakka pushtasi (gyrus temporalis media) ustki va pastki chakka egatlari o‘rtasida joylashsa, pastki chakka pushtasi (gyrus temporalis inferior) yuqoridan pastki chakka egati bilan chegaralanadi. Orolcha bo‘lagi (lobus insularis) yon egatning tubida joylashgan bo‘lib, uni ko‘rish uchun peshona, tepa va chakka bo‘laklarining qopqoq (operculum) qismini olib tashlash kerak bo‘ladi. Orolcha boshqa bo‘laklardan chuqur aylanma egat (sulcus circularis inculae) vositasida ajralib turadi. Orolchaning markaziy egati (sulcus centralis insulae) uni ikki bo‘lakka ajratadi. Orqa bo‘lagida uzun pushtalar (gyri longus) , oldingi bo‘lagida esa kalta pushtalar (gyri brevis) joylashgan. 381

129-rasm. Bosh miya yarimsharlarining ustki lateral yuzasi egat a pushtalari . 1 - sul. laterlis; 2 - pars opercularis; 3 - pars triangularis; 4 - pars orbitalis; 5 - sul. frontalis inferior; 6 - gyrus frontalis inferior; 7 - sul. frontalis superior; 8 - gyrus frontalis medius; 9 - gyrus frontalis superior; 10,11 - sul. precentralis; 12 - gyrus precentralis; 13 -sul.centralis; 14 - gyrus postcentralis; 15 - sul. intraparietalis; 16 - lobulus parietalis superior; 17 - lobulus parietalis inferior; 18 - gyrus supramarginalis; 19 - gyrus angularis; 20 - polus occipitalis; 21 - sul. tempotalis inferior; 22 - gyrus temporalis superior; 23 - gyrus temporalis medius; 24 - gyrus temporalis inferior; 25 - sul.temporalis superior . Orolchaning oldingi pastki qismida egatlar bo‘lmay uncha katta bo‘lmagan kengaymalar (limen insulae) bo‘ladi. Miya yarimsharlarining medial yuzasini hosil qilishda orolchadan tashqari barcha bo‘laklar ishtirok etadi. Bu yuzada joylashgan qadoq tana egati (sulcus corporis collosi) qadoq tanani yarimsharning boshqa qismlaridan ajratib turadi. Orqa tomonda bu egat qadoq tana qayishini aylanib o‘tadi, pastga va oldinga tomon yo‘nalib dengiz oti egatiga (sulcus hippocampi) davom etadi. Qadoq tana egatiga paralel yo‘nalgan belbog‘ egati (sulcus cinguli) belbog‘ pushtasini (gyrus cinguli) chegaralab turadi. Qadoq tana qayishi sohasida belbog‘ pushtasidan yarimsharlarning ustki chekkasiga tomon yuqoriga va orqaga qarab yo‘nalgan chetki shox (ramus marginalis) chiqadi. Qadoq tana qayishidan orqa va past tomonda belbog‘ pushtasi torayib, belbog‘ pushtasining toraygan qismini (istmus gyri cinguli) hosil qiladi. U pastga va oldinga yo‘nalib, biroz kengaygan yuqoridan gippokamp egati bilan chegaralangan paragippokamp pushtasiga (gyrus parahyppocampalis) aylanib ketadi. Belbog‘ pushtasi, uning toraygan qismi va dengiz oti pushtasi birlashib gumbaz shaklini oladi. Ularni qo‘shib gumbaz pushtasi (gyrus fornicatus) deb ataladi. Gippokamp egati ichida mayda ko‘ndalang egatlar bilan bo‘lingan kulrang hoshiya bo‘lib, uni tishli pushta (gyrus dentatus) deyiladi. 382

Yarimshar medial yuzasining belbog‘ egati bilan ustki chekkasi o‘rtasidagi soha peshona va tepa bo‘laklariga taalluqli. Markaziy egatning oldingi qismida ustki peshona pushtasi joylashsa, markaziy egat bilan chetki shox o‘rtasida markaz yon bo‘lagi (lobulus paracentralis) joylashgan. Chetki shox bilan tepa-ensa egati (sulcus parietooccipitalis) o‘rtasida pona oldi (precuneus) yotadi. Medial yuzaning ensa sohasida tepa-ensa egati bilan o‘tkir burchak hosil qilib qo‘shilgan pix egati (sulcus calcarinus) bo‘lib, ular o‘rtasida uchburchak shaklda pona (cuneus) joylashgan. Pix egati ostida til pushtasi (gyrus lingualis) joylashgan bo‘lib, uni past tomondan yonlama egat (sulcus collateralis) chegaralaydi. Yarimsharning ostki yuzasining oldingi qismlarini peshona bo‘lagi hosil qiladi. Bu yerda bo‘ylama yoriqqa paralel joylashgan hidlov egati (sulcus olfactorius) bo‘lib, unda hidlov piyozchasi va hidlov yo‘li yotadi. Bo‘ylama yoriq va hidlov egati o‘rtasida to‘g‘ri pushta (gyrus rectus) joylashgan. Peshona bo‘lagining hidlov egatidan tashqarida joylashgan sohasi uncha chuqur bo‘lmagan ko‘z kosasi egatlari (sulci orbitales) bilan bir necha o‘zgaruvchan pushtalarga (gyri orbitales) bo‘linadi. Yarimsharning ostki yuzasini orqa qismida yonlama egatning oldingi uchi sohasida burun egati (sulcus rhinalis) bo‘lib, u ilmoqni (uncus) tashqi tomondan chegaralab turadi. Yonlama egatdan tashqarida medial ensa-chakka pushtasi (gyrus occipitotemporalis medialis) yotadi. Bu pushtani tashqi tomondan lateral ensa-chakka egati (sulcus occipitotemporalis lateralis) chegaralaydi. Undan tashqarida esa tashqi ensa-chakka pushtasi (gyrus occipitotemporalis lateralis) joylashgan. Bosh miyaning limbik tizimi tarkibiga quyidagi hosilalar kiradi: hid bilish nervining so‘g‘oni (bulbus olfactoctorius), hid bilish yo‘li, hid bilish uchburchagi, oldingi ilma-teshik modda, belbog‘ pushtasi, dengiz oti pushtasi, tishsimon pushta. Homila hayotining 7-8 oylarida bosh miya yarimsharlari yuzasida katta yoshdagi odamlarnikiga xos relef hosil bo‘ladi. 7 yoshgacha bo‘lgan davrda yarimsharlar relefi murakkablashib boradi. Egatlar uzayib chuqurlashadi va shoxlanadi. 383

Pushtalar kengayib qalinlashadi. Asosiy egatlardan chiqayotgan va alohida uchlamchi egatlar soni ko‘payadi. Yarimsharlarning umumiy yuzasi 9-10 oylarda 2 marta, 9 yoshda 3-4 marta kattalashadi. Bosh miya po‘stlog‘i Bosh miya po‘stlog‘i (cortex cerebri) miya yarimsharlarining ustidan qoplagan kulrang modda qatlami bo‘lib, juda murakkab hayotiy vazifani bajaradi. U organizmning hamma qismlari va tashqi muhitdan nerv yo‘llari va sezgi a’zolari orqali kelayotgan ta’sirotlarni qabul qiladi, ularni tahlil qilib, bir - biriga bog‘laydi (sintez). Shuning natijasida odam organizmi tashqi muhit ta’siriga moslashish xususiyatiga ega. Miya po‘stlogining filo-ontogenezi Amfibiyalarda miya po‘stlog‘i yo‘q. Reptiliyalarning miya po‘stlog‘i juda sodda bo‘lib, 2-3 qavat hujayralardan tashkil topgan. Sut emizuvchi hayvonlarning miya po‘stlog‘i yarimsharlarning ko‘p qismini qoplaydi va 6 qavatdan iborat. Odamda miya po‘stlog‘i sekin-asta taraqqiy etadi. 2 oylik homilada po‘stloq bo‘lmaydi Neyroblastlar qorinchalar ependimasi ostida joylashgan bo‘ladi. Homila 3 oylik bo‘lganida nerv hujayralari oxirgi miyani yuzasiga o‘sib chiqa boshlaydi va po‘stloq plastinkasi paydo bo‘ladi. Po‘stloq plastinkasi dastlab bir qavat bo‘lib, keyinchalik 6 qavatga bo‘linadi. Odamning miya po‘stlog‘i juda yaxshi taraqqiy etgan. Uning qalinligi yarimsharlarining turli qismlarida har xil 1,25 mm dan 4mm, ba’zi yerlarda 6 mm gacha. Eng qalin po‘stloq markaz oldi, markaz orqa pushtalari va markaz yon bo‘laklari sohasida bo‘ladi. Pushtalarning ustki qismda po‘stloq qalin, egatlarda esa yupqa bo‘ladi. Bosh miya po‘stlog‘i 9- 14 mld. nerv hujayralarining yig‘indisidan iborat bo‘lib, ular orasida nerv tolalari ham bor. Nerv tolalarining massasi po‘stloq umumiy massasining 26/27 qismini tashkil qiladi. Bosh miya po‘stlog‘ining umumiy massasi 581 g, umumiy hajmi 384

560 sm 3 . Agar po‘stloq nerv hujayralarining tanasini ajratsak, uning umumiy hajmi 20 sm 3 , og‘irligi 21 g bo‘ladi. Bosh miya po‘stlog‘i qadimiy (paleocortex) va yangi po‘stloqqa (neocortex) bo‘linadi. Qadimiy po‘stloqqa hid bilish miyasi po‘stlog‘i kirib, har xil tuzilishga ega ikki qismga: qadimiy po‘stloq - paleocortex va eski po‘stloq – archicortex ga bo‘linadi. Qadimiy po‘stloqqa peshona bo‘lagining bulbus olfactorius ga yaqin turgan qismi kirib judda sodda tuzilishga ega bo‘lib, qavatlarga bo‘linmagan. Eski po‘stloq ancha murakkab tuzilishga ega bo‘lib, ammo bu yerda nerv hujayralari kam bo‘ladi. Eski po‘stloq 2-3 qavatga bo‘lingan. Unga dengiz oti, tishli, gumbaz pushtasi va uning ilmog‘ini kulrang moddalari kiradi. Yangi po‘stloqqa odamning miya yarimsharlari po‘stlog‘i kirib, juda yaxshi taraqqiy etgan 6 qavatdan iborat. Bu qavatlar o‘zaro tarkibiga kiruvchi hujayralarning shakli bilan farq qiladi. 1.Molekulyar qavat (lamina molecularis) yumshoq parda ostida joylashgan. U asosan bir-biri bilan zich to‘r kabi to‘qilib ketgan nerv tolalari va ular o‘rtasida joylashgan kam sonli mayda nerv hujayralaridan iborat. 2.Tashqi donador qavatda (lamina granularis externa) juda ko‘p yumaloq va uchburchak shakldagi hujayralar alohida-alohida donachalardek tarqoq holda joylashgan. 3.Piramidasimon hujayralar qavati (lamina pyramidalis). Bu qavatda kichik va o‘rta kattalikdagi piramida hujayralari tarqoq holda joylashgan. 4.Ichki donador qavat (lamina granularis interna) xuddi ikkinchi qavat singari tarqoq joylangan mayda hujayralardan iborat. 5.Ganglionar qavat (lamina ganglionaris). Bu qavatda kichik piramida hujayralardan tashqari, yirik Bets piramida hujayralari bo‘lib, ular markaz oldi pushtasi va markaz yon bo‘lagida uchraydi. 6.Polimorf hujayralar qavati (lamina multiformis). Bu qavatda turli shakldagi hujayralar bo‘lib, ular oq modda bilan yonma-yon turadi. 385

Bu 6 qavatning pastki (5-6 chisi) efferent yo‘llarining boshlanish qismi bo‘lsa, o‘rta (3-4) qavatlar esa afferent yo‘llar bilan bog‘langandir. Yuqorigi (1-2) qavatlar esa po‘stloqni bir-biri bilan bog‘lovchi assotsiativ yo‘llarni hosil qiladi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqda po‘stloq yaxshi takomillashmagan bo‘lib 2-3 yoshlarda yetiladi. Bolalikning keyingi davrlarida egat va pushtalarning o‘sishi munosabati bilan miya po‘stlog‘i yuzasi kattalashadi va tuzilishi murakkablashib ma’lum soha va maydonlarga bo‘linadi. Bosh miya po‘stlog‘ida markazlarning joylashuvi Bosh miya markazlarining joylashuvini o‘rganish jarayonida biz organizmning o‘zida bo‘layotgan o‘zgarishlar va tashqi muhitning organizmga ta’siriga moslashuvida ro‘y beradigan nerv boshqaruvida qaysi markazlarning qanday ahamiyati borligini bilamiz. Bosh miya po‘stlog‘i markazlarini I.P.Pavlov analizatorning miyadagi oxirgi qismi deb atagan. Analizator bu murakkab nerv mexanizmi bo‘lib, u tashqi qabul qiluvchi apparatdan boshlanib miyada tugaydi. Analizator yordamida tashqi muhitning murakkab ta’siri alohida qismlarga bo‘linadi va tahlil qilinadi. Boshqa analizatorlar bilan aloqada ma’lum ish bajariladi. Miya markazi tekis chegaraga ega bo‘lmay, «o‘zak» hamda «yoyilgan» qismlardan tashkil topadi. O‘zak retseptorning po‘stloqdagi to‘g‘ri va chuqur proektsiyasi bo‘lib, yuqori tahlil qiluvchi asosiy qism hisoblanadi. Yoyilgan elimentlar o‘zak atrofida joylashgan bo‘lib, ularda ancha sodda va elimentar tahlil sodir bo‘ladi. Markazning o‘zak qismi shikastlanganda yoyilgan elimentlar ma’lum darajada o‘zakning yo‘qolgan faoliyatini qoplab turadi. Har xil analizatorlarning yoyilgan elimentlari egallagan sohasi bir-biriga qo‘shilib ketadi. Hozirgi vaqtda miya po‘stlog‘i bir butun qabul qiluvchi yuza hisoblanadi. I.Ichki analizatorlarning po‘stloqdagi markazlari 386

1. Harakat analizatorining o‘zagi markaz oldi pushtasi va yarimsharning ichki yuzasidagi markaz yon bo‘lagida (lobulus paracentralis) joylashgan. Bu sohada harakat analizatori o‘zagi hujayralari po‘stloqning o‘rta qismlarida yotadi. Uning chuqur qavatlarida (5-6 qavat) katta piramida (Bets) hujayralari joylashgan. Ularni I.P.Pavlov po‘stloqni po‘stloq osti markazlari, bosh miya nervlarining o‘zaklari va orqa miyaning oldingi shoxlari bilan qo‘shuvchi oraliq neyron deb hisoblaydi. Markaz oldi pushtada odam tanasining qismlari boshi pastga, oyog‘i yuqoriga qaragan holatda joylashgan. O‘ng markaz tananing chap tomonini, chap markaz esa o‘ng tomonini boshqaradi, chunki piramida o‘tkazuv yo‘li uzunchoq va orqa miyada kesishadi. Tana mushaklari, hiqildoq va halqum mushaklari ikkala yarimsharni ta’siri ostida bo‘ladi. 2.Bosh va ko‘zni bir vaqtda qarama-qarshi tomonga harakatini ta’minlovchi analizatorning o‘zagi o‘rta peshona pushtasining orqa qismida (harakat oldi zonasi, 9 soha) joylashgan. 3.Ma’lum bir maqsad uchun qilinadigan harakatlar analizatorining o‘zagi o‘naqaylarda chap yarimsharning pastki tepa bo‘lakchasining gyrus supramarginalis sida joylashgan. Bunday murakkab harakat odam hayotida bir turdagi ishni ko‘p qaytarishi, tajriba markaz oldi pushtasi bilan chekka usti pushtasi o‘rtasida hosil bo‘ladigan vaqtincha aloqalar natijasida hosil bo‘ladi. Bu markaz shikastlanganda mushak harakati buzilmaydi, ammo odamning ma’lum bir maqsad bilan qiladigan harakati yo‘qoladi. Buni apraksiya deyiladi. Bu markaz bir tomonlama, chapaqaylarda o‘ng yarimsharda o‘naqaylarda faqat chap yarimsharda bo‘ladi. 4.Ichki a’zolar, qon tomirlarning silliq mushaklaridan ta’sir olib keluvchi analizatorning markazi harakat markazi oldida (6, 8 sohalar) joylashgan bo‘lib, markazdan qochuvchi yo‘llar po‘stloq osti vegetativ markazlariga boradi. II.Tashqi ta’sirotlarni qabul qiluvchi analizatorlarning po‘stloqdagi markazlari. 387

1.Sezgi analizatorining markazi markaz orqa pushtada joylashadi. Odam tanasi qismlari xuddi harakat markazidagidek boshi pastda, oyog‘i yuqorida joylashgan. Bu sohada po‘stloqning og‘iz va qo‘l retseptorlari yaxshi taraqqiy etgani uchun po‘stloqning ularga tegishli qismlari katta bo‘ladi. 2.O‘ng va chap ustki tepa bo‘laklarida teri sezgisini bir turi, buyumlarni yopiq ko‘z bilan paypaslab bilish - stereognoziya markazi joylashgan. Bu markaz jarohatlanganda umumiy sezgi yo‘qolmagani holda yopiq ko‘z bilan predmetlarni paypaslab bilish xususiyati yo‘qoladi (astereognoziya). 3.Eshituv analizatorining o‘zagi ustki chakka pushtasi o‘rtasida joylashgan. Bu sohaning ikkala yarimsharda buzilishi butunlay karlikka olib keladi. 4.Ko‘ruv analizatorining o‘zagi ensa bo‘lagining ichki yuzasidagi sulcus calcarinus sohasida joylashgan. Bitta markazda bir ko‘zning lateral yarmi va ikkinchi ko‘zning medial yarmini to‘r pardasi proektsiyasi bo‘ladi. Shuning uchun butunlay ko‘r bo‘lib qolganda ko‘ruv analizatori ikki tomonda shikastlangan bo‘ladi. Ko‘ruv markazidan sal yuqoriroqda (17 va 18 sohalarda) ko‘rgan narsani eslab qolish sohasi joylashgan bo‘lib, u jarahatlanganda odamning ko‘rgan narsani eslab qolish xususiyati yo‘qoladi. Pona pushtasidagi 19 - sohada yangi sharoitga moslashuv bo‘lib, u shikastlanganda bu xususiyat yo‘qoladi. 5.Hidlov analizatorining o‘zagi chakka bo‘lagining pastki yuzasidagi ilmoq, qisman gippokamp sohasida joylashgan. 6.Maza bilish analizatorining o‘zagi hidlov va maza bilish sezgilari bir-biri bilan uzviy bog’liq bo‘lgani uchun hidlov markaziga yaqin joylashgan. Ammo markaz orqa pushtasining pastki qismlari jarohatlanganda ham odamning maza bilish faoliyati buziladi. Yuqorida aytib o‘tilgan po‘stloq markazlari miya po‘stlog‘ining ma’lum bir sohalarida joylashgan bo‘lib, ularga ta’sirotlar tashqi va ichki muhitdan keladi. Bu ta’sirotlar turli xil sezgi va sezgilar to‘plami sifatida qabul qilinadi va ularni I.P. Pavlov birinchi signal tizimi deb ataydi. Bu tizim hayvonlarda ham bo‘ladi. Bundan tashqari odam so‘zlash, fikrlash xususiyatiga ega bo‘lganidan keyin, unda ikkinchi signal tizimi paydo bo‘ladi. Ontogenezda odamda avval birinchi signal tizimi markazlari, so‘ngra ikkinchi signal tizimi markazlari paydo 388

bo‘ladi. Ikkinchi signal tizimi markazlarining taraqqiyoti va takomillashuvi tashqi muhitga, turmush sharoitiga bog‘liq. Ikkinchi signal tizimi paydo bo‘lishi uchun bola boshqa odamlar bilan aloqada bo‘lishi, so‘zlashni va yozishni o‘rganishi kerak. So‘zlash jarayoni murakkab bo‘lib, uni bajarishda butun po‘stloq qatnashadi, ammo ma’lum bir sohalar asosiy bo‘ladi. Bu sohalar so‘z analizatorlarining o‘zaklari hisoblanadi. Ikkinchi signal tizimi markazlari 1.So‘z bo ‘g‘inlarining harakat analizatori o‘zagi pastki peshona pushtasining orqa qismida (44 - soha, Brok pushtasi) joylashgan bo‘lib, harakat markazining pastki qismiga yaqin turadi. Bu yerda so‘z bo‘g‘ini, so‘zlarni hosil qilishda ishtirok etadigan lab, til, hiqildoq mushaklaridan keladigan qo‘zg‘alishlar tahlil qilinadi. Bu markaz jarohatlanganda odam har xil tovushlar chiqaradi, ammo ulardan so‘z hosil qila olmaydi. Buni harakat afaziyasi deyiladi. 44 sohaning oldida 45 soha joylashgan bo‘lib, u jarohatlanganda odam so‘zlardan gap tuza olmaydi. Buni agramatizm deyiladi. 2.Og‘zaki so‘zlashning eshituv analizatori o‘zagi eshituv a’zosi bilan bog‘liq bo‘lgani uchun, eshituv analizatoriga yaqin joyda, yuqori chakka pushtasining orqa qismida (42 - soha, Verneke markazi) joylashgan. Bu markaz yordamida odam so‘zlash vaqtida tovush past balandligini tartibga solib turadi va boshqa odamni tushinadi. Agar u jarohatlansa odamning tovushni eshitish qobiliyati yo‘qolmagan holda, so‘zlarni tushinish qobiliyati yo‘qoladi. Buni so‘z soqovligi yoki sensor afaziya deyiladi. 3.Odam o‘z taraqqiyotida faqat so‘zlashni emas, balki yozishni ham o‘rgangan. Harflarni yozish qo‘lning ma’lum bir harakatini talab qiladi, bu esa umumiy harakat analizatori bilan bog‘liq. Shuning uchun yozma so‘zning harakat analizatori o‘zagi o‘rta peshona pushtasining orqa qismida markaz oldi pushtaga yaqin joylashgan. Bu analizatorning faoliyati qo‘lni ma’lum bir maqsad bilan qilinadigan harakati markazi (40 - soha gyrus supramarginalis ) bilan bog‘langan. U markaz jarohatlanganda umumiy harakat yo‘qolmaydi, ammo 389

qo‘lning harflarni yoki shakllarni yozaoladigan nozik harakatlari yo‘qoladi. Bu holatni agrafiya deyiladi. 4.Yozma so‘zning ko‘ruv analizatori o‘zagi pastki tepa bo‘lagida (gyrus angularis 39 soha) joylashgan bo‘lib, ko‘ruv analizatori bilan bevosita bog‘liq. Bu markaz jarohatlanganda, odamni ko‘rish qobiliyati yo‘qolmagan holda, o‘qish qobiliyati yo‘qoladi. Bu holni alektsiya deyiladi. Odamning ikkinchi signal sistemasi markazlari ikkala yarimsharda bo‘ladi, lekin bir tomonda ko‘proq taraqqiy etgan (o‘naqaylarda chap tomonda, chapaqaylarda o‘ng tomonda) bo‘ladi. Analizatorlarning po‘stloq markazlari taraqqiyoti 1.Harakat analizatorining o‘zagi 7-10 yoshlarda takomillashib bo‘ladi. 2.Ma’lum maqsad bilan qilinadigan harakat (praksiya) markazi yangi tug‘ilgan chaqaloqda bo‘lmaydi. Bola hayotining birinchi ikki yilida oldingi markaziy pushta bilan aloqa, uch yoshlarda esa ma’lum bir maqsad bilan harakat markazi paydo bo‘o‘ladi. 3.Sezgi analizatori sohasida po‘stloq sitoarxitektonikasi ikki yoshda kattalarnikiga o‘xshash tuzilishga ega bo‘ladi. 4.Buyumlarni paypaslab bilish (stereognoziya) analizatori o‘zagi bola hayotining 2-4 yoshlarida to‘liq hosil bo‘ladi. 5.Yangi tug’ilgan chaqaloq eshituv analizatori o‘zagi shartli reflektor faoliyatiga moslashgan bo‘ladi. 2-3 yoshlarda ikkinchi signal sistemasi rivojlanadi va markaz takomillashadi. 6.Yangi tug‘ilgan chaqaloq ko‘ruv analizatori o‘zagining sitoarxitektonikasi kattalarnikiga o‘xshagan bo‘ladi. Keyingi davrlarda o‘zak tarkibi tashqi muhit ta’sirida takomillashib boradi. Ikkinchi signal tizimi analizatorlarining markazlari taraqqiyoti quyidagicha bo‘ladi: 1.So‘z bo‘g‘imlarining harakat analizatori (Brok pushtasi) uch yoshlarda takomillashadi. 2.Yozma so‘zning harakat analizatori 7 yoshda paydo bo‘ladi. 390

3.Og‘zaki so‘zlashning eshituv analizatorini o‘zagi bola hayotining birinchi yilida takomillashadi. 4.Yozma so‘zning ko‘ruv analizatori 7 yoshgacha paydo bo‘ladi. Bosh miya yarimsharlarning oq moddasi Bosh miya yarimsharining ust tomondan qoplagan po‘stloq ostida oq modda qatlami yotadi. Yarimsharning oq moddasi bir-biri bilan kesishib joylashgan, vazifasi, yo‘nalishi va kelib chiqishi jihatidan bir-biriga o‘xshamagan nerv tolalardan iborat. Bu nerv tolalarini uch asosiy tizimga ajratish mumkin. Assotsiativ tolalar bitta yarimsharning turli qismlarini bir-biri bilan bog‘laydi. Agar assotsiativ tolalar miya po‘stlog‘ida bir nerv hujayrasini boshqa bir hujayra bilan bog‘laganda po‘stloqdan tashqariga chiqmasa, uni intrakortikal assotsiativ tolalar deyiladi. Agar tolalar po‘stloqdan tashqariga oq moddaga chiqib boshqa sohadagi po‘stloq hujayralari bilan bog‘lansa, ekstrakortikal tolalar deyiladi. Ekstrakortikal tolalar ikki guruhga: qisqa va uzun tolalarga bo‘linadi. Qisqa tolalar yonma-yon turgan ikkita pushtani bir-biri bilan bog‘laydi va yoy shaklida bo‘lgani uchun yousimon tolalar (fibrae arcuatae) deyiladi. Uzun tolalar yarimsharlarning bo‘laklarini bir-biri bilan bog‘lab bir necha tutamni hosil qiladi: 1.Ustki bo‘ylama tutam (fasciculus longitudinalis superior) peshona bo‘lagining ustki lateral yuzasi po‘stlog‘ini ensa, tepa va chakka bo‘lagining orqa qismi bilan bog‘lab turadi. 2.Ilgaksimon tutam (fasciculus uncinatus) yarimsharlar peshona bo‘lagining pastki oldingi yuzasini chakka bo‘lagining oldingi qismi bilan qo‘shadi. 3.Belbog‘ (cingulum) peshona bo‘lagining medial yuzasi po‘stlog‘ini tepa bo‘lakning medial yuzasi va chakka bo‘lak po‘stlog‘ining orqa qismiga bog‘laydi. 4.Pastki bo‘ylama tutam (fasciculus longitudinalis inferior) chakka bo‘lagining ostki yuzasi po‘stlog‘ini ensa bo‘lak po‘stlog‘i bilan qo‘shadi. Komissural tolalar har ikki yarimshardagi bir xil qismlarni bir-biri bilan bog‘laydi. Ular uch sohada to‘planib, oldingi bitishma, gumbaz va qadoq tanani hosil qiladi. 391

Oldingi bitishma (comissura anterior) tarkibida 2,4-4,16 mln. nerv tolalari bo‘lib, yarimsharlarning hidlov sohalarini o‘zaro qo‘shib turadi. U ikki qismdan iborat. Oldingi qismi yupqa bo‘lib, hidlov uchburchagi kulrang moddasini o‘zaro bog‘laydi. Orqa qismi katta bo‘lib, chakka bo‘lagining oldingi medial qismi po‘stlog‘ini birlashtirib turadi. Oldingi bitishma 6 oylik homilada buralgan tizimchaga o‘xshaydi. Bola hayotining birinchi 6 yilida uning oldingi va orqa qismlarining nisbati bir xil bo‘ladi. 7 yoshdan so‘ng uning orqa qismi yaxshi taraqqiy etadi. Qadoq tana (corpus collosum) bir yarimshardan ikkinchi yarimsharga o‘tuvchi ko‘ndalang tolalardan iborat. U qalin bukilgan plastinka shaklida bo‘lib, quyidagi qismlari tafovut qilinadi. Uning oldingi qismi (tizzasi) (genus corporis collosi) yarimsharlarning peshona bo‘laklarini o‘zaro bog‘lab turadi. Tizza pastga yo‘nalib, tumshuq (rostrum corporis callosi) va chegaralovchi plastinkani (lamina terminalis) hosil qiladi. Qadoq tananing o‘rta qismi poyasi (truncus corporis collosi) ikkala yarimsharning tepa va chakka bo‘laklari po‘stlog‘ini o‘zaro bog‘laydi. Qadoq tananing poyasi orqa tomonda kengayib, qadoq tana qayishini (splenium corporis collosi) hosil qiladi. U yarimsharlarning ensa bo‘laklari po‘stlog‘ini o‘zaro bog‘laydi. Qadoq tananing tarkibida 200-250 mln. nerv tolalari joylashgan. Qadoq tana filogenezda ancha kech paydo bo‘lib, u yangi tug‘ilgan chaqaloqda kattalarga nisbatan ensiz va qisqa bo‘ladi. Uning uzunligi 45 mm, kengligi 2,5-3mm. 5 yoshda u uzayadi va kengayadi. 20 yoshda kattalarnikiga o‘xshash ko‘rinishga ega bo‘ladi. Gumbaz (fornix) qadoq tana ostida yotadi. Uning oldingi qismi gumbaz ustunlari (columna fornicis) pastga va tashqi tomonga yo‘nalib so‘rg‘ichsimon tanada tugaydi. Ular o‘zaro ko‘ndalang gumbaz bitishmasi (comissura fornicis) vositasida birikkan. Gumbazning o‘rta qismi tanasi (corpus fornicis) orqa tomonga yassi gumbaz oyoqchasi (crus fornicis) hosil qilib gippokampga birikadi. Gumbaz tolalari yarimsharning chakka bo‘lagini oraliq miya bilan qo‘shadi. Gumbaz ustunlari bilan qadoq tana tizzasi va tumshug‘i o‘rtasida yupqa 392

parda -tiniq to‘siq (septum pellicidum) tortilgan. U paralel joylashgan ikki varaqdan iborat bo‘lib, ichida tiniq suyuqlik bilan to‘lgan bo‘shlig‘i (cavum septi pellicidi) bor. Proeksion tolalar miya po‘stlog‘ini, shu po‘stloqdan pastda turuvchi qismlar va orqa miya bilan bog‘laydi. Bu tolalar bajaradigan vazifasiga ko‘ra ikki turga: 1.Ta’sirotni tashqaridan miya po‘stlog‘iga olib keluvchi. 2.Javobni miya po‘stlog‘idan ish bajaruvchi a’zolarga olib boruvchi tolalarga bo‘linadi. Proektsion tolalar assotsiativ va komissural tolalar bilan birikib ketgan bo‘lib, faqat ichki kapsula sohasida ulardan ajraladi. Ichki kapsula (capsula interna) burchak hosil qilib bukilgan oq moddadan iborat keng qatlam. Uni tashqi tomondan yasmiqsimon o‘zak chegaralasa, ichki tomondan dumli o‘zakning boshi (oldinda) va talamus (orqada) chegaralaydi. U uch qismdan: ichki kapsulaning oldingi oyoqchasi (crus anterior capsulae internae) dumli o‘zak boshchasi bilan yasmiqsimon o‘zak o‘rtasida, orqa oyoqchasi (crus posterior capsulae internae) yasmiqsimon o‘zak bilan talamus o‘rtasida joylashgan. Bu ikki qismining o‘zaro qo‘shilgan joyi ichki kapsulaning tizzasi (genu capsulae internae) deyiladi. Ichki kapsula barcha proektsion tolalar uchun darvoza vazifasini bajaradi. Bola hayotining birinchi oyida nerv hujayralari yarimsharlar yuzasida bo‘lmay, balki oq modda ichida ko‘p bo‘ladi. Shuning uchun bola 2 yoshga to‘lgunicha oxirgi miya kesmalarida nerv tolalarida mielin pardasi yo‘qligi uchun oq va kulrang moddalarni ajratish qiyin bo‘ladi. U ikki yoshdan keyin paydo bo‘ladi va miya ichki tuzilishi kattalarnikiga o‘xshab ketadi. Oxirgi miyaning markaziy (bazal) o‘zaklari Bosh miya yarimsharlarida uning ustini qoplagan po‘stloqdan tashqari kulrang moddalar ham bo‘ladi. Ular yarimsharning oq moddasi ichida alohida o‘zaklar shaklida joylashgani uchun ularni markaziy yoki miya asosi (bazal) o‘zaklari deb 393

ataladi. Bazal o‘zaklarga quyidagilar kiradi: (130-rasm) 1.targ‘il tana; 2.ixota; 3.bodomsimon tana. Targ‘il tana (corpus striatum) ikkita yirik: dumli va yasmiqsimon o‘zaklardan iborat bo‘lib, miya kesmalarida oq va kulrang hoshiyalar ko‘rinishida bo‘ladi. Dumli o‘zak (nucleus caudatus) yasmiqsimon o‘zakdan yuqoriroq va ichki tomonda joylashib, undan ichki xaltaning oldingi oyoqchasi vositasida ajrab turadi. O‘zakning oldingi qismi kengaygan bo‘lib, boshchasi (caput nuclei caudati) deyiladi. U yon qorinchaning oldingi shoxini tashqi devorini hosil qiladi. O‘zakning orqa toraygan qismi - dumi (cauda nuclei caudati) pastga qarab burilib, yon qorinchaning pastki shoxini ustki devorini hosil qilib, bodomsimon tanagacha yetib boradi. Dumli o‘zak ichki tomondan ko‘ruv bo‘rtig‘idan stria terminalis bilan chegaralanib turadi. O‘zakning o‘rta qismi-tanasi (corpus nuclei caudati) tepa bo‘lagi ostida yon qorinchaning markaziy qismini pastki devorini hosil qiladi. Oldingi tomonda dumli o‘zakning boshi yasmiqsimon o‘zak qobig‘i bilan birikadi. Orqa tomonda bu o‘zaklar o‘zaro ichki kapsulaning oq tolalari vositasida qo‘shiladi va targ‘il tanani hosil qiladi. Yasmiqsimon o‘zak (nucleus lentiformis) dumli o‘zak va ko‘ruv bo‘rtig‘idan tashqarida joylashib, ulardan ichki kapsula vositasida ajralib turadi. Yasmiqsimon o‘zak bir-biriga paralel yo‘nalgan oq qatlam yordamida uch bo‘lakka bo‘linadi. Bu bo‘laklarning tashqisi to‘q kulrang bo‘lib, qobiq (putamen) deb ataladi. Ichkarida joylashgan rangsizroq ikki qismi rangpar shar (globus pallidus) deb ataladi. Rangpar shar o‘zining makro-mikroskopik tuzilishiga ko‘ra, qobiq va dumli o‘zaklardan farq qilishi va filogenez jihatdan ulardan eski bo‘lgani uchun, uni pallidum , dumli o‘zak va qobiqni striatum deb ataladi. Hozirgi vaqtda dumli va yasmiqsimon o‘zaklar birgalikda striopalidar tizim deb ataladi. Bu tizim ekstrapiramida tizimining asosiy qismi, hamda issiqlik va uglevod almashinuvini boshqaruvchi oliy vegetativ faoliyatlar markazi hisoblanadi. 394130-rasm. Bosh miyaning gorizontal kesmasi. 1-genu corporis callosi; 2-caput nuclei caudati; 3-claustrum; 4-putamen; 5- globus pallidus; 6-capsula interna; 7-cornu posterius ventriculi lateralis; 8- thalamus; 9-splenum corporis callosi .

Ixota (to‘siq) (claustrum) orolcha sohasida, qobiq bilan orolcha po‘stlog‘i orasida joylashgan, yupqa kulrang modda qatlamidir. U qobiqdan tashqi kapsula ( capcula externa ) bilan , orolcha po ‘ stlog ‘ idan esa eng tashqi kapsula ( capcula extrema ) vositasida ajralib turadi . Bodomsimon tana ( corpus amigdoloideum ) chakka bo ‘ lagining uchida qobiq ostida joylashgan bir nechta o ‘ zaklardan iborat bo ‘ lib , ular tuzilishiga qarab bir - biridan farq qiladi . Bodomsimon tana po’stloq osti hidlov markazi vazifasini bajaradi. Bazal o‘zaklar yangi tug‘ilgan chaqaloqda yaxshi ko‘rinadi. Ularning rivojlanishi po‘stloqqa nisbatan tez. Bola ikki yoshga to‘lgunicha ularning uzunligi 2 marta o‘sadi. Bu davrda dumli o‘zakning kengligi 2 marta, yasmiqsimon o‘zakniki 3 marta kattalashadi. Ularning shakli kam o‘zgaradi va 5 yoshdan keyin hajmi sekin o‘sadi. Bola tug‘ilgan vaqtdan to katta bo‘lgunicha yasmiqsimon o‘zak balandligi 30%, dumli o‘zakniki esa 60 % kattalashadi. Yon qorincha Yon qorincha (ventriculus lateralis) juft bo‘lib, har bir yarimsharning ichida joylashgan. Yon qorincha bo‘shlig‘i murakkab tuzilishga ega bo‘lib, uning qismlari yarimsharning barcha bo‘laklari (orolchadan tashqari) ichida joylashgan. Yon qorincha to‘rt qismdan iborat. Uning markaziy qismi tepa bo‘lagida, oldingi shoxi peshona bo‘lagida, orqa shoxi ensa bo‘lagida, pastki shoxi esa chakka bo‘lagida joylashgan. 395

Yon qorinchaning markaziy qismi (pars centralis) gorizontal joylashib, ust tomondan qadoq tana tolalari qoplab turadi. Uning tubini dumli o‘zak tanasi va talamusning dorsal yuzasi, medial devorini esa gumbaz tanasi hosil qiladi. Yon qorinchaning oldingi shoxi (cornu anterior) pastga va tashqariga qarab bukilgan bo‘lib, peshona bo‘lagida joylashgan. Uning medial devorini tiniq to‘siq (septum pellicidum) hosil qiladi. Oldingi shoxni lateral va qisman pastki devori dumli o‘zakning boshi bilan, qolgan qismlari esa qadoq tana tolalari bilan chegaralangan. Yon qorinchaning pastki shoxi (cornu inferior) chakka bo‘lagi ichida joylashgan. Uning lateral, qisman ustki devorini yarimsharning oq moddasi hosil qiladi. Ustki devorini hosil qilishda dumli o‘zakning dumi ham ishtirok etadi. Uning medial devorida dengiz oti egati botib kirishidan hosil bo‘lgan qavariq (hippocampus) yotadi. Uning uchi qalinlashib mayda egatlar bilan bo‘laklarga, dengiz oti barmoqlariga (digitationes hippocampi) bo‘lingan. Gippokampning ichki tomoniga gippokamp gajimlari (fimbria hippocampi) birikkan. Pastki shoxning tubida aylanma egatning botib kirishidan hosil bo‘lgan tepacha - eminentia collateralis yotadi. Yon qorinchaning orqa shoxi (cornu posterior) ensa bo‘lagiga botib kirib, hamma tomondan oq modda gilam (tapetum) bilan o‘ralgan. Uning ichki devorida, pix egatining botib kirishidan hosil bo‘lgan qush pixi (calcar avis) joylashgan. Yon qorinchalar oldingi shoxi sohasida joylashgan foramen interventriculare orqali uchinchi qorinchaga qo‘shiladi. Hidlov miyasi Hidlov miyasi (rhinencephalon) oldingi miyaning filogenezda hidlov retseptorlari ta’siri ostida paydo bo‘lgan eng qadimiy qismi. Hidlov miyasi oxirgi miyaning oldingi qismidan ichi bo‘sh bo‘rtma holida paydo bo‘ladi. Odamda hidlov miyasi ham taraqqiy etgan. Hidlov miyasida markaziy va periferik qismlar tafovut qilinadi. Hidlov miyasining markaziy qismi tarkibiga gumbaz pushtasi va uning ilmog‘i (uncus), dengiz oti (hippocampus), tishli pushta (gyrus dentatus) 396

kiradi. Periferik qismi - hidlov bo‘lagi (lobus olfactorius) deb atalib, miya tubida joylashgan quyidagi qismlarni: hidlov so‘g‘oni, hidlov yo‘li, hidlov uchburchagi, oldingi ilma-teshik moddani o‘z ichiga oladi. Bosh miya pardalari Bosh miya ham xuddi orqa miyadek uchta parda bilan o‘ralgan. Bu pardalar bosh miyani o‘rab katta teshik sohasida orqa miya pardalariga o‘tib ketadi. Bosh miyaning qattiq, to‘r va yumshoq pardalari tafovut qilinadi. Bosh miyaning qattiq pardasi (dura mater encephali) pishiq bo‘lib, tarkibida kollogen va elastik tolalari bo‘lgan biriktiruvchi to‘qimadan iborat. Kalla bo‘shlig‘ini ichki tomondan qoplab, u kallaning miya qismi suyaklarini qoplovchi suyak usti parda vazifasini ham bajaradi. Kalla qopqog‘i suyaklari bilan u pishiq birikmagan bo‘lib, oson ajraladi. Kalla asosi suyaklari bilan u choklarning chekkalari va teshiklar sohasida mustahkam birikkan. Qattiq pardaning to‘r pardaga qaragan ichki yuzasi silliq. Ba’zi sohalarda qattiq parda bo‘linib, endoteliy bilan qoplangan uchburchak shaklidagi vena bo‘shliqlarini hosil qiladi. Vena bo‘shliqlariga qon bosh miya va kalla suyaklari venalaridan oqib keladi. Bosh miyaning qattiq pardasi o‘zining ichki yuzasidan miyaning qismlari o’rtasiga kirib, ularni bir-biridan ajratuvchi bir nechta o‘simtalar beradi. Ulardan bosh miya o‘rog‘i (falx cerebri) yarimsharlar o‘rtasidagi bo‘ylama yorig‘da joylashgan yupqa plastinka bo‘lib, qadoq tanaga yetib bormaydi. Miyacha chodiri (tentorium cerebelli) ikki qiyalik chodir shaklidagi gorizontal tortilgan qatlam, miya yarimsharlarining ko‘ndalang egatiga kirib, bosh miyani miyachadan ajratadi. Miyacha o‘rog‘i (falx cerebelli) sagital yo‘nalgan bo‘lib, miyacha yarimsharlari o‘rtasiga kiradi. Turk egari to‘sig‘i, (diaphagma sellae) gipofiz chuqurchasi ustida gorizontal joylashgan, o‘rtasida teshigi bor qatlam. Uning ostida yotgan gipofiz teshik orqali gipotalamus bilan qo‘shiladi. Bosh miyaning qattiq pardasi vena bo‘shliqlari uning ikki bo‘linishidan hosil bo‘lgan bo‘lib, ular orqali bosh miyadan vena qoni ichki bo‘yinturuq venaga oqadi. Vena bo‘shliqlari devori qattiq tortilgani, hamda har doim ochiq va 397

klapanlari bo‘lmagani uchun har qanday sharoitda ham qon erkin oqadi. Bosh miya qattiq pardasida quyidagi vena bo‘shliqlari bor: 1.Eng katta va keng ko‘ndalang vena bo‘shlig‘i (sinus transversus). 2.Bosh miya o‘rog‘ining yuqori chekkasi bo‘ylab joylashgan yuqorigi sagittal vena bo‘shlig‘i (sinus sagittalis superior). 3.Bosh miya o‘rog‘ining pastki chekkasi bo‘ylab joylashgan pastki sagittal vena bo‘shlig‘i (sinus sagittalis inferior). 4.To‘g‘ri vena boshlig‘i (sinus rectus) yuqori va pastki sagittal vena bo‘shliqlarining orqa uchlarini qo‘shib turadi. 5.Ensa vena bo‘shlig‘i (sinus occipitalis) ko‘ndalang va sigmasimon sinuslarni qo‘shib turadi. 6.Sigmasimon vena bo‘shlig‘i (sinus sigmoideus) o‘z nomidagi egatda yotib ichki bo‘yinturuq venaga o‘tib ketadi. 7.G‘ovak vena bo‘shlig‘i (sinus cavernosus) turk egarining yon tomonida yotadi. 8.Yuqorigi va pastki tosh vena bo‘shliqlari (sinus petrosus superior et inferior) chakka suyagi piramidasining yuqori va pastki chekkalari bo‘ylab yotadi. Ba’zi sohalarda qattiq parda sinuslari emissar venalar (v.v.emissariae) vositasida boshning tashqi venalari bilan, diploik venalar (v.diploicae) kalla qopqog‘i g‘ovak moddasi venalari bilan anastomoz hosil qiladi. To‘r parda (arachnoidea encephali) yupqa va tiniq bo‘lib, qattiq pardadan subdural bo‘shliq bilan ajralib turadi. To‘r parda bilan yumshoq parda o‘rtasida subaraxnoidal bo‘shliq (cavitas subarachnoidale) bo‘lib, unda orqa miya suyuqligi bo‘ladi. To‘r parda yoriqlar va egatlar orasiga kirmay bosh miyaning bir qismidan ikkinchi qismiga o‘tadi. To‘r parda keng va chuqur egatlarning ustida joylashganida to‘r parda osti bo‘shliq kengayib, tsisternalar hosil qiladi: 1.Miyacha-miya sisternasi (cisterna cerebellomedullaris) miya bilan miyacha o‘rtasida joylashib eng katta hisoblanadi. 2.Oyoqchalararo sisterna (cisterna interpeduncullaris) miya oyoqchalari o‘rtasida joylashgan. 398

3.Yon chuqurcha sisternasi (cisterna fossae lateralis cerebri) bosh miya yarimsharlarining lateral egati oldingi qismida joylashgan. 4.Kesishma sisternasi (cisterna chiasmatis) ko‘ruv nervi kesishmasi oldida joylashgan. To‘r parda osti bo‘shlig‘i yon aperturalar orqali IV qorincha bilan qo‘shiladi. Miya qattiq pardasiga yaqin joylarda to‘r parda venoz sinuslariga botib kiruvchi o‘simtalar paxion granulyatsiyalar hosil qiladi. Bu o‘simtalar miya suyuqligi bosimini tekislab turishda va suyuqlikni vena bo‘shliqlariga o‘tkazib berishda katta ahamiyatga ega. Yumshoq parda (pia mater encephali) miyaning tashqi yuzasiga zich yopishib, ular orasidagi barcha yoriq va egatlarga kiradi. U bo‘sh biriktiruvchi to‘qimadan iborat bo‘lib, qon tomirlarga boy. Ba’zi sohalarda yumshoq parda miya qorinchalari bo‘shlig‘iga kirib, orqa miya suyuqligi ishlab chiqaruvchi qon tomir chigallarini hosil qiladi. Yangi tug‘ilgan va yosh bolada qattiq parda o‘simtalari yaxshi taraqqiy etmagan, o‘roqsimon o‘simta yupqa va tiniq ba’zi joylarda to‘rga o‘xshagan bo‘ladi. Miyacha chodiri juda yupqa bo‘lsa ham unga nisbatan yaxshi rivojlangan. Ikki yoshli bolada miya qattiq pardasi o‘simtalari qalinlashadi va tuzilish jihatidan kattalarnikiga o‘xshash bo‘ladi. Vena sinuslari nisbatan keng va ularning devori yupqa, yuqori bo‘ylama sinus ko‘r teshik orqali burun bo‘shlig‘i venalari bilan bog‘langan. To‘r pardaning paxion granulyatsiyalari bola bosh suyagi liqildoqlari suyaklanib bo‘lganidan keyin, bola hayotining uchinchi yilida paydo bo‘ladi. Ular bola 10 yoshga yetganida yaxshi takomillashgan bo‘lib, kattalarda soni 300 ga yetadi. Subaraxnoidal bo‘shliq yangi tug‘ilgan bolada uncha katta bo‘lmay, hajmi 20sm 3 bo‘ladi. Bosh va orqa miya o‘tkazuv yo‘llari Bosh va orqa miyaning o‘tkazuv yo‘llari sodda va murakkab refleks yoylari tarkibiga kiruvchi orqa va bosh miyada uziluvchi, yuqoriga ko‘tariluvchi va pastga tushuvchi nerv tolalarining yig‘indisidan iborat. Bu yo‘llar orqa va bosh miyaning turli qismlarini bir-biri bilan bog‘lab, miya tarkibiy elimentlari ichida ikki 399

tomonlama aloqani ta’minlab turadi. O‘tkazuv yo‘llar vositasida markaziy nerv tizimi va organizmning birligi va uning tashqi muhit bilan aloqasi boshqarilib turiladi. O‘tkazuv yo‘llar yordamida ichki va tashqi qo‘zg‘olish retseptorlari qabul qilib olgan markazga intiluvchi nerv impulslarini orqa va bosh miyada markazdan qochuvchi yo‘llarga o‘tishi orqali organizmning tashqi va ichki muhit ta’siriga moslashuvi paydo bo‘ladi, mushaklar qisqarib, bezlar shira ajratadi. Refleks asosida reflektor yoyi yotadi. Reflektor yoyida nerv impulsi 120 m/ sek. tezlikda yuradi. Sodda reflektor yoyi odatda ikki neyrondan iborat bo‘lib, ulardan bittasi sezuvchi yuzadan boshlansa, ikkinchisi aksoni bilan mushaklarda tugaydi. Murakkab reflektor yoyida uchinchi oraliq neyron bo‘lib, u sezuvchi neyron bilan harakatlantiruvchi neyronni bir-biriga bog‘lab turadi. Barcha o‘tkazuv yo‘llari uch guruhga bo‘linadi: proektsion, komissural va assotsiativ. Organizm taraqqiyotida proektsion o‘tkazuv yo‘llari oldinroq paydo bo‘lib, keyin komissural va eng so‘ngida assotsiativ yo‘llar paydo bo‘ladi. Assotsiativ o‘tkazuv yo‘llari bosh miyaning bitta yarimshari kulrang moddasini bir-biriga qo‘shib turadi. Assotsiativ o‘tkazuv yo‘llari har xil tuzilishdagi neyronlar zanjiridan iborat bo‘lib, ular afferent yo‘llarning oxirgi neyroni bilan efferent yo‘llarning birinchi neyroni o‘rtasida oraliq neyron holatida joylashib, reflektor yoyini biriktirib turadi. Assotsiativ yo‘llar uzun va qisqa tolalardan iborat bo‘ladi. Ontogenezda assotsiativ yo‘llar komissural va proektsion yo‘llarga nisbatan kechroq paydo bo‘ladi, ammo bola tug‘ilganidan keyingi davrda tez o‘sib, mielin pardasi bo‘lmaydi. Bola hayotining ikkinchi oyidan boshlab ularda mielin parda hosil bo‘ladi va proektsion markazlar bilan aloqalar paydo bo‘ladi. Komissural o‘tkazuv yo‘llari bir yarim shar po‘stlog‘ini ikkinchi yarim- shar po‘stlog‘iga qo‘shib turadi. Komissural o‘tkazuv yo‘llar yangi po‘stloq markazlarini qo‘shib turadigan qadoq tana va eski komissural yo‘llar gumbaz bitishmasi, oldingi va orqa bitishmalardan iborat. Proektsion o‘tkazuv yo‘llari 400

Proektsion o‘tkazuv yo‘llari bosh miya po‘stlog‘i bilan miya pog‘onasi o‘zaklari (qisqa proektsion yo‘llar), hamda orqa miya o‘zaklari (uzun proektsion yo’llar) o‘rtasidagi ikki tomonlama aloqani ta’minlab turadi. Nerv impulslarining yo‘nalishiga qarab proektsion yo‘llar ikki guruhga markazga intiluvchi - afferent, sezuvchi yo‘llar nerv impulsini periferiyadan markazga po‘stloqqa olib boruvchi va markazdan qochuvchi - efferent, harakatlantiruvchi, impulsni miya po‘stlog‘idan periferiyaga olib boruvchi yo‘llarga bo‘linadi. Afferent va efferent proektsion yo‘llar murakkab reflektor yoyining asosiy qismlari bo‘lib, ular o‘zaro miya po‘stlog‘ida assotsiativ o‘tkazuv yo‘llari vositasida qo‘shiladilar. Afferent o‘tkazuv yo‘llari Orqa va bosh miyaning markazga intiluvchi - afferent o‘tkazuv yo‘llari ekstratseptiv, propriotseptiv va intratseptiv tizim tolalariga bo‘linadi. Ekstratseptiv markazga intiluvchi yo‘llar orqali tashqi muhit ta’sirida hosil bo‘ladigan nerv impulslari o‘tadi. Bu yo‘llarga harorat, og‘riq, tanaga bo‘ladigan bosim, hamda sezgi a’zolaridan keluvchi o‘tkazuv yo‘llar kiradi. Propriotseptiv markazga intiluvchi yo‘llar mushaklar, paylar, bo‘g‘im xaltasi, boylamlardan kelayotgan nerv impulslarini orqa miyadan bosh miyaga o‘tkazib beradi. Sezuvchi uzun proektsion o‘tkazuv yo‘llari ekstratseptorlar, propriotseptorlar va interotseptorlardan kelayotgan impulslarni orqa miyadan bosh miya po‘stlog‘ining sezuv, harakat markaziga va miyachaga o‘tkazib beradi. Ular uch neyrondan iborat bo‘lib, birinchi neyroni bosh va orqa miyadan tashqarida, orqa miya tuguni yoki bosh miya nervlarining sezuvchi tugunlarida joylashgan sohta unipolyar hujayralar tashkil qiladi. 1.Orqa miya bilan miya po‘stlog‘i o‘rtasidagi chuqur (propriotseptiv) sezgini o‘tkazuvchi yo‘l - tractus spinocorticalis (131-rasm) 401131-rasm. Tractus spinocorticalis. 1.orqa miya tuguni; 2.I-neyron; 3.II-neyron; 4.III-neyron.

Bu yo‘l mushaklar, paylar va bo‘g‘imlardan ta’sirotni qabul qiluvchi propriotseptorlardan boshlanib, bosh miya yarimsharlarining markaz orqa pushtasida tugaydi. U uch neyrondan iborat. Bu yo‘lning birinchi neyroni hujayralari orqa miya tugunining sohta unipolyar hujayralaridan iborat. Ularning periferik o‘simtalari orqa miya nervlari tarkibida proprioretseptorlardan ta’sirotni olib keladi. Ularning markaziy o‘simtalari orqa ildiz tarkibida orqa shoxga kirmasdan orqa tizimchaga Goll va Burdax dastalariga o‘tadi. Orqa tizimcha tarkibida birinchi neyron tolalari uzunchoq miyaning nozik va ponasimon o‘zaklari hujayralarida tugaydi. Ponasimon dasta orqa tizimchada tashqariroq joylashib, oyoqlar va tananing pastki qismidan yoki pastki 19 ta orqa miya tugunlaridan (8 ta pastki ko‘krak, 5 bel, 5 dumg‘aza va 1ta dum) keluvchi tolalardan iborat. Nozik dasta ichkariroq joylashib, orqa miyaning yuqorigi ko‘krak va barcha bo‘yin segmentlari yoki tananing yuqori qismi va qo‘ldan kelayotgan tolalardan iborat. II neyron nozik va ponasimon o‘zak hujayralari. Ularning tolalari uzunchoq miyada o‘zaro kesishib, qovuzloq kesishmasini (decussatio lemnisci) hosil qiladi va medial qovuzloq tarkibiga kiradi. Medial qovuzloq (lemniscus medialis) tarkibida ikkinchi neyron tolalari ko‘prik va o‘rta miyaning qopqoq qismidan o‘tib ko‘ruv bo‘rtig‘ining ventro-lateral o‘zagida tugaydi. Nozik o‘zak hujayra tolalari medial qovuzloqning oldingi qismida joylashsa, ponasimon o‘zak hujayra tolalari orqa qismida joylashadi. III neyron ko‘ruv bo‘rtig‘ining ventro-lateral o‘zagi hujayralari. Ularning aksonlari ichki xaltaning orqa oyoqchasi orqali o‘tib, bosh miyaning markaz oldi va markaz orqa pushtalarida tugaydi. Bosh mushaklari, chakka-pastki jag‘ bo‘g‘imi xaltasi va boylamlardan propriotseptiv impulslar uch shoxli, yuz va til yutqun nervlari tarkibidagi o‘tkazuv yo‘llari orqali o‘tadi. Bu yo‘llar ham uch neyronli. I neyron uch shoxli nerv tugunining sohta unipolyar hujayralari. Ularning periferik o‘simtalari uch shoxli nerv shoxlari tarkibida chaynov, og‘iz tubi 402

mushaklari va ko‘z mushaklarida propriotseptorlar bilan tugaydi. Markaziy o‘simtalari sezuvchi ildiz tarkibida uch shoxli nervning ko‘prik o‘zagiga boradi. Bu o‘zak hujayra aksonlari ikkinchi neyronni hosil qilib, qarama-qarshi tomonga o‘tadi va (tractus nucleothalamicus) tarkibida ko‘ruv bo‘rtig‘ining ventro-lateral o‘zagiga boradi. Bu o‘zak hujayralari uchinchi neyronni hosil qilib, ularning aksonlari (tractus talamocorticalis) tarkibida ichki xaltaning orqa oyoqchasini o‘rta qismidan o‘tib markaz oldi pushtasi po‘stlog‘ining to‘rtinchi qavatida tugaydi. Mimika mushaklari proprotseptorlaridan impulslar VII juft bosh miya nervi, til va yutqin mushaklaridan esa IX, X, XII juft bosh miya nervlari tarkibida o‘tadi. Propriotseptiv o‘tkazuv yo‘li kesishgan bo‘lib, u jarohatlanganda tana qismlarining holati, vibratsion va qisman taktil sezgi yo‘qoladi. Harakatni muvofiqlashtirish buzilib, ataksiya paydo bo‘ladi. 2. Orqa miya bilan miya po‘stlog‘i o‘rtasidagi yuza (og‘riq va harorat) sezgilarini o‘tkazuvchi yo‘l - tractus spino-thalamo-corticalis (132-rasm). Bu yo‘l teri, shilliq va seroz pardalardan ta’sirotni qabul qiluvchi ekstratseptorlardan boshlanib, bosh miya yarimsharlarining markaz orqa pushtasida tugaydi. U uch neyrondan iborat. I neyron orqa miya tuguni sohta unipolyar hujayralarining periferik o‘simtalari - orqa miya nervlari tarkibida ekstrotseptorlardan ta’sirotni olib keladi. Uning markaziy o‘simtalari orqa ildiz tarkibida orqa miya orqa shoxining xususiy o‘zagi (nucleus proprius) hujayralarida tugaydi. II neyron hujayralari orqa miyaning xususiy o‘zagi hujayralari, ularning aksonlari oldingi oq bitishma orqali qarama-qarshi tomondagi yon tizmachaga o‘tadi. Yon tizimchada bu yo‘l Govers dastasidan ichkariroqroq joylashib oldingi va orqa qismlarga bo‘linadi. Uning oldingi qismidan og‘riq sezgisini o‘tkazuvchi tolalar, orqa qismidan harorat sezgisini o‘tkazuvchi tolalar o‘tadi. Uzunchoq miya 403132-rasm. Tractus spino-talamo-corticalis. 1.orqa miya tuguni; 2.I-neyron; 3.II-neyron; 4.III-neyron

sohasida bu yo‘l oliva o‘zagidan dorsalroq joylashib medial qovuzloqqa yaqinlashadi va u bilan birga ko‘prikning orqa qismi, o‘rta miyaning qopqoq qismlaridan o‘tib ko‘ruv bo‘rtig‘ining tashqi o‘zagida tugaydi. Ikkinchi neyron tolalarining bir qismi orqa miyaning oldingi tizimchasi bo‘ylab ko‘tariladi. III neyron ko‘ruv bo‘rtig‘ining lateral o‘zagi xujayralari. Ularning aksonlari ichki kapsulaning orqa oyoqchasining o‘rta qismi orqali o‘tib bosh miya markaz orqa pushtasining IV qavatida tugaydi. Yuz va qisman bosh terisidan og‘riq sezgisi ham uch shoxli nerv tolalari orqali o‘tadi. Bu yo‘l uch neyronli. I neyron uch shoxli nerv tugunining sohta unipolyar hujayralari. Ularning periferik o‘simtalari uch shoxli nerv shoxlari tarkibida yuz va bosh terisida ekstrotseptorlar bilan tugaydi. Ko‘z nervi tarkibida peshona, ko‘zning ichki burchagi, burun ildizi, yuqori qovoq va boshning tepa qismi terisiga; yuqori jag‘ nervi tarkibida pastki lab, yonoq, ustki lab, qisman chakka terisiga: pastki jag‘ nervi tarkibida pastki lab, yonoq, engak, chakka va qisman quloq suprasi terisiga tolalar boradi. Ularning markaziy o‘simtalari sezuvchi ildiz tarkibida ko‘prikka kiradi, keyin pastga tolalar dastasi shaklida yo‘nalib uch shoxli nervning orqa miya yo‘li o‘zagida tugaydi. II neyron uch shoxlik nervning orqa miya yo‘li o‘zagi hujayralari. Ularning aksonlari qarama-qarshi tomonga o‘tib medial qovuzloqqa qo‘shiladi va (tractus nucleothalamicus) tarkibida ko‘ruv bo‘rtig‘ini ventro-lateral o‘zagiga boradi. III neyron ventro-lateral o‘zak hujayralari. Ularning aksonlari (tractus thalamocorticalis) tarkibida ichki kapsulaning orqa oyoqchasini o‘rta qismidan o‘tib, markaz orqa pushtaning pastki uchdan birida tugaydi. Uch shoxli nerv tarkibida bosh va yuz terisidan tashqari yuqori va pastki jag‘, lablar, milklar, tishlar, og‘iz bo‘shlig‘i devori, ko‘z olmasi, ko‘z yoshi qopi, burun bo‘shlig‘i va va burun yon bo‘shliqlari shilliq pardasidan ham og‘riq va harorat sezgisini olib keladi. 404133-r а sm.Tractus spino-cerebellaris anterior. 1. о rq а miya tuguni. 2.I-neyron; 3-II-neyron; 4.III-neyron.

Orqa miya tuguni yoki orqa miyaning xususiy o‘zaklari jarohatlansa og‘riq va harorat sezgisi shu tomonda yo‘qoladi. Agar jarohatlanish yon tizimchalar yoki undan yuqoriroqda ro‘y bersa sezgilar qarama-qarshi tomonda yo‘qoladi. Orqa miya bilan miyacha o‘rtasidagi o‘tkazuv yo‘llar. Orqa miya bilan miyacha o‘rtasidagi o‘tkazuv yo‘llari impulslarni mushaklar, paylar bo‘g‘imlardan miyachaga o‘tkazib beradi. Ular kesishmagan (tractus spinocerebellaris posterior , Fleksig) va kesishgan (tractus spinocerebellaris anterior , Govers) yo‘llariga bo‘linadilar. Orqa miya bilan miyacha o‘rtasidagi oldingi yo‘l – tractus spinocerebellaris anterior (133-rasm). Bu yo‘lning birinchi neyroni hujayrasi orqa miya tuguni sohta unipolyar hujayralari. Ularning periferik o‘simtalari orqa miya nervlari tarkibida propriotseptorlardan ta’sirotni olib keladi. Uning markaziy o‘simtalari orqa ildiz tarkibida orqa miya orqa shoxining oraliq medial o‘zagida tugaydi. II neyron oraliq medial o‘zak hujayralari. Ularning aksonlari har bir segmentda kesishib oq bitishma orqali qarama-qarshi tomondagi yon tizimchaga o‘tadi. Bu yo‘lning bir qismi kesishmay orqa miyaning o‘z tomonidagi yon tizimchasi orqali yo‘naladi. So‘ngra bu yo‘lning kesishgan va kesishmagan tolalari uzunchoq miya, ko‘prik orqali o‘tib o‘rta miyaga boradi. O‘rta miyaning to‘rt tepaligi pastki tepachalari sohasida kesishmagan tolalar kesishadi. Shunday qilib to‘liq kesishgan Govers yo‘li miyaning ustki yelkani sohasida ikkinchi marta kesishib o‘z tomoniga o‘tadi va miyachaning ustki oyoqchalari orqali ustki chuvalchang po‘stlog‘ida tugaydi. III neyron ustki chuvalchang po‘stlog‘i hujayralari. Ularning aksonlari miyachaning tishli o‘zagida tugaydi. 405

Orqa miya bilan miyacha o‘rtasidagi orqa yo‘l - tractus spinocerebellaris posterior (134-rasm) . Bu yo‘lning birinchi neyroni orqa miya tuguni sohta unipolyar hujayralari. Ularning pereferik o‘sigmtalari orqa miya nervlari tarkibida propriotseptorlardan ta’sirotni olib keladi. Ularning markaziy o‘simtalari orqa ildiz tarkibida orqa shoxning ko‘krak o‘zagi (Klark ustuni) hujayralarida tugaydi. II neyron orqa shoxning ko‘krak o‘zagi hujayralari. Ularning aksonlari yon tizimchalar tarkibida uzunchoq miyaga, undan esa miyachaning pastki oyoqchalari tarkibida pastki chuvalchang po‘stlog‘ida tugaydi. III neyron pastki chuvalchang po‘stlog‘i hujayralari. Ularning aksonlari miyachaning tishli o‘zagida tugaydi. Bu yo‘l orqa va uzunchoq miyada kesishmaydi, shuning uchun uni to‘g‘ri kesishmagan yo‘l deb ataladi. Ammo uning tolalari bir qismi chuvalchangda o‘zaro kesishadi. Orqa miya bilan miyacha o‘rtasidagi o‘tkazuv yo‘llar ш tanani тп muvozanatini va harakatini muvofiqlashtirib turadi. Orqa miya bilan miyacha o‘rtasidagi yo‘llar jarohatlanganda miyacha buzilishi ro‘y beradi. Efferent o‘tkazuv yo‘llari Harakatlantiruvchi o‘tkazuv yo‘llar bosh miyaning turli markazlaridan harakat va sekretor a’zolarga impulslarni olib boradi. Harakatlantiruvchi o‘tkazuv yo‘llar ikki neyrondan iborat. Ular qisqa va uzun yo‘llarga bo‘linadi. Qisqa harakatlantiruvchi o‘tkazuv yo‘llar yarimsharlar po‘stlog‘i bilan bosh miyaning bazal o‘zaklari va so‘g‘on qismlarini bog‘lab turadi. Ularga: ko‘ruv yo‘lining bir qismi bo‘lgan, ko‘ruv analizatorining ko‘ruv bo‘rtig‘i bilan bog‘lovchi (tractus corticothalamicus) peshona va tepa bo‘lagi po‘stlog‘ini targ‘il tana bilan 406134-rasm. Tractus spino- cerebellaris posterior. 1.orqa miya tuguni; 2.I-neyron; 3.II-neyron; 4.III-neyron.

bog‘lovchi (tractus corticostriatus) ko‘ruv bo‘rtig‘i yostiqchasi bilan dumli o‘zak, targ‘il tana va gipotalamik soha o‘rtasidagi bog‘lanishlar kiradi. Uzun harakatlantiruvchi yo‘llarga bosh miya po‘stlog‘i hujayralari va ekstrapiramida tizimi o‘zaklaridan boshlanib, bosh miya pog‘onasi va orqa miyada tugaydigan piramida va ekstrapiramida yo‘llari kiradi. 1.Po‘stloq-orqa miya yo‘li - tractus corticospinalis (135-rasm) I neyron miya po‘stloqning harakat zonasi markaz oldi pushtasi, markaz yon bo‘lagi va peshona pushtalarining orqa qismi po‘stlog‘ining beshinchi qavatida joylashgan yirik piramida hujayralardan iborat. Ularning aksonlari ichki kapsulaning orqa oyoqchasining oldingi 2/3 qismidan o‘tadi. So‘ngra po‘stloq- orqa miya yo‘li miya oyoqchasi asosining o‘rtasi, ko‘prikning ventral qismi va uzunchoq miyaning piramidasidan o‘tadi. Uzunchoq miyaning pastki qismida orqa miyaga kirishdan oldin piramida yo‘li ikki dastaga bo‘linadi. Katta qismi tolalari kesishib piramida kesishmasini (decussatio pyramidium) hosil qiladi. Qolgan qismi kesishmasdan orqa miyaga o‘tib ketadi. a) kesishgan tolalar orqa miyaning yon tizimchasiga o‘tib, lateral po‘stloq-orqa miya yo‘lini (tractus corticospinalis lateralis) hosil qiladi va shu tomondagi oldingi shoxda tugaydi. II neyron oldingi shoxning harakat hujayralari. Ularning aksonlari oldingi ildiz, so‘ng orqa miya nervlari tarkibida skelet mushaklariga boradi. Lateral piramida yo‘li asosan qo‘l va oyoq, qisman tana mushaklarini innervatsiya qiladi. b) kesishmagan tolalar orqa miyaning oldingi tizimchasiga o‘tib oldingi po‘stloq- orqa miya yo‘lini (tractus corticospinalis anterior) hosil kiladi. Bu yo‘l bo‘yin va ko‘krak qismlarda har bir segmentda kesishib qarama-qarshi tomondagi oldingi shoxga o‘tib harakatlantiruvchi hujayralarda tugaydi. 407135-r а sm. Tractus cortico -spinalis. 1.I-neyron; 2-tractus cortico-spinalis anterior; 3-tractus corticospinalis lateralis; 4.II-neyron.

II neyron oldingi shoxning harakat hujayralari aksonlari orqa miya nervlari tarkibida mushaklarga boradi. Piramida yo‘li po‘stloqdan mushaklarga boruvchi ixtiyoriy harakat impulslarini o‘tkazadi. Piramida yo‘li targ‘il tana, ko‘prik va to‘r formatsiya hujayralari bilan bog‘langan. To‘r formatsiya ixtiyoriy harakatlardagi shartsiz reflekslarga tormozlovchi ta’sir ko‘rsatadi. Piramida yo‘li paralichi paylar va suyak usti parda reflekslarini oshishi va mushaklar gipertoniyasi bilan kechadi. Harakat markazlari va piramida yo‘lining kesishmasigacha bo‘lgan sohada shikastlanish ro‘y bersa, tananing qarama-qarshi tomonda paralich ro‘y beradi. Orqa miyaning oldingi tizimchasi shikastlansa qo‘l-oyoqlar va tana mushaklarida palaj ro‘y bermaydi, chunki harakat lateral piramida yo‘li hisobiga boshqarib turiladi. Barcha po‘stloq orqa miya yo‘li kesishgan bo‘lib, har bir yarim sharning po‘stlog‘i qarama-qarshi tomon mushaklari faoliyatini boshqaradi. II.Miya po‘stlog‘i bilan miya o‘zaklari o‘rtasidagi yo‘l - tractus corticonuclearis (136-rasm). I neyron markaz oldi pushtaning pastki qismi po‘stlog‘ini V qavati piramida hujayralari, ularning aksonlari ichki xaltaning tizzasi, miya oyoqchalarining asosidan o‘tadi. Yo‘lning bir qismi kesishib Silviy suv yo‘li atrofidagi o‘zaklar (nucleus n.oculomotorius va nucleus n.trochlearis) tugaydi. Yo‘lning bir qismi tolalari o‘z tomonidagi shu nomli o‘zaklarda tugaydi. Shu o‘zak hujayralari ikkinchi neyronni hosil qilib n.oculomotorius tarkibida ko‘zning ustki, pastki, ichki to‘g‘ri, pastki qiyshiq va yuqori qovoqni ko‘taruvchi mushaklarga, n.trochlearis tarkibida esa yuqori qiyshiq mushakka boradi. Kortiko-bulbar yo‘lning bir qismi kesishib ko‘prik sohasida V,VI,VII juft bosh miya nervlarning harakatlantiruvchi o‘zaklarida tugaydi. Bu o‘zaklar hujayralaridan boshlangan ikkinchi neyron uch shoxli nerv tarkibida ichki va tashqi qanotsimon, chakka, chaynov, jag‘-til osti, tanglay chodirini, hamda nog‘ora pardani taranglovchi va ikki qorinli mushakning oldingi qorinchasiga boradi. 408

Uzoqlashtiruvchi nerv tarkibida ko‘zning lateral to‘g‘ri mushagiga. Yuz nervi tarkibida ikki qorinli mushakning orqa qorinchasiga, bigiz-til, uzangi, mimika mushaklari va bo‘yinning teri osti mushagiga boradi. Kortiko-bulbar yo‘lning bir qismi uzunchoq miyaga borib kesishadi va IX, X, XI, XII juft bosh miya nervlarining harakatlantiruvchi o‘zaklarida tugaydi. Ikkinchi neyron shu o‘zaklar hujayralaridan boshlanib, til-yutqin nervi tarkibida bigizsimon-halqum mushagiga, adashgan nerv tarkibida halqum, yumshoq tanglay, hiqildoq va qizilo‘ngachning yuqori qismi, qo‘shimcha nerv tarkibida trapetsiyasimon, to‘sh-o‘mrov so‘rg‘ichsimon, til osti nervi tarkibida til mushaklariga boradi. Kortiko-bulbar yo‘lning buzilishi odatda markaziy palaj yoki parez holatida uchraydi. Agarda bosh miya nervlarning o‘zaklarida yoki nervlarida jarohatlanish ro‘y bersa, periferik palaj yoki parez holati yuz beradi. Ekstrapiramida yo‘llari. Filogenez nuqtai nazardan ekstrapiramida yo‘li piramida yo‘liga nisbatan qadimiy hisoblanadi. Ekstrapiramida tizimi ixtiyordan tashqari avtomatik harakatlarini boshqarib mushaklar tonusini qo‘llab turadi. Ekstrapiramida tizimi tarkibiga dumli o‘zak, yasmiqsimon o‘zak qobig‘i, rangpar shar, qora modda, qizil o‘zak, uzunchoq miya olivasi va to‘r formatsiya kiradi. Ekstrapiramida tizimi tarkibiga kiruvchi bazal o‘zaklarning nerv tolalari ularni o‘zaro bog‘lab qolmay, bosh miya po‘stlog‘i va orqa miya bilan ham bog‘laydi. Ahamiyati katta ekstrapiramida yo‘llariga quyidagilar kiradi. Qizil o‘zak bilan orqa miya o‘rtasidagi yo‘l - tractus rubrospinalis (137-rasm) 409136 -rasm.Tractus corticonuclearis. 1.I-neyron; 2.I-qismi; 3.II-qismi; 4. III-qismi; 5. II-neyron.

Asosiy ekstrapiramida yo‘li bo‘lib, ixtiyordan tashqari avtomatik harakatlarni boshqaradi. I neyron o‘rta miyaning qizil o‘zagi hujayralari. Ularning aksonlari o‘rta miyaning qopqoq sohasida Forel kesishmasini hosil qilib, qarama-qarshi tomonga o‘tadi. So‘ng tashqi tomonga og‘ib, orqa miyaning yon tizimchasiga yo‘naladi va shu tomondagi oldingi shoxning harakatlantiruvchi hujayralarida tugaydi. II neyron oldingi shoxning harakatlantiruvchi hujayralari. Ularning aksonlari oldingi ildiz, so‘ng orqa miya nervlari tarkibida mushaklarga boradi. Rubro-spinal yo‘l faoliyat jihatidan miyacha, oraliq miya va yarimsharlarning bazal o‘zaklari bilan bog‘langan. Bu yo‘l orqali bazal o‘zaklar orqa miyaga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Rubrospinal yo‘lning bir qismi tolalari uch shoxli va yuz nervlarining harakat o‘zaklariga yo‘naladi. Bu yo‘l shikastlanganda mushaklar tonusi oshib, ayrim guruh mushaklarida ixtiyordan tashqari harakatlar paydo bo‘ladi. Bu hol ko‘pincha qovoqlarning, bosh va yelka kamari mushaklarining qisqarishi sifatida paydo bo‘ladi. Tananing harakat faoliyatini muvofiqlashtirishda ishtirok etuvchi asosiy yo‘llardan biri dahliz-orqa miya yo‘li (tractus vestibulospinalis) dir. Bu yo‘l vestibulyar apparat o‘zaklarini orqa miyaning oldingi shoxlari bilan bog‘lab, muvozanat buzilganida tananing tiklanish reaktsiyalarini boshqaradi. Bu yo‘lning birinchi neyroni dahliz chig‘anoq nervining lateral (Deyters o‘zagi) va pastki vestibulyar o‘zaklari hujayralari. Ularning aksonlari kesishmasdan qisman orqa miyaning yon tizimchasidan, qisman oldingi tizimchasidan o‘tib, oldingi shoxning harakatlantiruvchi o‘zaklarida tugaydi. II neyron oldingi shoxni harakatlantiruvchi hujayra aksonlari oldingi ildiz tarkibida 410137- расм .Tractus rubro-spinalis. 1-nucleus ruber; 2.I-nyeron; 3.II-nyeron .

mushaklarga boradi. Vestibulospinal yo‘l ko‘zni harakatlantiruvchi nerv o‘zagi bilan bog‘langan bo‘lib, u orqali ko‘z harakatiga ta’sir ko‘rsatadi. Uning jarohatlanishi bosh aylanish, ko‘ngil aynishi, qusish, vestibulyar ataksiya va nistagmga olib keladi. Tekto-spinal yo‘l (tractus tectospinalis) mushaklarning ko‘rish va eshitish impulslariga harakat reaktsiyasini boshqaradi. Bu yo‘lning birinchi neyroni to‘rt tepalikning ustki va pastki tepachalarida joylashgan po‘stloq osti eshitish va ko‘rish o‘zaklari hujayralari. Ularning aksonlari o‘rta miyada qisman kesishgandan so‘ng orqa miyaning oldingi tizimchasi tarkibida oldingi shoxning harakat o‘zagida tugaydi. II neyron oldingi shoxning harakatlantiruvchi hujayra aksonlari oldingi ildiz tarkibida mushaklarga boradi. Periferik nerv tizimi Periferik nerv tizimi tarkibiga bosh va orqa miya nervlari, bosh va miya nervlarining sezuvchi tugunlari va ularning shoxlari kiradi. Uning asosini bosh va orqa miyada hamda nerv tugunlarida joylashgan nerv hujayralarining o‘simtalari hosil qiladi. Ular impulslarni periferiyadan markazga (sezuvchi), markazdan tana mushaklariga (harakatlantiruvchi), markazdan ichki a’zolarga, qon tomirlar va bezlarga olib boruvchi (vegetativ) tolalardan iborat. Nervlar bosh va orqa miya, shuningdek nerv tugunlarida joylashgan nerv hujayralarining o‘simtalaridan iborat. Ular tashqi tomondan tarkibida kollogen va elastik tolalari bo‘lgan yumshoq biriktiruvchi to’qimali parda - epinevriy bilan o‘ralgan. Unda qon, limfa tomirlar, ularni innervatsiya qiluvchi nervlar va yog‘ hujayralari joylashgan. Epinevriy ostida yupqa parda-perinevriy bilan o‘ralgan nerv dastalari joylashadi. Nerv dastalari o‘z navbatida yupqa biriktiruvchi to‘qimali parda - endonevriy bilan o‘ralgan nerv hujayralarining o‘simtalari yig‘indisidan iborat. Periferik nerv tuzilishida ikki xil variant tafovut qilinadi: 1.Kam dastali nerv ingichka bo‘lib, kam sonli yirik dastalardan tuzilgan, 411

dastalarda tolalar zich joylashgan bo‘ladi. 2.Ko‘p dastali nerv yo‘g‘on, uni hosil qiluvchi dastalar kichik, nerv tolalari bo‘sh joylashgan. Nervlardagi nerv tolalarining miqdori nervning qalinligi va innervatsiya sohasiga bog‘liq. Masalan yelkaning o‘rta qismida tirsak nervi 13.000-18.000 toladan, oraliq nerv 19.000- 32.000, mushak-teri nervi 3.000-12.000 tolalardan iborat bo‘ladi. Nervlar harakatlantiruvchi, sezuvchi va aralash bo‘ladi. Harakatlantiruvchi nervlar (nervus motorius) orqa miyaning oldingi shoxi va bosh miya nervlarining harakatlantiruvchi o‘zaklarida joylashgan harakatlantiruvchi hujayra o‘simtalaridan iborat. Sezuvchi nervlar (nervus sensorius) bosh miya nervlarining sezuvchi tugunlari va orqa miya tugunida joylashgan hujayra o‘simtalaridan tashkil topgan. Odam organizmidagi ko‘pchilik nervlar aralash bo‘ladi, ular sezuvchi va harakatlantiruvchi tolalardan iborat. Vegetativ nervlar va tolalar orqa miyaning yon shoxlari va bosh miya vegetativ o‘zaklarida joylashgan hujayra o‘simtalaridan iborat. Orqa miya nervlari Orqa miya nervlari (nn. spinales) orqa miyadan chiquvchi ikki ildizdan hosil bo‘lgan nerv poyalaridan iborat. Ular juft bo‘lib, metamer joylashgan. Odamda 31 juft orqa miya nervlari bo‘lib, 8 ta bo‘yin, 12 ta ko‘krak, 5 ta bel, 5 ta dumg‘aza va 1 ta dum nervlariga bo‘linadi. Orqa miya nervlari aralash tolalardan iborat bo‘lib, tarkibida sezuvchi - afferent va harakatlantiruvchi - efferent tolalari bo‘ladi. Orqa miya nervlarining orqa ildizi (sezuvchi) (radix posterior) orqa miya tugunida joylashgan sohta unipolyar hujayralarning markaziy o‘simtalaridan iborat. Oldingi ildizi (harakatlantiruvchi) (radix anterior) orqa miyaning oldingi shoxi hujayralarining aksonlaridan iborat. Oldingi va orqa ildizlar o‘zaro qo‘shilib, orqa miya nervi poyasini (truncus nervi spinalis) hosil qiladi va umurtqalararo teshikdan chiqqanidan so‘ng to‘rtta: oldingi shox (r.anterior), orqa shox (r. posterior), orqa miya pardasiga boruvchi shox (r. meningeus) ga bo‘linadi. Qo‘shuvchi shox (r. communicans) VIII bo‘yin, barcha ko‘krak va yuqorigi ikkita bel segmentlari sohasidan chiqadi. Ular simpatik tugunlarga boruvchi 412

preganglionar tolalarni hosil qiladi. Orqa miya nervlarining oldingi va orqa shoxlari I bo‘yin nervining orqa shoxidan tashqari aralash tolalardan iborat. Ular skelet mushaklarini va terini innervatsiya qiladi. Meningial shox umurtqa kanaliga qaytib kirib, orqa miya pardalarini innervatsiya qiladi. Orqa miya nervlarining orqa shoxlari Orqa miya nervlarining orqa shoxlari (rr.posterior) metamer joylashib, umurtqalarning ko‘ndalang o‘simtalari orasidan o‘tib orqa tomonga yo‘naladi. Ular (I bo‘yin, IV va V dumg‘aza va dum nervlaridan tashqari medial (r. medialis) va lateral (r. lateralis) shoxlariga bo‘linadi. I bo‘yin nervining orqa shoxi ensa osti nervi (n. suboccipitalis) nomi bilan ensa suyagi va atlantni o‘rtasidan chiqib m. rectus capitis major et minor, m. semispinalis capitis, m. obliqui capitis superior et inferior larni innervatsiya qiladi. II bo‘yin nervining orqa shoxi katta ensa nervi (n. occipitalis major) I va II bo‘yin umurtqalari orasidan chiqib, ensa terisini va m.semispinalis capitis, m.splenus capitis et cervicis, m.longissimus capitis larni innervatsiya qiladi. Qolgan bo‘yin, ko‘krak, bel, dumg‘aza va orqa miya nervlarining orqa shoxlari orqaning chuqur mushaklari va terisini innervatsiya qiladi. Uchta ustki bel orqa miya nervlarining orqa shoxlarining lateral teri tarmoqlari ustki dumba nervlarini (nn. clunium superiores) hosil qilib, dumbaning yuqori qismi terisini innervatsiya qiladi. Uchta ustki dumg‘aza nervlarining lateral tarmoqlari o‘rta dumba nervini (nn. clunium medii) hosil qilib, katta dumba mushagini teshib chiqadi va dumba terisini innervatsiya qiladi. IV-V dumg‘aza va dum nervlarining orqa shoxlari n. anacoccygei ga qo‘shilib ketadi. Orqa miya nervlarining oldingi shoxlari Orqa miya nervlarining oldingi shoxlari, orqa shoxlariga nisbatan uzun va yo‘g‘on. Ular bo‘yin, ko‘krak, qorin, qo‘l va oyoq mushaklari hamda terisini innervatsiya qiladi. Qorin terisini pastki qismi tashqi tanosil a’zolarning 413

taraqqiyotida qatnashgani uchun, tashqi tanosil a’zolari terisini ham orqa miya nervlarining oldingi shoxlari innervatsiya qiladi. Orqa miya nervlarining metamer tuzilishi faqat ko‘krak qismida saqlanib qolgan bo‘lib, qolgan qismlarda ular o‘zaro qo‘shilib chigallar hosil qiladi. Bu chigallarda nerv tolalari bir-biri bilan aralashib ketadi va har bir periferik nerv tarkibida orqa miya nervlarining bir nechta shoxidan keluvchi tolalar bo‘ladi. Odamda bo‘yin, yelka, bel, dumg’aza va dum chigallari tafovut qilinadi. Bo‘yin chigali. Bo‘yin chigali (plexus cervicaiis) to‘rtta yuqorigi bo‘yin (S I- S IV ) nervlarining oldingi shoxlaridan hosil bo‘ladi. Chigal to‘rtta yuqorigi bo‘yin umurtqalari sohasida bo‘yinning chuqur mushaklarining (kurakni ko‘taruvchi, o‘rta narvonsimon va boshning tasmasimon) oldingi lateral yuzasida, to‘sh- o‘mrov-so‘rg‘ichsimon mushakning orqasida joylashadi. Uning shoxlari uch: sezuvchi, harakatlantiruvchi va aralash guruhga bo‘linadi. I.Sezuvchi shoxlari quyidagilar: 1. Ensaning kichik nervi (n. occipitalis minor) to‘sh-o‘mrov-so‘rg‘ichsimon mushakning orqa chekkasidan chiqadi. Mushakning orqa chekkasi bo‘ylab yuqoriga ko‘tarilib, ensa sohasining pastki lateral qismi terisini va quloq suprasining orqa yuzasi terisini innervatsiya qiladi. 2.Quloq suprasi terisini inveratia etadigan katta nerv (n. auricularis magnus) sezuvchi shoxlarning eng kattasi. To‘sh-o‘mrov-so‘rg‘ichsimon mushakning lateral tomonidan qiyshiq yo‘nalib, quloq suprasi va tashqi eshituv yo‘li terisini innervatsiya qiladi. 3.Bo‘yinning ko‘ndalang nervi (n. transversus colli) to‘sh-o‘mrov- so‘rg‘ichsimon mushakning orqa chekkasidan chiqib, oldinga tomon ko‘ndalang yo‘nalib yuqorigi va pastki shoxlarga (rr.superiores et inferiores) bo‘linadi. U bo‘yinning oldingi va tashqi sohasi terisini innervatsiya qiladi. Nervning yuqori shoxlaridan bittasi yuz nervining bo‘yin shoxi bilan qo‘shilib yuza bo‘yin sirtmog‘ini hosil qiladi. 414

4.O‘mrov usti nervi (nn. supraclaviculares) 3-5 ta bo‘lib, to‘sh-o‘mrov- so‘rg‘ichsimon mushakni orqa chekkasidan chiqadi. Bu nervlar joylashishiga qarab medial, oraliq va lateral o‘mrov usti nervlariga (nn. supraclaviculares mediales, intermedii et lateralis) bo‘linadi. O‘mrov usti nervlari pastga va orqaga qarab yo‘nalib, deltasimon va katta ko‘krak mushagi sohasi terisini innervatsiya qiladi. 2.Harakatlantiruvchi (mushak) shoxlari chigal atrofida joylashgan mushaklarni: m. longus colli, m.longus capitis, mm. scaleni anterior, medius, posterior, mm. recti capitis anterior et lateralis, m. intertransversari anteriores, m. levator scapulae innervatsiya qiladi. Harakatlantiruvchi shoxlardan radix inferior ansae cervicalis , til osti nervidan chiquvchi radix superior bilan qo‘shilib, bo‘yin sirtmog‘ini (ansa cervicalis) hosil qiladi. Uning shoxlari til osti suyagidan pastda joylashgan (to‘sh-til osti, to‘sh-qalqonsimon, kurak-til osti, qalqonsimon-til osti) mushaklarni innervatsiya qiladi. Bundan tashqari bo‘yin chigalidan to‘sh-o‘mrov- so‘rg‘ichsimon va trapetsiyasimon mushaklarga ham shoxlar chiqadi. Aralash shoxga diafragma nervi (n. phrenicus) kiradi. Bu nerv III-IV bo‘yin nervlarining oldingi shoxlaridan hosil bo‘lib, oldingi narvonsimon mushakning oldingi yuzasi bo‘ylab pastga tushadi. Ko‘krak qafasining ustki aperturasi orqali o‘mrov osti arteriyasi va venasi o‘rtasidan ko‘krak qafasiga kiradi. Ko‘krak qafasida o‘pka ildizining oldidan, perikard bilan mediastinal plevraning o‘rtasidan o‘tib, diafragmada shoxlanadi. Uning harakatlantiruvchi tolalari diafragmani, sezuvchi tolalari plevra va perikardni innervatsiya qiladi. Uning sezuvchi diafragma-qorin shoxlari (rr. phrenicoabdominales) qorin bo‘shlig‘iga o‘tib diafragmani qoplagan qorinpardani innervatsiya qiladi. O‘ng diafragma nervi tolalari jigar kapsulasida tugaydi. Yelka chigali Yelka chigali (plexus brachialis) to‘rtta pastki bo‘yin (S V -S VIII ), qisman IV bo‘yin (S IV ) va I ko‘krak (Th I ) nervlarining oldingi shoxlaridan hosil bo‘ladi. Narvonsimon mushaklar oralig‘ida bu nervlar o‘zaro qo‘shilib uchta: ustki poya 415

$(truncus superior), o‘rta poya (truncus medius) va pastki poyani (truncus inferior) hosil qiladi. Bu poyalar narvonsimon mushaklar oralig‘idan pastga tomon yo‘nalib o‘mrov suyagiga nisbatan ikki: o‘mrov usti (pars supraclavicularis) va o‘mrov osti (pars infraclavicularis) qismlarga bo‘linadi. Yelka chigalining o‘mrov osti qismi qo‘ltiq osti arteriyasini uch tomondan o‘rab turuvchi uchta dastaga bo‘linadi. Arteriyaning medial tomonida medial dasta (faciculis medialus) , lateral tomondan lateral dasta (faciculis lateralis), orqa tomonida orqa dasta (faciculis posterior) joylashadi. Yelka chigalidan uzun va qisqa shoxlar chiqadi. Qisqa shoxlar yelka chigalining o‘mrov usti qismidan chiqib, ularga quyidagi nervlar kiradi. 1.Kurak orqasi nervi (n. dorsalis scapulae) V bo‘yin nervining oldingi shoxidan boshlanib orqa narvonsimon va kurakni ko‘taruvchi mushakning o‘rtasidan orqaga o‘tib, kurakni ko‘taruvchi va rombsimon mushaklarni innervatsiya qiladi. 2.Ko‘krakning uzun nervi (n. thoracicus longus) V va VI bo‘yin nervlarining oldingi shoxidan boshlanadi. Pastga tomon yelka chigalining orqasidan yo‘nalib, lateral ko‘krak arteriyasi bilan oldingi tishsimon mushakni tashqi yuzasida yotadi va uni innervatsiya qiladi. 3.O‘mrov osti nervi (n. subclavicus) V bo‘yin nervining oldingi shoxidan boshlanib o‘mrov osti arteriyasining oldidan o‘z nomidagi mushakga boradi. 4.Kurak usti nervi (n. suprascapularis) V-VII bo‘yin nervlarining oldingi shoxidan boshlanadi. Orqa tomonga yo‘nalib, shu nomli arteriya bilan kurak o‘ymasidan qirra usti chuqurchasiga, so‘ngra akromionni aylanib o‘tib, qirra osti chuqurchasiga o‘tadi. Bu nerv kurak qirrasi ustidagi, kurak qirrasi ostidagi mushaklarni va yelka bo‘g‘imi xaltasini innervatsiya qiladi. 5.Kurak osti nervi (n. subscapularis) V-VII bo‘yin nervlarining oldingi shoxidan boshlanadi. Kurak osti mushagini oldidan yo‘nalib, o‘z nomidagi va katta yumaloq mushakni innervatsiya qiladi. 6.Ko‘krakning orqa nervi (n. thoracodorsalis) V-VII bo‘yin nervlarining oldingi shoxidan boshlanadi. Kurakning tashqi chekkasi bo‘ylab orqaning keng mushagiga boradi va uni innervatsiya qiladi. 416$

Nerv tizimi haqidagi ilm (neurologia) Umumiy ma’lumotlar

20.09.2019

0

556 KB

Похожие