Ichki muhit suyuqliklari - Медицина - Рефераты

Ichki muhit suyuqliklari

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

287.9296875 KB

Ichki muhit suyu q liklari Reja: 1. Qon tizimi 2. Qonning asosiy funktsiyalari.

Qon tizimi Ichki muhit suyuqliklari orasida eng muhimi qon hisoblanadi va undan boshqa suyuqliklar paydo bo’ladi. Qon va boshqa suyuqliklar o’rtasida doimiy ravishda modda almashinuvi sodir bo’lib turadi. Qon tizimiga, qonning o’zidan tashqari qon yaratilishini ta’minlaydigan tuzilmalar, qonning emirilishida ishtirok qiluvchi a’zolar va bu jarayonlarni boshqaruvchi mexanizmlar kiradi. Umurtqali hayvonlarning qon hujayralari asosan suyak ko’migida hosil bo’ladi va shu erda eritrotsitlarning emirilishi, ulardagi temirdan qayta foydalanish hamda gemoglobin sintezi ham sodir bo’ladi. Qarib qolgan eritrotsitlarning qondan ajratib olinishi va qayta ishlanishi taloq faoliyatiga bog’liq. Limfa tugunlarida oq qon tanachalari rivojlanib etiladi, bu jarayonda taloq va timus ham ishtirok qiladi. Qon tizimi faoliyatini boshqarishda maxsus gumoral omillar- eritropoetinlar, leykopoetinlar va trombopoetinlarning ahamiyati katta. Mediatorlar - atsetilxolin va adrenalin nafaqat qonning shaklli elementlarini qayta taqsimlashga, balki hujayralarning xolino- va adrenoretseptorlariga to’g’ridan- to’g’ri ta’sir qilish bilan ham qon tizimi faoliyatiga ta’sir qiladi. Asab tizimi ham bu jarayonlarni boshqarishda ishtirok qiladi. Qonning asosiy funktsiyalari. Qon, organizmning asosiy transport tizimi hisoblanadi. Qon, plazma va shaklli elementlardan tashkil topgan suyuq to’qimadir (8.2-rasm). Qon orqali tashiluvchi moddalarning tabiati va ahamiyatiga qarab, qonning quyidagi: nafas oldirish, oziqlantirish, ekskretor, boshqaruv, kreator boshqarishlarni ta’minlash, gomeostatik, haroratni boshqarish va himoya faoliyatlari farqlanadi. Nafas oldirish faoliyati tufayli, qon kislorodni o’pkadan olib to’qimagacha etkazib beradi va ularda hosil bo’lgan karbonat angidridni o’pkaga olib keladi. Kislorod tashilishini eritrotsitlardagi gemoglobin bajaradi, karbonat angidrid tashishda ham eritrotsitlar katta ahamiyatga ega. Gazlar almashinuvi, o’pka va to’qimalarda partsial bosimning farqi borligiga asoslangan bo’lib, uning oqibatida gazlarning diffuziyasi sodir bo’ladi. Kislorod va karbonat angidrid asosan bog’langan holatda va kichik miqdorda erigan gaz ko’rinishida bo’ladi. Kislorod,

qayta o’girilish imkoniyatiga ega holda, nafas pigmenti - gemoglobin bilan, karbonat angidrid esa - suv, qonning asoslari va oqsillari bilan bog’lanadi. Azot qonda faqat erigan holda bo’ladi va uning miqdori, hajmi bo’yicha, 1,2 % ni tashkil qiladi. yo’li bilan va 3) buyraklar orqali kislotalar ajralishini ko’paytirish, ishqoriy moddalarni saqlab qolish yo’li bilan. Qonning rN doimiyligiga havf tug’ilganda, birinchi galda bufer tizimlari ishga tushadi. Bunday tizimlardan qonda to’rtta Сув 90-91% Қ уру қ модда 9-10% Қ ОН Шаклли элементлар 40-45% Тромбоцитлар (250-400),10 9 / лЭритроцитлар (4,5-5),10 12 / л Лейкоцитлар (6-9),10 9 / л

ya’ni: karbonat, fosfat, plazma oqsillari va gemoglobinning bufer tizimi mavjud. Karbonat bufer tizimi - kuchsiz karbonat kislota (N 2 SO 3 ) va bu kislotaning kuchsiz asoslari bilan hosil qilgan tuzlaridan (NaNSO 3 , KNSO 3 ) iborat. Qonda karbonat kislotadan kuchliroq kislota paydo bo’lsa, uning anioni natriy yoki kaliy ioni bilan birikib, neytral tuz hosil qiladi. Vodorod NSO 3 - anioni bilan karbonat kislotasi hosil qiladi. Eritrotsitlardagi enzim - karboangidraza karbonat kislotasining N 2 O va SO 2 ga parchalanishini ta’minlaydi, karbonat angidrid o’pka orqali atmosfera havosiga chiqariladi. Agar qonga ishqor tushsa, u karbonat kislota bilan birikib, bikarbonat va suv hosil qiladi. Bu mumtoz bufer tizimning ahamiyati shundaki, u qon reaktsiyasini bir lahzada asli holiga keltiradi. Fosfat bufer tizimi bir asosli (NaN 2 RO 4 ) va ikki asosli (NaNRO 4 ) fosfatlardan iborat. Dissotsiatsiyalanishi qiyin bo’lgan bir asosli fosfat kislotalik xususiyatga ega, ikki asosli tuz esa - kuchsiz ishqor. Qonga tushgan ishqorlar bilan kislotalar esa ikki asosli fosfat bilan reaktsiyaga kirishadi, natijada rN o’zgarmay qolaveradi. Amfoter xususiyatlarga ega bo’lgan plazma oqsillari, kislotalar bilan ishqor sifatida reaktsiyaga kirishib, qonning rN doimiyligini saqlashda ishtirok qiladi. Bu jarayonda, gemoglobin bufer tizimi asosiy rol o’ynaydi, unga qon bufer sig’imining 75 % to’g’ri keladi. Bu tizimni tiklangan gemoglobin (NNv) va gemoglobinning kaliy tuzi (KNv) tashkil qiladi. Vodorod ionlarining miqdori N 2 SO 3 hisobiga ko’payib ketsa, gemoglobinning tuzi kaliy ajratadi va u bilan NSO 3 anioni birikib, neytral tuz hosil qiladi. Vodorod esa, gemoglobin bilan birikib, deyarli dissotsiatsiyalanmaydigan tiklangan gemoglobinga aylanadi. Natijada, vodorod ionlari bog’lanadi va qonning rN ko’rsatkichi o’zgarmaydi. razmerlariga qaramasdan harakatchanligining yuqoriligi - plazmaning onkotik bosimini belgilaydi. Albuminning mayda molekulalari yuzasining kattaligi, qon orqali turli moddalarni - billirubin, og’ir metallarning tuzlarini, yog’ kislotalarini, farmakalogik preparatlarni (sulfanilamidlar, antibiotiklar va b.) transport qilishda muhim rol o’ynaydi. Albuminning 1 molekulasi, bir vaqtning o’zida, billirubinning 25-50 molekulasini bog’lashi mumkinligi ma’lumdir.

Globulinlarni elektroforez usuli bilan harakatchanlik ko’rsatgichlari bo’yicha alfa 1 -, alfa 2 -, beta 2 - va gamma-globulin fraktsiyalari ajratiladi. Immunoelektroforez yordamida ushbu fraktsiyalar, nisbatan ancha bir xil tarkibli oqsillarning mayda subfraktsiyalariga bo’linadi. Masalan, alfa 1 -globulin fraktsiyasida, prostetik guruhi uglevodlar hisoblangan oqsillar mavjud. Bu oqsillar - glikoproteinlar deyiladi. Ushbu glikoproteinlarning tarkibida, plazma glyukozasining 60 % tsirkulyatsiya qiladi. Yana bir guruhi mukoproteinlar bo’lib, tarkibida mukopolisaxaridlar mavjud. Alfa 2 fraktsiya, tarkibida mis bo’lgan tseruloplazmindan iborat bo’lib, unda har bir oqsil molekulasiga 8 atom mis to’g’ri keladi. Shunday qilib, plazma tarkibidagi misning 90 % bog’lanadi. Plazmada tiroksin bog’lovchi va boshqa oqsillar ham mavjud. Beta-globulinlar, qonda fosfolipidlar, xolesterin, steroidli gormonlar, metalli kationlarni transport qilinishida qatnashadilar. Ulvr, plazmadagi barcha yog’lar va lipidlarning 75 % ni rastvorda ushlab turadi. Tarkibida metall bo’lgan oqsil- transferrin qonda temirni tashishni amalga oshiradi. Transferrinning har bir molekulasi 2 atom temirni o’zida olib yuradi. Gamma-globulinlar eng past elektr harakatchanligi bilan farqlanadi. Oqsillarning bu fraktsiyasiga, organizmni turli viruslar va bakteriyalar kirishidan himoya qiluvchi turli antitanalar kiradi. Ushbu fraktsiyaning miqdori hayvonlar immunizatsiya qilinganda ko’payadi. Gamma-globulinlarga qondagi agglyutininlar ham kiradi. Fibrinogen beta- va gamma-globulinlar o’rtasida oraliq holatni egallaydi. Bu oqsil, ma’lum bir sharoitlarda erimaydigan xususiyatiga ega bo’lib qoladi. Va bunda tolali struktura (fibrin) holatiga o’tadi. Qon plazmasida fibrinogen miqdori atigi 0,3 % bo’lsa ham, aynan uni fibringa aylanishi qonni ivishiga va bir necha daqiqa ichida zich qotishmaga aylanishini belgilaydi. Qon zardobi tarkibi jihatidan fibrinogeni yo’qligi bilan plazmadan farqlanadi. Albuminlar va fibrinogen jigarda, globulinlar esa - jigarda, ko’mikda, taloqda, limfatik tugunlarda hosil bo’ladi. Normal ovqatlangan odam organizmida 1 sutkada 17 g albumin va 5 g globulin ishlab chiqariladi. Albuminning yarim

parchalanishi davri 10-15 kunni, globulinniki - 5 kunni tashkil qiladi. Plazmaning oqsillari elektrolitlari bilan birgalikda uning funktsional elementlari hisoblanadi. Ularning yordamida, ahamiyatli darajada, moddalarni qondan to’qimalarga tashilishi amalga oshiriladi. Tashilayotgan komponentlarga oziqa moddalar, vitaminlar, mikroelementlar, gormonlar, fermentlar hamda moddalar almashinuvining yakuniy mahsulotlari kiradi. Oziqa moddalarning ichida lipidlarning ulushi eng ko’p bo’lib, ularning kontsentratsiyasi keng diapazonga ega. Nisbatan doimiy miqdorda plazma tashiydigan glyukoza (80-120 mg%) va aminokislotali qoldiqlari (4 mg%) bo’ladi. Vitaminlar oqsillar bilan bog’langan yoki erkin holda tashiladi. Mikroelementlar, tarkibida metall bo’lgan oqsillar (So va b.) yoki oqsillar majmuasi (Fe) ko’rinishida tsirkulyatsiya qiladi. Moddalar almashinuvining yakuniy mahsulotlari ichida eng yuqori kontsentratsiyaga, ayniqsa, og’ir mushak ishi va kislorod etishmagan paytda sut kislotasiga ega bo’ladi. Organizm tomonidan foydalanilmagan va chiqarib yuborilishi lozim bo’lgan moddalar almashinuvining yakuniy mahsulotlari (mochevina, siydik kislota, billirubin, ammiak) plazma bilan buyraklarga olib boriladi va siydik bilan chiqarib yuboriladi. Plazmaning oqsillari plazmada tsirkulyatsiya bo’ladigan past molekulali birikmalarni bog’lash qobiliyatiga ega bo’lganligi tufayli, shu bilan birga, osmotik bosimni doimiyligini ushlab turishda ham qatnashadi. Ular to’qima suyuqliklari, limfa, siydik kabilarni hosil bo’lish, suvni so’rilish jarayonlarida etakchi rol o’ynaydi. Qonning shaklli elementlari. Umurtqali hayvonlar qonining shaklli elementlariga - eritrotsitlar (qizil qon tanachalari), leykotsitlar (oq qon tanachalari) va trombotsitlar (qon plastinkalari) kiradi (8.3-rasm). Ular soni, tuzilishi, etilishi, bajaradigan vazifasi bilan bir-biridan farq qiladi. Shaklli elementlar odam qoni umumiy hajmining 44-45%ini tashkil qiladi. Umurtqasiz hayvonlarning ko’pchiligida eritrotsitlar bo’lmaydi. Leykotsitlar ko’p

hujayrali hayvonlarning barchasida tarqalgan. Qon plastinkalari sut emizuvchilarda to’liq rivojlangan bo’lib, qushlarda bo’lmaydi. Eritrotsitlar - qonning asosiy massasini tashkil qilib, uning qizil rangda bo’lishini ta’minlaydi. Eritrotsitlar, tarkibida gemoglobin bo’lgan, bir xil turdagi elektron-optik zichlikdagi tsitoplazmadan tashkil topgan va unda organellalar bo’lmaydi. Hujayra membranasi to’rt qavatdan iborat bo’lib, unda muhim enzimli jarayonlar sodir bo’ladi va immun reaktsiyalar amalga oshadi, shu bilan birga, u, qonning guruhi va to’qima antigeni to’g’risidagi axborotni tashiydi. Membrananing tashqi qavati glikoproteinlardan hosil bo’lgan va guruhlarga birlashgan antigenlarning ketingi bo’limlari majmuasidan iborat. o’rtadagi ikki qavati qo’sh lipidli membranani hosil qiladi. Tsitoplazma bilan yondosh ichki qavati oqsillardan iborat bo’lib, ular bilan glikolitik enzimlar va gemoglobin enzimlari bog’langan. Eritrotsitlar membranasi tanlab o’tkazish qobiliyatiga ega bo’lib, undan gazlar, suv, N Q ionlari, ON - , Sl - , NSO 3 anionlari bemalol o’tadi, glyukoza, mochevina, K Q va Na Q ionlari uchun u, kam o’tkazuvchidir, ko’p kationlar deyarli o’tmasa, oqsillarni umuman o’tkazmaydi. Eritrotsitlarning quruq qoldig’i 95 % atrofida globulindan, qolgan qismi esa lipidlar, uglevodlar, tuzlar, enzimlardan iborat. Eritrotsitlarda K Q ionlari va Na Q ionlariga nisbatan ko’p, plazmada esa buning teskarisi bo’ladi. Elektrolitlarning asosiy funktsiyasi kislorodni o’pkadan to’qimalarga va karbonat angidridni to’qimalardan o’pkaga tashishdan iborat. Shu bilan birga eritrotsitlar o’zining yuzida adsorbtsiyalangan aminokislotali qoldiqlar ko’rinishidagi oziqa moddalarni ham tashiydi, biologik faol moddalar lipidlar bilan plazma o’rtasida almashinadi. Eritrotsitlar organizmda suv-tuz almashinuvini boshqarishda ishtirok etadi. Eritrotsitlar, immunitet hodisalarida ham qatnashadi, bunda ular turli zaharlarni adsorbtsiya qiladi va keyin, bu zaharlar, retikuloendotelial tizimning hujayralari tomonidan parchalanadi. Elektrolitlar qonni ivitish tizimi faolligini boshqarishda ham muhim rol o’ynaydi. Butun eritrotsitlar trombotsitlar kabi, tromboplastinlar hosil bo’lishiga ta’sir qiladi. Aylanayotgan qon tarkibida buzilgan eritrotsitlarning paydo bo’lishi

giperkoagulyatsiya va trombalar hosil bo’lishiga olib kelishi mumkin. Yoshi katta odamlarda eritrotsitlar yassi suyaklar ko’migida yadroli ustun hujayralardan hosil bo’ladi. Etilgan eritrotsitlar qonda 100-120 kun tsirkulyatsiya bo’ladi, so’ngra jigar, taloq va ko’mikda fagotsitozga uchraydi. Boshqa a’zolar ham qon tanachalarini parchalash qobiliyatiga ega, masalan, tananing zarbdan ko’kargan joylarini (teri osti qon quyilishi) sekin-asta yo’q bo’lishi. Normal holatda, har 24 soatda eritrotsitlarning taxminan 0,8 % yangilanadi. Elektrolitlarning metabolizmi, avvalam bor, ularning kislorodni qayta ajraluvchan bog’lash qobiliyatini qo’llab-quvvatlashga qaratilgan va buning uchun moddalar almashinuvi gemni tiklanishini ta’minlashi kerak. Gem tarkibidagi ikki valentli temir, o’z-o’zidan birdaniga (spontan) oksidlanishi oqibatida doimo uch valentlikka o’tadi va temir kislorodni bog’lashi uchun, u, ikki valentli ko’rinishga qayta tiklanishi zarur. Normal eritrotsit tashqi kuchlar ta’sirida o’z shaklini oson o’zgartirishi mumkin. Aynan shu qobiliyati tufayli eritrotsitlar o’zidan kichik diametrli kapillyarlardan (7,5 mkm) o’ta oladi. Eritrotsitlarning bunday plastikligi tufayli mayda tomirlardan qonning nisbiy yopishqoqligi diametri 7,5 mkm dan katta bo’lgan tomirlarga qaraganda ancha past bo’ladi. Eritrotsitlarning bu xususiyati, ularning tarkibida gemoglobin A borligidadir. Eritrotsitlarda oqsillarning miqdori plazmadagiga nisbatan yuqori bo’lib, past molekulali moddalarning miqdori esa kam bo’ladi. Hujayra ichidagi oqsillar kontsentratsiyasi yaratadigan osmotik bosim, ancha darajada past molekulali moddalarning past kontsentratsiyasi bilan kompensatsiyalanadi. Shuning uchun eritrotsitlardagi osmotik bosim plazmanikidan biroz yuqori, ya’ni ushbu hujayralarning turgur holatda bo’lishini ta’minlashga etarli bo’ladi. Baliq, amfibiya, reptiliya va qushlarning eritrotsitlari, yadrosi bo’lgan oval shakldagi, yirik hujayra ko’rinishida bo’ladi. Sut emizuvchilarning eritrotsitlari esa maydaroq bo’lib, yadroga ega emas, lekin embriogenezning erta pog’onalarida ularda ham yadro bo’ladi. Eritrotsitning tayanch tuzilmasi - stromasi va yuza qavati - qobig’i

farqlanadi. Qobiq tuzilishining boshqa hujayra membranalari tuzilishidan farqi yo’q. Uning kationlar uchun o’tkazuvchanligi juda past, anionlarni esa bemalol o’tkazadi. Eritrotsit massasining 34 % quruq modda bo’lib, shundan 90 % ni gemoglobin tashkil qiladi. Odam eritrotsitlari o’ziga xos shaklga ega: o’rtasi yupqa kulchaga o’xshaydi, diametri 7,2-7,5 mkm, qalinligi 2,2 mkm, o’rtacha hajmi 90 mkm 3 . Katta odam qonidagi eritrotsitlarning umumiy yuzasi 3000 m 2 , ya’ni butun gavda yuzasidan 1,5 ming marta ortiq. Bunday katta yuzaning hosil bo’lishi bir tarafdan eritrotsitlar soniga bog’liq bo’lsa, ikkinchidan shakliga bog’liq. Agar eritrotsit hajmi 90 mkm 3 shar shaklida bo’lganda, yuzasi 20 % ga kam bo’lar edi. Bunday sharning radiusi 2,5 mkm ni tashkil qilardi yoki yuzasidan eng uzoq nuqtasigacha bo’lgan masofa 2,5 mkm ga teng bo’lardi. Kulchasimon eritrotsitlar qobig’idan eng uzoq nuqtasigacha bo’lgan masofa 1 mkm dan kam. Shuning uchun, eritrotsitlar ichida eng chuqur joylashgan gemoglobin molekulalarigacha ham kislorod tez etib boradi. Eritrotsitlarning o’ziga xos shakli va yadrosizligi kislorodni o’pka kapillyaridan o’tayotganida tezroq biriktirib olish va to’qimalarga to’la etkazishga qaratilgan, chunki yadroli hujayralarda moddalar almashinuvi va unga aloqador kislorod sarfi bir necha o’n marta yuqori bo’ladi. Erkaklar qonining 1 mkl da o’rta hisobda 5,1 mln, ayollarnikida esa - 4,6 mln atrofida eritrotsitlar bo’ladi. Bu miqdor fiziologik va patologik holatlarda o’zgarib turadi. Eritrotsitlarning soni ko’payishini eritromiya, kamayishini esa eritropeniya yoki anemiya deb ataladi. Odam baland toqqa ko’tarilganda, organizmini kislorod bilan ta’minlash qiyinlashganda (o’pka va yurakning surunkali kasalliklarida) kislorod etishmasligi sababli eritromiya yuzaga chiqadi. Eritropeniyaga eritrotsitlar hosil bo’lishining sekinlashishi, tez emirilib ketishi yoki qon yo’qotilishi sabab bo’ladi. Katta odamning qonida ja’mi 25 • 10 12 -30 • 10 12 eritrotsit bo’ladi. Qondagi eritrotsitlar yig’indisi eritron deb ataladi.

Eritrotsitlarning cho’kish tezligi. Ivib qolishining oldi olingan qonni probirkaga quyib qo’yilsa, solishtirma og’irligi kattaroq bo’lgan eritrotsitlar cho’kadi. Bunga sabab eritrotsitlarning solishtirma og’irligi (1,096) plazmanikidan (1,027) yuqori bo’lishidir. Cho’kish tezligini aniqlash uchun millimetrlarga bo’lingan ingichka shisha naychadan foydalaniladi. Sog’lom erkaklar eritrotsitlarining cho’kish tezligi soatiga 1-10mm, ayollarda esa 2-15mm ni tashkil qiladi. Bu tezlikning oshib ketishi kasallik alomati hisoblanadi. Eritrotsitlarning cho’kish tezligi plazma xossalariga, birinchi galda, undagi yirik molekulali oqsillar, globulinlar va fibrinogen miqdoriga bog’liq. Yallig’lanish jarayoni rivojlanishi odatda globulinlar va fibrinogen miqdorining oshishiga olib keladi. Ayni paytda, eritrotsitlarning cho’kish tezligi ham ortadi. Bu ko’rsatkich foziologik holatlarda, xususan homiladorlik davrida tezlashadi va 40- 50 mm  soatni tashkil qiladi. Bunga plazmada fibrinogen miqdorining 2 martaga oshib ketishi sabab bo’ladi. Plazmada yirik molekulali oqsillarning ko’payib ketishi elektr zaryadlar miqdorini kamaytiradi, eritrotsitlarning bir-biridan qochishini sekinlashtiradi. Natijada, eritrotsitlar bir-biriga yopishib, yirik ustunlar hosil qiladi va tez cho’kadi. Eritrotsitlarning cho’kish tezligiga organizmning fiziologik holati ta’sir ko’rsatadi. Cho’kish homiladorlik, o’tkir shamollash jarayonlari paytida ancha tezlashadi, yangi tug’ilgan bolalarda esa past bo’ladi. Tez mushak ishi mashqlari ushbu reaktsiyani sekinlashtiradi. Ushbu reaktsiya, qonning ayrim fizik-kimyoviy xususiyatlarini tavsiflaydi. Sog’lom erkaklarda eritrotsitlarning cho’kish tezligi, soatiga 5-9 mm ni, ayollarda - 8-10 mm ni tashkil qiladi. Leykotsitlar ham, eritrotsitlarga bog’liq bo’lmagan cho’kish rejimiga ega. Turli hayvonlarda eritrotsitlarning cho’kish tezligi turli vaqt ichida sodir bo’ladi, bu reaktsiya, qo’sh tuyoqli bo’lmagan hayvonlarda ancha tez o’tadi. Eritrotsitlarning cho’kish mexanizmi ancha murakkab jarayon bo’lib, ko’p omillarga, ya’ni eritrotsitlarning miqdoriga, ularning morfologik xususiyatlariga, zaryadining kattaligiga, aglomerizatsiya qobiliyatiga, plazmaning oqsil tarkibiga bog’liq.

Qon pigmentlari. Pigmentlar turli kimyoviy strukturali bo’yoq moddalar bo’lib, ularning rangi molekulalarida xromofor guruhlarni mavjudligi bilan belgilanadi. Pigmentlarning fiziologik funktsiyalari ko’p bo’lib, asosiylari O 2 va SO 2 o’tkazish va yig’ish, to’qimani nafas olishida, oksidlanish-tiklanish reaktsiyalarida ishtirok etishdir. Pigmentlarning hammasi oqsil bo’lib, tarkibida metall bor. Gemoglobin, mioglobin, gemeritin - tarkibida temir, gemotsianinda - mis, gemovanadinda - vanadiy bor. Pigmentlar ichida eng muhimi xromoprotein hisoblanadi. Gemoglobin eng ko’p tarqalgan qon pigmenti bo’lib, barcha umurtqalilar va ayrim umurtqasizlarning (qurtlar, mollyuskalar, bo’g’imoyoqlilar, ignatanalilar) eritrotsitlarida uchraydi. Odam gemoglobinining molekulyar masasi 64458 Da bo’lib, bitta eritrotsitda 400 mln atrofida gemoglobin molekulasi bor. Gemoglobin tarkibiga, o’zaro gistidinli ko’prik bilan bog’langan oddiy oqsil globin va oqsili bo’lmagan pigment guruh - gem kiradi va ularning nisbati, molekula massasidan mos ravishda 96 % va 4 % ga teng bo’ladi. Gemoglobin molekulasi to’rtta bir xil gem guruhidan iborat bo’lib, har xil turdagi hayvonlarda u, o’zining aminokislotali tarkibi bilan farqlanadi va bu gemoglobinning xususiyatlaridagi farqni belgilaydi. Gemning tuzilishi barcha hayvonlarda bir xil bo’lib, u pirrol xalqalardan iborat va tarkibida ikki valentli temiri bor. Gemoglobinning faoliyatida temir muhim rol o’ynaydi, chunki u, gemoglobinning prostetik guruhi hisoblanadi. Temirning bitta valentiga gemni globin bilan bog’lanishi paytida realizatsiya bo’ladi, ikkinchisiga esa O 2 yoki suv, SO 2 , azidlar qo’shiladi. Molekulaning oqsilli va prostetik guruhlari bir-biri bilan bog’langan va doim bir-biriga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Globin gemning xususiyatlarini o’zgartiradi va uni O 2 bog’lash qobiliyatini belgilaydi. o’z navbatida, gem globinni fizik omillar ta’siriga, enzimli parchalanishga va boshqalarga chidamliligini ta’minlaydi. Odam qonida gemoglobinning miqdori o’rtacha normada 100 sm 3 hajmdagi qonda 14,0 g bo’ladi. 1 g gemoglobin tarkibida 3,5 mg temir bo’lsa, organizmning barcha eritrotsitlarida 2500 mg bo’ladi.

Gemoglobin kislorodni tashish jarayonida oksigemoglobinga (N b O 2 ) aylanadi, uning rangi och - qizil bo’lgani tufayli arteriyadagi qonning rangini belgilaydi. Oksigemoglobinni hosil bo’lishi o’pkada sodir bo’ladi, chunki bu erda kislorodning miqdori ko’p. Eritrotsitlarda gemoglobinning miqdori qonning kislorodli hajmini belgilaydi. To’qima kapillyarlarida o’pkanikiga nisbatan kislorodning miqdori va uning partsial bosimi kam bo’lib, bu erda oksigemoglobin gemoglobin va kislorodga parchalanadi. Kislorodini yo’qotgan gemoglobin tiklangan yoki redutsirlangan gemoglobin (N b ) deyiladi va uning to’q olcha kabi qizil rangi venadagi qonning rangini belgilaydi. Qon to’qimalaridan o’tishi va kislorodni yo’qotishi oqibatida, hujayralardagi oksidlanish almashinuvi jarayonining oxirgi mahsuloti bo’lmish SO 2 ni o’z ichiga oladi. Gemoglobinni SO 2 bilan bog’lanish reaktsiyasi bilan O 2 bog’lanishiga nisbatan murakkabroqdir. Bu hol, avvalam bor, organizmda kislota-ishqor barqarorligini yaratishda SO 2 ning roli bilan bog’liq. Gazlar transportini ta’minlovchi mexanizmlar bu barqarorlikni ham ushlab turishda ishtirok etishi kerak. SO 2 bilan bog’langan gemoglobinni karbaminogemoglobin yoki karbagemoglobin deyiladi. Bu birikma modda almashinuvi natijasida hosil bo’lgan SO 2 tashilish shakllaridan biri. Oksigemoglobin, dezoksigemoglobin va karbogemoglobin gemoglobinning fiziologik birikmalaridir. Ba’zi sharoitlarda gemoglobinning g’ayritabiiy birikmalari ham paydo bo’lishi mumkin. Gemoglobin is gazi (SO 2 ) bilan juda oson birikadi va karboksigemoglobin (N b SO) hosil qiladi. Bu birikmaning parchalanishi juda qiyin. Shuning uchun nafasga olinadigan havoda SO 2 kam miqdorda bo’lsa tez vaqt davomida qondagi gemoglobinning ko’p miqdorini egallab oladi, natijada qon kislorod tashish qobiliyatini yo’qotadi. Organizmda kislorod etishmasligining og’ir asoratlari, ya’ni qayt qilish, bosh og’rishi, hushdan ketish kuzatiladi. Zaharlanish uncha kuchli bo’lmasa, toza havoda nafas olish karboksigemoglobinning asta-sekin parchalanishi va organizmning is gazidan halos bo’lishiga olib keladi. Zaharlagan odamni sof kislorod bilan nafas oldirilsa, karboksigemoglobinning parchalanishi 200 martaga tezlashadi. Tabiiy sharoitda gemoglobinning faqat 1 % is gazi bilan birikkan holda

bo’ladi. Organizmga oksidlanish qobiliyatiga ega bo’lgan dorivor yoki boshqa moddalar, masalan kaliy permanganat, bertolet tuzi, anilin, fenatsitin kiritilsa metgemoglobin (MetN b ) hosil bo’ladi. Bu moddalar ta’sirida gemoglobin oksidlanadi, uning molekulasidagi 2 valentli shaklga o’tadi. Endi gemoglobinga birikkan kislorod ajralmaydi. Metgemoglobinning miqdori qonda ko’payib ketsa hayot uchun havf tug’iladi. Mioglobin. Har xil sinflarga va turlarga mansub hayvonlarning skelet va yurak mushaklarida mushak gemoglobini - mioglobin bor, u qizil rangdagi nafas pigmentidir. Mioglobin, o’zining biokimyoviy tasnifi bo’yicha qonning gemoglobiniga yaqin bo’ladi. o’xshashligi bir xil prostetik guruhi, bir xil miqdordagi temir borligi, O2 va SO2 bilan qaytar reaktsiyaga kirib qo’shilishi bilan belgilanadi. Lekin, mioglobin kislorodni bog’lovchi xususiyati gemoglobinnikidan ancha farq qiladi. Uning zichligi gemoglobinnikidan past bo’lgani tufayli, kislrodga qo’shilishi keskin ortadi va shu sababli, mioglobin kislorodni to’plashga juda ham moslashgan bo’ladi. Bu hol, mushaklarni O 2 bilan ta’minlash uchun katta ahamiyatga ega. Ayniqsa, uzoq muddat ritmik qisqarishlarni amalga oshiruvchi mushaklarni, masalan, qushlar qanotining, issiq qonli hayvonlar oyoq-qo’llarining, yurak mushaklarini O 2 bilan ta’minlash paytida. Ushbu mushaklar faoliyatining qisqarish fazasida kapillyarlarning kuchli siqilishi sodir bo’ladi va bu fazada, qon oqimining to’qimaga kelishi deyarli to’xtaydi. Aynan shu paytda, mioglobin kislorodning muhim manbai hisoblanadi, chunki qisqarish tugaganda kislorodni zahiraga to’playdi va uni mushakning qisqarishi paytida beradi. Hayvonlarda mioglobinning miqdori turga, hayot kechirish sharoitlariga, mushakning tipiga va uning faollik darajasiga bog’liq bo’ladi. AATning trofik innervatsiyalanishi ham ma’lum mohiyatga ega. Suvda yashovchi hayvonlarda, ayrim umurtqasizlarda (mollyuskalarning qizil mushaklarida), qushlarda (mushakli me’daning silliq mushaklarida) mioglobinning miqdori juda ko’p bo’ladi. Normal sharoitda qon va siydikda mioglobin bo’lmaydi. Issiq qonli hayvon yuragida

mioglobin miqdori taxminan 0,5 % ga teng. Bu miqdor, bosim 40 mm s.u. dan 5 mm s.u. gacha pasayganda, yurak mushagi to’qimasining har bir grammi hisobiga 2 sm 3 kislorod ajratadi. Bu miqdor, yurakning sistola vaqtidagi kislorodga bo’lgan ehtiyojini qondira oladi. Gemoliz. Ma’lum moddalar ta’sirida va ba’zi sharoitlarda eritrotsitlarning qobig’i yorilib, ichidagi gemoglobin qon plazmasiga chiqishi gemoliz deb aytiladi. Eritrotsitlar ichida gemoglobinning bo’lishi katta ahamiyatga egadir. Agar u, plazmada erigan holda bo’lsa, qonning yopishqoqligi keskin oshib, qon aylanishi qiyinlashadi, qonning onkotik bosimi ko’tarilib, to’qimalar suvsizlanadi, binobarin kislorodning gemoglobin bilan birikishi buziladi. Gemolizning bir nechta turi bor. Gipotonik eritmada eritrotsitlar ichiga suv kirishi natijasida ular shishadi. Agar eritmadagi tuzlar miqdori ancha oz bo’lib, gipotoniklik darajasi yuqori bo’lsa, eritrotsitlar shishib, yorilib ketadi. Buni osmotik gemoliz deb aytiladi. Eritrotsitlarning osmotik gemolizga chidamliligi bir xil emas. Chidamliligi eng kam bo’lgan eritrotsitlar natriy xlorning 0,4 % lik eritmasida yorila boshlaydi, 0,34 % li eritmada eritrotsitlarning deyarli hammasi gemolizga uchraydi. Ayrim kimyoviy moddalar, masalan yog’ erituvchilari (efir, xlorform, benzol, spirt) eritrotsit qobig’ini eritib, kimyoviy gemolizga olib keladi. Idishdagi qonning qattiq chayqalishi, muzlab-erishi mexanik gemolizga sabab bo’ladi. Ba’zi ilonlar va hasharotlar zaharining ta’siri, guruhi mos kelmaydigan qonni quyishning

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Organizm, tashqi va ichki muhit, gomeostaz

Ichki sekretsiya bezlari

Ichki sekretsiya bezlari

Ichki sеkrеsiya bеzlarining yosh xususiyatlari

Inson va atrof muhit gigiеnasi. Havo, suv, tuproqning gigiеnik ahamiyati