Yurak qon-tomirlar tizimi - Медицина - Рефераты

Yurak qon-tomirlar tizimi

Загружено в:

16.02.2024

Скачано:

0

Размер:

75.5 KB

Yurak qon-tomirlar tizimi Reja: 1. Mikrotsirkulyator tomirlar sistemasi. 2. Vena tomirlari. 3. Limfa tomirlari.

Yurak-tomirlar sistemasi yurak, qon va limfa tomirlarini o`z ichiga olib, qon bilan ozuqa moddaluari, gaz, biologik aktiv moddalar, metabolizm maxsulotlarini tashiydi, va shu tufayli - organizmdagi turli a’zolarning struktur-funksional aloqasini ta’minlaydi, a’zo va sistemalarning faoliyatini optimallashtiradi. Qon tomirlari. Qon tomirlari - bir-biri bilan bog`langan turli diametrli naylardan iborat bo`lib, ular transport funksiyasini bajaradi, a’zolarning qon bilan ta’minlanishi va modda almashinuvi, organizmning immun xolatini boshqaradi. Taraqqiyoti. Ilk tomirlar sariqlik xaltasi devori yoki xorionda (xomiladan tashqari) mezenximadan taraqqiy etadi. Xomila tanasida ilk tomirlar va qon shaklli elementlari ham mezenximadan hosil bo`ladi. Dastlab ular naycha yoki tirqishli tuzilmalar ko`rinishida bo`lib, so`ngra birlashib tomirlarni hosil qiladi. Klassifikatsiyasi . Arteriyalar, arteriolalar, kapillyarlar, venulalar, venalar va arteriolo-venulyar anastomozlar farq qilinadi. Mikrotsirkulyator tomirlar sistemasi arteriyalar va venalar, turli a’zolardagi to`qima hujayralari va hujayralararo modda o`rtasidagi aloqalarni ta’minlaydi. Yurak, arteriya va venalar devori 3 qavatdan iborat: ichki (tunica intima), o`rta (tunica media) va tashqi (tunica adventitia). Yurak-tomirlar sistemasi tarkibiga kiruvchi har bir a’zoning struktur- funksional xususiyatlari qon bosimi, qonning harakat tezligi, metabolik xususiyatlariga bog`liq. Arteriyalar. Klassifikatsiyasi. Tuzilishi xususiyatlariga ko`ra: • Elastik • Mushak • Mushak-elastik turdagi arteriyalar farqlanadi. Elastik tipdagi arteriya - aorta, o`pka arteriyasi. Odamda ushbu tomirlarda qoning bosimi 100 mm rt st., qon xarakat tezligi 0.5-1.3 m/s atrofida. Devorida elastik tuzilmalarning juda yaxshi rivojlanganligi yurak qisqarganda aorta devorining kengayishi va keyinchalik qon zarbini pasaytirish imkonini beradi.

Aortaning ichki pardasi: a) endoteliy (endothelium); b) subendoteliy (stratum subendothelium) va v) elastik tolalar chigali (plexus fibroelasticus) qavatlaridan iborat. Endoteliotsitlar - uzunligi 500 va qalinligi 150 mkmli yassi hujayralar, odatda 1 ta yadro, kamdan-kam xollarda bir necha yadroga ega bo`lishi mumkin. Sitoplazmasida mitoxondriya va mikrofilamentlar yaxshi, endoplazmatik to`r kuchsiz rivojlangan. Subendoteliy qavati - siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat, ko`plab yulduzsimon hujayralar tutadi; ayrim silliq mushak hujayralari uchraydi; o`rta parda bilan chegarasida nozik elastik tolalar chigali joylashgan. O`rta qavati 50-70 darchali elastik membranalar va spiralsimon yo`nalgan silliq miotsitlardan iborat. Silliq miotsitlar, darchali elastik membranalar o`zaro bog`langan va aorta devorining yuqori elastikligini ta’minlab, qon zarbini kamaytiradi. Tashqi parda siyrak tolalai shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat bo`lib, tarkibida bo`ylamasiga yo`nalgan elastik va kollagen tolalar, tomirlar devorini oziqlantiruchi tomirchalar va innervatsiya qiluvchi nerv tolalarini tutadi. Sog`lom tomirlarda endoteliy antitrombogen omilni ishlab chiqaradi, qonnnig shaklli elementlari, jumladan eritrotsitlar, trombotsitlarning cho`kmaga tushib qolishiga to`sqinlik qiladi. Qon tomirlarning devorining butunligiga shikast etsa, endoteliysi jarohatlanadi subendoteliydagi kollagen tolalar trombotsitlarning agregatsiyasini chaqiradi. Buning natijasida trombotsitlar qon plazmasidagi fibrinogendan fibrin hosil bo`lishiga olib keladi. Tomirlarning ichida hosil bo`lgan ushbu tromb bir pastda qon ketishini to`xtatadi, qon tomirlarning devorlarning devoriga yopishib. Juda ko`p tromblarning qo`shilishidan embollar vujudga eladi. Bu ikkala holat ham inson sog`lig`iga havf tug`dirishi mumkin. Tomirlarning endoteliysining butunligi doimo trombotsitlarni subendoteliy qavati bilan aloqasiga yo`l qo`ymaydi. Shuning uchun ham miokard infarktida, insult yoki o`pka emboliyasida tromb hosil bo`lishiga to`sqinlik qiluvchi preparatlar yuboriladi. Bu serin-proteaza, fibrinni parchalab, trombni eritib yuboradi. ularning orasida joylashgan silliq mushak hujayralarining tolalaridan iborat.

Arteriyalar va yirik kalibrdagi venalarning intimasi yaxshi rivojlangan bo`lib, ichki tarang plastinka ko`rinishida bo`lib, elastin oqsilini tutadi, ularning orasida yoriqlar bo`lib, diffuziya jarayoniga qulaylik yaratadi. Bu esa qonni chuqur qavatlarigacha yetib borishini taminlaydi. O`rta pardasi, tunika media, konsentrik halqa hosil qilib joylashgan silliq mushak hujayralarning qavatlaridan iborat. Silliq mushak hujayralarining orasida turli hil miqdordagi elastik tolalar va elastik lamellalar, retikulyar tolalar va proteoglikanlar uchraydi Tashqi adventitsial parda yoki eksterna, asosan I tip kollagen va elastik tolalardan tashkil topgan. Adventitsiya pardasi bevosita atrofdagi azolarning biriktiruvchi to`qimasi bilan birlashib ketgan (Anthony L. Mescher, Junqueira’sBasic Histology: Text and Atlas, 13-th ed.-2013 ). Mushak tipidagi arteriya - ushbu arteriyalarga asosan o`rta va kichik kalibrdagi arteriyalar kiradi. Ularning devori ham 3 qavatdan iborat: 1) ichki, 2) o`rta, 3) tashqi. Ichki pardasida a) bazal membranada yotuvchi yassi endoteliy, b) endoteliy osti, v) ichki elastik membrana qavatlari farqlanadi. Endoteliy osti qavati elastik va kollagen tolalarning bo`ylama yo`nalgan tutamlari, kambial biriktiruvchi to`qima hujayralarini tutadi. Ichki elastik membrana – ichki va o`rta pardalarni bir-biridan ajratuvchi yaxlit elastik plastinkadan iborat. O`rta pardasi kollagen va elastik tolalardan iborat karkas (darchali elastik membrana) da spiralsimon joylashgan silliq mushak hujayralaridan iborat. Natijada tomir devori tarang- elastiklashib, qonning uzluksiz xarakatini ta’minlaydi. O`rta va tashqi pardalar orasida yo`g`on elastik tolalarning bo`ylama tutamlaridan iborat tashqi elastik membrana joylashgan. Tashqi pardasi – siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat. Mushak-elastik tipdagi arteriya - tuzilishi va funksiyasi bo`yicha elastik va mushak tipidagi arteriyalarning oraliq xolatini egallaydi. SHuning uchun, xar qaysi pardaga tegishli tuzilmalarni sanab o`tamiz:

Ichki parda : a) endoteliy, b) subendoteliy, v) ichki elastik membrana. O`rta parda: teng miqdorda silliq miotsit va darchali elastik membranalar tutadi. Tashqi parda siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat, unda v. vasorum, n. vasorum, elastik va kollagen tolalarning bo`ylama va qiyshiq yo`nalgan tutamlari joylashgan. Mikrotsirkulyator tomirlar sistemasi. Mikrotsirkulyator tomirlar sistemasi – bir-biri bilan anastomozlar xosil qilgan tomirlarning murakkab struktur-funksional kompleksidan iborat. Mikrotsirkulyator tomirlar sistemasi o`z ichiga arteriolalar, gemokapillyarlar, venulalar, arteriolo- venulyar anastomozlar, limfa kapillyarlari, siyrak biriktiruvchi to`qimani oladi; qon aylanishining boshqarilishi, transkapillyar modda almashinuvi hamda drenaj-depo funksiyasini ta’minlaydi, maxalliy gomeostazni va a’zoning struktur-funksional birligini optimal faoliyatini boshqaradi. Arteriolalar – arteriya va kapillyarlarni bir-biri bilan bog`lovchi mayda mushak tipidagi tomirlardir (D-50-100 mkm). Arteriyalardagi singari devori 3 qavatdan iborat: 1) ichki 2) o`rta 3) tashqi. Ichki pardasi a) bazal membranada yotuvchi endoteliy hujayralari b) endoteliy osti qavati v) yupqa ichki elastik membranadan iborat. O`rta pardasi spiralsimon yo`nalgan bir-ikki qavat silliq mushak hujayralaridan iborat. Kapillyarlarga yaqinlashgan sari silliq mushak hujayralari yakka-yakka joylashadi. Tashqi pardasi siyrak shakllanmagan biriktiruvchi to`qimadan iborat. Kapillyarlar – eng ko`p va eng yupqa tomirlar, ularning diametri 4,5 - 20-30 mkm. Kapillyarlar devorida: a) ichki endoteliy, b) xar tomonlama bazal membrana bilan o`ralgan peritsitlardan iborat – o`rta va v) tashqi adventitsial pardalardan iborat. Adventitsial pardasi juda yupqa va aniq chegarasiz interstitsiyning siyrak biriktiruvchi to`qimasiga davom etadi. Endoteliy hujayralari va bazal membrananing tuzilishiga ko`ra kapillyarlarning quyidagi turlari farqlanadi: - I turi yaxlit endoteliy va uzluksiz bazal membranadan iborat;

- II turi fenestrlangan endoteliy va uzluksiz bazal membranaga ega; - III turi sinusoid kapillyar bo`lib, diametri yirik, bazal membranasi uzuq- yuluq bo`ladi; - IV turi jigar sinusoid kapillyarlari bo`lib, ularda bazal membrana bo`lmaydi. Kapillyarlar devorining ichki qavatini endoteliy hujayralari tashkil etadi, o`rta qavatini bazal membrana va peritsit (Ruje) hujayralari hosil qiladi, tashqi qavati adventitsial hujayralar va nozik kollagen tolalaridan iborat. Peritsitlar hamma tomondan bazal membrana bilan o`ralgan. Venulalar mikrotsirkulyasiya tarmog`ining qonni olib ketuvchi bo`limi hisoblanadi. Postkapillyar, yig`uvchi va mushakli venulalar farqlanadi. Postkapillyar venulalar kapillyarlarga o`xshash bo`lib, ulardan yirikligi, baland endoteliy bilan qoplanganligi va peritsitlari ko`pligi bilan farq qiladi. Yig`uvchi venulalar devorida alohida joylashgan silliq mushak hujayralari uchraydi. Mushak venulalar tarkibida 1-2 qavat joylashgan silliq miotsitlar tutadi. Postkapillyar venulalar qon va to`qima suyuqligi orasidagi munosabatni muvofiqlashtirishda, leykotsitlar emigratsiyasida ishtirok etadilar. Arteriolo-venulyar anastomozlar orqali arterial qon kapillyarlarni cheklab o`tib venulalarga quyiladi. Haqiqiy (shuntlar) va atipik (yarim shuntlar) anastomozlar mavjud. Haqiqiy anastomozlar maxsus berkituvchi tuzilmaga ega bo`lishi yoki ega bo`lmasligi mumkin, maxsus berkituvchi tuzilmani anastomozning ichki pardasida joylashgan silliq mushak hujayralari yoki bo`lmasa oqish epiteliysimon E-hujayralar tashkil etadi. Atipik anastomozlarda arteriola va venula bir-biri bilan kalta kapillyar tipidagi tomir orqali birlashadi, natijada venulaga qisman aralash qon quyiladi. Anastomozlar to`qima va a’zolarni extiyojiga yarasha qon bilan ta’minlashda va organizmning turli hil moslashuv jarayonlarida muhim o`rin tutadi. Arterial qon bosim yurakdan otilib chiqayotgan qonning miqdoriga va qonning qarshilik kuchiga bog`liq, asosan arteriolalarning devorining qarshilik kuchiga bog`liq. Gipertoniya kasalligi yoki(hafaqonlik) qon bosimning oshishi

ikkilamchi bo`lishi ham mumkin, masalan buyraklarning, endokrin a’zolarning faoliyati buziliganda. Vena tomirlari. Venalarda qon bosimi va tezligi pastligi tufayli devori yupqa va elastik elementlarni kam tutadi. Vena devorining tuzilishi uning tananing qaysi qismida joylashganligiga va gemodinamik sharoitlarga bog`liq: tananing yuqori qismida joylashgan venalarning devori yupqa bo`lsa, tana pastki qismidagi venalarda mushak elementlari kuchli rivojlangan va klapanlar mavjuddir. Barcha venalar mushaksiz (tolali tipdagi) va mushakli venalarga ajratiladi. Mushaksiz venalar miya pardalarida, ko`zning to`r pardasida, suyakda, taloqda, jigarda va yo`ldoshda uchraydi, miya pardalarida va ko`zning tur pardasida bu venalar kengligi qon bosimiga mos ravishda o`zgarishi mumkin, suyak, taloq va yo`ldosh venalarining devori a’zolarning to`qimalari bilan zich tutashganligi tufayli puchaymaydi. Mushaksiz venalarning devori endoteliy, bazal membrana va yupqa biriktiruvchi to`qimadan iborat bo`lib, a’zoning to`qimalari bilan qo`shilib ketadi. Mushakli venalar mushak elementlari sust, o`rtacha va kuchli taraqqiy etgan venalarga bo`linadi. Barcha mushakli venalar devorida uch, ya’ni: ichki (t. intima), o`rta (t. media) va tashqi (t. eksterna) pardalarni ajratiladi, bu venalarda turli miqdorda silliq mushak hujayralari bo`lib, ular har hil pardalarda joylashishi mumkin. Mushak elementlari kuchsiz rivojlangan venalarga tananing yuqori qismidagi kichik, o`rta venalar va yuqori kavak vena kiradi. Ichki parda endoteliy va biriktiruvchi to`qimadan iborat, o`rta pardada aylanasiga yo`nalgan silliq mushak tutamlari bo`lib, ular aniq chegarasiz tashqi pardaga qo`shiladi, tashqi parda yaxshi taraqqiy etgan va asosan biriktiruvchi to`qimadan iborat. Mushak elementlari o`rtacha taraqqiy etgan venalarga elka venasi misol bo`la oladi. Ichki parda endoteliydan va o`zida ayrim mushak hujayralarni tutgan endoteliy osti qavatidan iborat. Ichki elastik membrana sust rivojlangan va elastik

tolalar to`ridan iborat, o`rta parda sust rivojlangan va asosan kollagen tolalardan hamda aylanasiga yo`nalgan silliq mushak hujayralari tutamlaridan iborat, tashqi qavat eng kuchli taraqqiy etgan va o`zida kollagen, elastik tolalar tutgan bo`lib,ular orasida uzunasiga yo`nalgan silliq mushak tutamlari joylashadi. Mushak elementlari kuchli taraqqiy etgan venalarga asosan tananing pastki qismida joylashgan yirik venalar kiradi (masalan, son venasi, pastki kavak vena va boshqalar). Ular devorining tuzilishi qon bosimi pastligi va qonni yuqoridan tepaga ko`tarish zarurligi bilan belgilanadi. Bu tomirlarda uch parda bo`lib, ularning hammasida ham silliq mushak elementlari yaxshi rivojlangandir. Limfa tomirlari. Limfa kapillyarlari qon bilan to`qima suyuqligi orasidagi muvozanatni saqlovchi eng asosiy tuzilmalardir. Limfa kapillyarlari boshi berkligi, diametri kengroqligi, endoteliy hujayralari kattaroqligi, bazal membranasi va peritsitlar bo`lmasligi bilan ajralib turadi. Limfa tomirlari mayda, o`rta va yirik tomirlarga bo`linadi. Tuzilishi jihatdan venalarga o`xshaydi, mayda tomirlarda devori endoteliy va biriktiruvchi to`qimadan iborat bo`lib, mushak elementlari yo`q, o`rta va yirik limfa tomirlarida devori uch pardadan iborat, ichki qavatida klapanlar bo`ladi. Limfa tomirlarning klinikada ahamiyati katta bo`lib, limfa suyuqligi bilan birgalikda ko`pgina patogen mikroorganizmlar, parazitlar va o`sma kasalliklari tarqaladi. SHuning uchun havfli o`sma kasalliklarida metastazni oldini olish uchun atrofdagi limfa tugunlarni olib tashlanadi. Agar olib tashlanmasa drenaj tizim ishdan chiqib, jarohatlangan sohada shish paydo bo`ladi. (Anthony L. Mescher, Junqueira’sBasic Histology: Text and Atlas, 13-th ed.-2013 ). Yurak. Yurak devorida uch qavat farqlanadi: - endokard - ichki parda; - miokard - o`rta parda; - epikard - tashqi parda.

Yurak devorining taraqqiyot manbalari: mezenxima - undan endokard rivojlanadi, mioepikardial plastinka - uning ichki qavatidan miokard, tashqi qavatidan esa epikard taraqqiy etadi. Endokard. Endokardning asosiy qavatlari: - endoteliy qavati - bazal membranada yotuvchi bir qavat yassi poligonal endoteliy hujayralardan iborat; - endoteliy osti qavat - kambial hujayralarga boy biriktiruvchi to`qimadan iborat; - mushak-elastik qavat - unda elastik tolalar va silliq mushak hujayralari bir- biri bilan chalkashib yotadi; - tashqi biriktiruvchi to`qimali qavati-yo`g`on elastik, hamda kollagen va retikulyar tolalardan iborat bo`lib, qon tomirlariga boy. Endokard tuzilishi va rivojlanishi man’bai bilan arteriyalar, ayniqsa, aorta devoriga juda o`xshash. Miokard ko`ndalang-targ`il mushak to`qimasidan tuzilgan, hujayra tuzilishiga ega bo`lib, uch xil kardiomiotsitlardan tashkil topgan: a) tipik yoki qisqaruvchi kardiomiotsitlar; b) atipik yoki qo`zg`alishini o`tkazuvchi kardiomiotsitlar - yurak o`tkazuvchi sistemasini tashkil qiladi; v) sekretor kardiomiotsitlar - bo`lmachalar devorida uchrab, tromb hosil bo`lishiga qarshi ta’sir qiluvchi va qon bosimini boshqarishda ishtirok etuvchi (natriy uretik omil) moddalar ajratadi. Qisqaruvchi kardiomiotsitlar silindrsimon shaklga ega, uzunligi 50-100 mkm, diametri 17-20 mkm atrofida, ovalsimon yadro hujayralar markazida joylashadi, mitoxondriya (sarkosoma)larga boy, hujayralar bir-biri bilan oraliq plastinkalar orqali birikib, tolalarni hosil qiladi, tolalar esa o`zaro anastomozlar orqali birikib, yaxlit karkas hosil qiladi, Golji kompleksi va donador endoplazmatik tur sust taraqqiy etgan, sitoplazma mioglobinga boy, har bir kardiomiotsit 2-4 kapillyar bilan o`ralgan bo`ladi. Yurak o`tkazuvchi sistemasining hujayra tarkibi: - Peysmeker hujayralari ritmni boshlovchilar qo`zg`alishni hosil qiladi;

- oraliq hujayralar - qo`zg`alishni Peysmeker hujayralaridan bo`lmachalarning qisqaruvchi kardiomiotsitlariga yoki hujayralariga o`tkazib beradi; - Purkine hujayralari - qo`zg`alishni oraliq hujayralaridan qorinchalar tipik kardiomiotsitlarga o`tkazib beradi. Peysmeker hujayralari asosan sinus tuguni markazida, oz miqdorda atrioventrikulyar tu-gunda joylashadi, ko`p burchakli kichik (8-10 mkm) hujayralardir, miofibrillalar oz miqdorda bo`lib A va I disklari yaxshi bilinmaydi, sitoplazmada mitoxondriyalar oz va mayda sarkoplazmatik tur sust rivojlangan, T- sistema bo`lmaydi, ammo pinotsitoz pufakchalar va kaveolalar, kalsiy ionlari juda ko`p, ularning tinchlik potensiali beqaror bo`lib, membranasi hujayra ichiga natriy ionlarini o`tkazib yuboradi va minutiga 60-80 marta o`z-o`zidan (spontan) depolyarizatsiyaga uchraydi va tirqishli hujayralarga o`tkazadi. Oraliq hujayralar sinus tugunining chetlarida va asosan atrioventrikulyar tugunda joylashadi, ingichka, cho`zinchoq shakldagi hujayralar bo`lib, hajmi tipik kardiomiotsitlardan kichikroq, miofibrillalar asosan hujayraning chekka qismlarida joylashgan, A va I disklar yaxshi bilinadi, ba’zi hujayralarda T-sistema mavjud, ular qo`zg`alish impulsini Peysmeker hujayralardan Giss tutami hujayralariga va qisqaruvchi kardiomiotsitlariga etkazib beradi. Purkine tolalari Giss tutami va uning oyoqchalarida, endokard ostida hamda miokard ichida joylashgan, ular to`p-to`p joylashgan bo`lib, siyrak tolali biriktiruvchi to`qima bilan o`ralgan, hajmi qisqaruvchi kardiomiotsitlarga qaraganda yirik bo`lib, miofibrillalar asosan hujayraning chetki qismlarida joylashgan, hujayra markazida yadro joylashgan,uning atrofida esa glikogen yig`ilgan, shuning uchun oddiy mikroskopda yadro atrofi bo`shga o`xshab ko`rinadi, ular qo`zg`alishni oraliq hujayralardan qisqaruvchi kardiomiotsitlarga o`tkazib beradi. Epikard siyrak biriktiruvchi to`qimaning yupqa qatlamidan iborat, qon tomirlarga boy bo`lib, ma’lum miqdorda yog` kletchatkasi tutadi, tashqaridan bir qavat yassi hujayralar mezoteliy bilan qoplangan.

Yurak klapanlarining tuzilishidagi nuqsonlar ko`pincha embrional taraqqiyot davrda yuzaga keladi, bazi hollarda infeksion kasalliklardan keyin ham biriktiruvchi to`qimali chandiq hosil bo`ladi. Bunday klapanlar to`liq berkilmaydi, natijada qonning malum bir qismi orqaga qaytadi, bunda yurakning tovushi o`zgaradi. Klapandagi nuqsonlar yurakning ko`proq ishlashiga olib keladi, kerakli miqdorda qonni azo va to`qimalarga haydab berishi uchun. Klapanlarning o`lchami kattalashib, berilayotgan yuklamaga moslashadi. Yurak klapanlarining nuqsonlarini xirurgik yo`l bilan bartaraf etiladi. Bunda suniy yoki donorning klapani ko`chirilib o`tkaziladi. Bu klapanlarning yuzasi endoteliy bilan qoplanmagan bo`ladi, bemorga doimo ekzogen antikoagulyantlar berilib turiladi, tromb hosil bo`lishini oldini olish uchun.

Adabiyotlar: 1. Афанасьев Ю.И., Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.). М. 1999, 2018. 2. Афанасьев Ю.И. ва Юрина Н.А. Гистология. Дарслик (рус.) М. 1989. 3. Гистология (рус.). Под ред. Э.Г.Улумбекова и Ю.А.Челышева. М. 1997. 4. Елисеев В. Г., Афанасьев Ю. И., Котовский Е. Ф., Яцковский А. Н. Атлас микроскопического и ультрамикроскопического строения клеток, тканей и органов. — 5-е изд. — М.: Медицина, 2004. 5. Жункейра Л. К ., Карнейро Ж. Гистология: атлас: учебное пособие / пер. с англ.; под ред. В. Л. Быкова. — М.: ГЭОТАР-Медиа, 2009. 6. Зуфаров К.А. Гистология. Дарслик (ўзб.). Тошкент. 1991, 2005. 7. Зуфаров К.А.ва бошқалар. Ультраструктурные основы системной организации органов и тканей. Ташкент. 1983.

Похожие

Qon tomirlar tizimi haqidagi ilm-angiologiya

QON. YURAK-TOMIR VA NAFAS OLISH TIZIMI

Yurak qon-tomir tizimi kasalliklari. Yurak poroglari. Gipertoniya kasalliklari, gipertoniya krizi

Yurak va qon tomir kasalliklari

Qon va qon aylanish tizimi