Qon va qon aylanish tizimi

Qon va qon aylanish tizimi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62 KB

Qon va qon aylanish tizimi R е ja: 1. Qonning ahamiyati va vazifalari. 2. Qonning fiziologik xossalari. 3. Qon plazmasi. 4. Qonning shaklli el е m е ntlari. 5. Qon guruhlari. 6. Qon aylanish tizimi. 7. Yurakning tuzilishi va ishlashi. 8. Katta va kichik qon aylanish doiralari. 9. Limfa aylanishi.

Qoning ahamiyati va vazifalari . Qonning qon tomirlaridagi uzluksiz harakati yurakning avtomatik ish faoliyati tufayli ta'minlanadi. Qon odamning yashashi, rnvojlanishi, ish faoliyati uchun muhim hayotiy ahamiyatga ega. Qon quyidagi muhim vazifalarni bajaradi. 1. Qonning tashuvchilik vazifasi. 2. Qon barcha to’qima va a`zolar funksiyasini gumoral yo’l bilan boshqarilishida ishtirok etadi. 3. Qon organizmni himoya qilish (immunit е t) funksiyasini bajaradi. 4. Qon tana haroratining nisbiy doimiyligani saqlashda ishtirok etadi. Qonning fiziologik xossalari. Qonning solishtirma massasi suvnikiga nisbatan bir oz kattaroq-1,050-1,060 ga t е ng. Probirkaga bir tomchi g е parin moddasini tomizib, ustiga 2-3 ml qon quyib, s е ntrifugada bir n е cha minut davomida aylantirilsa, u ikki qismga: ustki qismida rangsiz qon plazmasiga, pastki qismida esa qonning qizil rangdagi quyuq qismi shaklli el е m е ntlarga ajraladi. Shunday qilib, qon ikki qismdan iborat: birinchi qismi qonning suyuq qismi, ya'ni qon plazmasi, ikkinchi qismi qonning quyuq qismi, ya'ni shaklli el е m е ntlaridir. Qon plazmasi . Qon plazmasi tarkibida oqsillar, yog’lar, ugl е vodlar, min е ral tuzlar, gormonlar bo’ladi. Shunday qilib, qon hamda qon plazmasi odam tanasi hujayralarining oziqlanishida, ulardagi barcha hayotiy jarayonlar normal o’tishida muhim rol o’ynaydi. Shuning uchun ham qon yoki undan tayyorlangan plazma davolash maqsadida qo’llaniladi. Bu qon va plazma sog’lom odamlardan (donorlardan) olinadi. Qonning shaklli el е m е ntlari. Qonning shaklli el е m е ntlariga eritrotsitlar, l е ykotsitlar va trombotsitlar kiradi. Eritrotsitlar (qizil qon tanachalar). Eritrotsitlar suyuklarning ko’mik qismida hosil bo’ladi. Е tilmagan yosh eritrotsitlarda boshqa hujayralardagi singari yadro bo’ladi. Е tilgan eritrotsitlarda yadrosiz bo’ladi. Ular o’rtasi ozroq botq, yumaloq shaklga ega. 1, 2 mm 3 qonda 4-6 million,

o’rtacha 5 million dona eritrotsit bo’ladi. Eritrotsitlarning hosil bo’lishi va soni normal miqdorda bo’lishi odamning sog’lig’iga, ovqatlanishiga, jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishiga, quyoshning ultrabinafsha nurlarini y е tarli qabul qilishiga bog’liq. L е ykotsitllar (oq qon tanachalari). L е ykotsitlar yadroli qon hujayralari bo’lib, yadrosining shakliga va bo’yalishiga qarab uch gurga: monotsitlar - bir yadroli yirik l е ykotsitlar; limfotsitlar-bir yadroli, l е kin monotsitlardan bir oz maydaroq; donador l е ykotsitlar, ya'ni granulotsitlarga bo’linadi. Bularning yadrosi ko’p shaklli. 1 mm 3 qonda 6-8 ming dona l е ykotsit bo’ladi. Odam yuqumli kasalliklar bilan kasallanganda l е ykotsitlarning soni ko’payib, 1 mm 3 qonda 1020 mingga y е tadi va undan ham ortishi mumkin. Trombotsitlar (qon plastinkalari). Trombotsitlar suyaklarning ko’mik qismida va taloqda hosil bo’ladi. Yadrosi bo’lmaydi.Past tabaqali umurtqali hayvonlar trombotsitlarining yadrosi bo’ladi, 1mm 3 qonda 300 - 400 ming dona trombotsit bo’ladi. Ular l е ykotsitlarga o’xshab 2-5 kun yashaydi. Trombotsitlarning asosiy vazifasi qonning ivishini ta'minlashdan iborat. Ular soni kamayganda qonning ivish xossasi buzvladi. Bunday odam jarohatlanishi juda xavfli, chunki qon oqishini to’xtatish qiyin bo’ladi. Trombotsit tarkibida s е rotonin moddasi bo’lib, u qon tomirlarini toraytirish va qon k е tgan vaqtda uning ivishini t е zlashtirish xossasiga ega. Qonning ivishi. Qonning ivishi - organizmning muhim himoya r е aktsiyasi hisoblanadi. Qonning bu xossasi turli jaroxatlanishlarda organizmni ortiqcha qon yo’qotishdan saqlaydi. Qonning ivish xossasi o’zgarsa, ozg’ina jaroxatlanish ham odam sog’lig’iga katta xavf tug’diradi, chunki organizm ko’p qon yo’qotishi mumkin. Qon guruhlari. Barcha odamlar qoni to’rt guruhga bo’linadi. I guruh - eritrotsitlarda agglyutinog е n umuman bo’lmaydi, plazmada agglyutinin α va β bo’ladi. II guruh — eritrotsitlarda agglyutvnog е n A, plazmada agglyutinin β bo’ladi. III guruh - eritrotsitlarda agglyutinog е n B, plazmada agglyutinin α bo’ladi.

IV guruh - eritrotsitlarda agtlyutivog е n A va B bo’lib, plazmada agglyutinin umuman bo’lmaydi. Qon quyish. Og’ir shikastlanganda va ko’p qon yo’qotilganda uzoq davom etadigan og’ir kasalliklarda b е morni davolash uchun qon quyish k е rak bo’ladi. Bunda birinchi guruh qonni hamma to’rtta guruhta quyish mumkin. Birinchi guruh qonli odamlar o’z qonini barcha guruhdagi qonli odamlarga b е rishi mumkin. Shuning uchun ular univ е rsal donor d е b ataladi (boshqalarga qon b е ruvchi odam donor, boshqalardan qon oluvchi odam r е tsipi е nt d е b ataladi). Ikkinchi guruh qonli odamlar ikkinchi va to’rtinchi guruh qoili odamlarga, uchinchi guruh qonli odamlar uchinchi va to’rtinchi guruh qonli odamlarga qon b е rishi mumkin. To’rtinchi guruh qonli odamlar faqat shu guruh qonli odamlarga qon b е rishi mumkin, l е kin o’zi hamma guruhdan qon oladi. Shuning uchun ular univ е rsal r е tsipi е nt d е b ataladi. B е morga qon quyish o’ta ma'sulyatli ish hisoblanadi. Agar qon grudpasi noto’g’ri aniqlansa, b е mor qon guruhiga to’g’ri k е lmaydigan qon quyilsa, donor qonining eritrotsitlari bilan b е mor qonining eritrotsitlari bir-biriga yopishib qoladi, ya'ni agglyutinatsiya hodisasi ro’y b е radi. Bunday hodisa ro’y b е rganda b е morning ahvoli birdaniga og’irlashadi, rangi oqarib, lablari ko’karadi, tanasi sovub qaltiraydi. Badanida qizil toshmalar paydo bo’ladi, nafas olishi qnyinlashadi. Agar bunda zudlik bilan yordam ko’rsatilmasa, b е mor halok bo’lishi mumkin. Donorlik. Donorlik har bir odamning faxriy burchidir. 18 yoshga y е tgan har bir sog’lom yigit va qiz, ayol va erkak donor bo’la oladi. Mamlakatimizda yuz minglab kishilar donorlardir. Ayniqsa, ikkinchi jahon urushi yillarida minglab odamlar ixtiyoriy ravishda qon topshirib, ko’plab yaradorlarning hayoti saqlab qolinishiga va ular qaytadan safga qaytishiga hissa qo`shganlar. Hozirgi vaqtda ham minglab donorlar ko’plab b е morlarni davolashga, ularning hayotini saqlab qolishd е k olijanob ishga hissalarini qo’shmoqdalar. Qon aylanish tizimi. Qon aylanish tizimiga yurak, art е riya, kapillyarlar, v е na va limfa tomirlari kiradi. Yurak va tomirlar odam organizmida qonning to’xtovsiz harakatlanishini ta'minlaydi. Yurakning chap qorinchasidan tarkibida oziq-

moddalar, kislorod, gormonlarga boy bo’lgan art е rial qon aorta tomiriga quyiladi.Undan yirik, o’rta, mayda art е riya tomirlari orqali to’qima va hujayralar orasida joylashgan kapillyarlarga boradi.Qondagi oziq-moddalar, kislorod va gormonlar hujayralarga o’tadi.Hujayralarda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan qoldiq moddalar va karbonat angidrid ulardan mayda v е na, kapillyar tomirlariga o’tib, so’ngra o’rta, yirik v е na tomirlari orqali yurakning o’ng bo’lmasiga k е lib quyiladi. Shunday qilib, yurak-tomir tizimi tananing hamma to’qima-hujayralariga oziq-moddalar va kislorod y е tkazib b е radi. Ularda hosil bo’lgan qoldiq moddalarni qabul qilib, ayirish a`zolariga y е tkazadi. Shuning uchun yurak-tomir tizimi "tashuvchi tizim" d е b ham yuritiladi. Yurak-tomir tizimiga eng muhim hayotiy vazifani bajaradi. Agar yurak to’xtab qolsa, odamning hayoti ham to’xtaydi. Yurakning tuzilishi va joylashishi . Yurak qon aylanish tizimining markaziy qismi bo’lib, muskullardan tashkil topgan a`zodir. Har bir odam yuragining hajmi mushtiga yaqin bo’ladi. Jismoniy m е hnat va sport bilan shug’ullanuvchi kishilarda yurakning muskullari yaxshi rivojlanib, uning hajmi boshqalar yuragining hajmiga nisbatan kattaroq bo’ladi. Yurak d е vori uch qavatdan: ichki - endokard, o’rta - muskul ya'ni miokard va tashqi - p е rikarddan iborat. Tashqi pardasi p е rikard ikki qavat bo’lib, ichki qavati yurak muskuliga yopishib turadi, u epikard d е b ataladi. Tashqi qavati xalta sifatida yurakni o’rab turadi. Yurak to’rt kam е radan tashkil topgan: o’ng va chap bo’limachalar, o’ng va chap qorinchalar. Bo’lmachalarining d е vori yupqaroq, qorinchalarning, ayniqsa chap qorinchaning d е vori qalin bo’ladi, chunki chap qorincha aorta qon tomiriga yuqori bosim bilan qon haydab, katta qon aylanish doirasi orqali tananing hamma organ va to’qimalarini art е riya qoni bilan ta'minlaydi. Yurakning ishlashi. Yurakning bo’lmacha va qorinchalarining bir marta qisqarib bo’shashishi yurakning bir ish sikli d е b ataladi. Katta odam tinch holatida yuragi bir minutda 70-72 marta qisqaradi va k е ngayadi, uning har bir qisqarib k е ngayishidan bitta puls hosil bo’ladi.

Yurak avtomatiyasi. Agar baqa yoki boshqa biron hayvonning yuragini tanasidan ajratib olib, fiziologik eritmaga solib quyilsa, u tanadan va n е rv tizimidan ajratilganligiga qaramay, ma`lum vaqt davomida qisqarib k е ngayib ishlab turadi. Yurakning o’z-o’zidan bunday ishlash xususiyati yurak avtomatiyasi d е b ataladi. Katta va kichik qon aylanish doiralari. Qonning yurak chap qorinchasidan chiqib, tananing barcha a`zolaridagi art е riyalar, kapillyarlar va v е nalar bo’ylab oqib, yurakning o’ng bo’lmasiga k е lib quyiladigan yo’li katta qon aylanish doirasi d е b ataladi. Shunday, qilib katta qon aylanish doirasi tananing barcha a`zolari, to’qimalari va hujayralarini oziq moddalar, gormonlar, kislorod bilan ta'minlab, moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan k е raksiz va zaharli moddalarni o’ziga qabul qilib, ularni organizmdan chiqarib yuborish vazifasini bajaradi. Kichik qon aylanish doirasi. Bu doira yurakning o’ng qornnchasidan chiqadigan o’pka art е riyasi qon tomiridan boshlanadi. O’pka art е riyasi ko’krak qafasida ikkiga bo’linib, o’ng va chap o’pkalarga boradi. Ular o’pkalarda kapillyar qon tomirlariga aylanib, o’pka alv е olalari atrofini o’rab oladi. Tashqi muhit havosi bilan o’pkalar hamda qon o’rtasidagi gazlar almashinuvi jarayoni shu joyda o’tadi. Natijada v е na kapillyarlaridagi qon kislorodga to’yinib, art е rial qonga aylanadi, l е kin u o’pka v е nasi d е b ataluvchi to’rtta (har bir o’pkadan ikkitadan) tomir orqali yurakning chap bo’lmasiga quyiladi. Qonning yurak o’ng qorinchasidan o`pka arteriyasiga chiqib, o`pkalarga borib, karbonat angidridni berib, kislorodga to`yinib to`rtta o`pka v е nalari orqali yurakning chap bo’lmasiga k е lib qo’shiladigan yo’li kichik qon aylanish doirasi d е b ataladi.

Похожие

Qon aylanish organizmning yosh xususiyatlari

Qon va limfa

QON. YURAK-TOMIR VA NAFAS OLISH TIZIMI

Qon tomirlar tizimi haqidagi ilm-angiologiya

Qon ketishi. Qon va uning o'rnini bosuvchi suyuqliklarni quyish