Organizm, tashqi va ichki muhit, gomeostaz - Медицина - Рефераты

Organizm, tashqi va ichki muhit, gomeostaz

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

20.9443359375 KB

Organizm, tash q i va ichki muhit, gomeostaz Reja: 1. Organizm va tashqi muhit. 2. Ichqi muhit va gomeostaz. 3. Fiziologik funktsiyalar (faoliyatlari).

Organizm va tashqi muhit. Organizm doimo atrof-muhit sharoitlariga moslashish holatida bo’ladi. Agar organizm kislorod yoki ovqatning etishmasligiga, karbonat angidridning yoki boshqa ko’pchilik zararli agentlarning ortiqcha miqdoriga adekvat ravishda javob bermas ekan, uning yashashi mumkin bo’lmas edi. Organizm - tirik materiyaning mustaqil hayot kechira oladigan birligi bo’lib, o’z-o’zidan ko’payish va o’z-o’zini yangilash hususiyatiga, tashqi muhit sharoitlarining o’zgarishlariga bir butun sifatida javob berish va o’z-o’zini boshqarish qobiliyatiga egadir. Organizm mustaqil hayot kechiradi, uning hayot faoliyati asosini moddalar almashinuvi tashkil qiladi. Tashqi almashinuv (moddalarni o’zlashtirish va tashqi muhitga chiqarish) va ichki almashinuvi (xujayralarda moddalarning kimyoviy o’zlashtirilishi) farqlanadi. Organizm o’zining tarkibiy tuzilishini bir me’yorda saqlab turishi va energetik sarflarni qoplash uchun, tashqi muhitdan organik va anorganik moddalarni qabul qilib turishi shart. Bu moddalarni, har bir organizm o’ziga xos o’zlashtiradi va foydalanilmay qolgan qoldiq moddalarni tashqariga chiqarib tashlaydi. Organizmdagi moddalar almashinuvi (metabolizm), unda bir vaqtda sodir bo’ladigan va bir-biri bilan o’zaro bog’liq - assimilatsiya va dissimiliyatsiya, anabolizm va katabolizm jarayonlaridan tashkil topgan. Almashinuv jarayonlarida, organizmning, o’ziga xos elementlarni tashqi muhitdan qabul qilingan ovqat mahsulotlardan sintez qilinishi - anabolizm, mos ravishda organizmning tarkibiy tuzilishi (strukturaviy) elementlari yoki qabul qilingan ovqat mahsulotlarining parchalanishi bilan bog’liq metabolik jarayonlar - katabolizm deb yuritiladi. o’sayotgan hayvonlar va odamlarda assimilyatsiya jarayoni dissimilyatsiyadan ustunlik qiladi. Balog’atga etgan organizmda bu jarayonlar o’rtasida ma’lum muvozanat saqlanib turadi. qariyotgan organizmlarda esa

dissimilyatsiya assimilyatsiyadan ustunlik qiladi. Ekologik muhitning salbiy ta’sirlari kuchayib ketsa yoki turli xastaliklarda bu muvozanat buzilib, bir jarayon ikkinchisiga nisbatan tezlashishi yoki sekinlashishi mumkin. Shunday qilib, organizm, almashinuv jarayonida, tashqi muhitdan kelib tushgan organik moddalarni parchalab, o’zida erkin energiyani akkumulyatsiya qiluvchi yangi moddalarni sintezlaydi. Erkin energiyani to’playdigan ushbu jarayon organizmni tashqi muhit ta’sirida buzilishidan saqlaydi, uning sifat jihatdan yangi, tirik holatini saqlashga imkon yaratadi. Moddalar almashinuvi - metabolizm bilan organizmning barcha boshqa faoliyatlarini ko’rinishlari ham bog’liqdir, chunki har qanday fiziologik jarayonning asosida moddalar va energiya almashinuvining ma’lum bir majmui yotadi. Tirik tizimning saqlanishi uchun, metabolizm jarayonlarida har qanday moddalar emas, balki qatiy o’ziga xos bo’lgan makromalekulalar sintez bo’lishi zarurdir. Bu, replikatsiya jarayoni, ya’ni nuklein kislotalarning makromalekulalarini o’z-o’zidan qayta tiklanishi tufayli amalga oshadi. Natijada, genetik axborotdan aniq nusxa ko’chirilishi va uzatilishi, oqibatda esa, tirik tizimning hammasini o’z-o’zidan qayta tiklanishi sodir bo’ladi. Nasliy axborot, yangi avlodga ota-onasidan jinsiy ko’payish yo’li bilan o’tadi. Bunda, yangi organizm ikkita - erkak va urg’ochi gaploid gametalarning qo’shilishi tufayli paydo bo’ladigan zigotadan rivojlanadi. Individual rivojlanish jarayoni - ontogenezda organizm asta-sekin o’zgarib borib, yangi, o’z turining to’liq shakllangan vakiliga aylanadi. Hujayraning tarkibiy tuzilishi va hujayralararo moddani o’z-o’zini yangilash, ya’ni eski, buzilayotgan malekulalarni yangisiga tinmay almashtirilishi jarayonlari ham moddalar almashinuvi bilan bog’liqdir. Masalan, voyaga etgan hayvonlarda barcha to’qimalar oqsillarining yarmisi taxminan 3 oyda, jigar oqsillari - 2 xaftada, qon oqsillar esa - 1 xaftada parchalanadi va yangitdan tuziladi. Bundan ko’rinib turibdiki, biokimyoviy tarkibning va undan kelib chiqadigan, organizmning tarkibiy tuzilishini doimiyligi

- dinamik turg’unlik holatidir. Bu holat, organizmning butun hayoti davomida ushlab turiladi. Organizmning qarish davrida to’qimalarning o’z-o’zidan yangilanish tezligi susayadi. Organizm yoki uning a’zolari tashqi muhit sharoitlarining o’zgarishiga javob reaktsiyasi berish qobiliyatiga ega. Organizmning bunday reaktsiyalari, maqsadga qaratilgan moslashish xususiyati bo’lib, tizimni saqlanishiga yordam beradi. Hujayra, to’qima va butun organizmning, tashqi va ichki ta’sirotlarga o’zining tarkibiy tuzilishini o’zgartirishi va o’z faoliyatini tezlatishi yoki susaytirishi bilan javob berish qobiliyati ta’sirchanlik deyiladi. Tirik tizimning turli ta’sirlarga javob reaktsiyasi ta’sirlanish deyiladi. U, turli tarkibiy darajalarda har xil ko’rinishda nomoyon bo’ladi. Ayniqsa, butun organizmning javob reaktsiyalari murakkab va ko’p sonlidir. Ular, ko’pchilik a’zolar va tizimlar, son-sanoqsiz hujayralar faoliyatini o’z ichiga oladi. Shu bilan birga, organizm yagona murakkab tizim sifatida, har qanday ta’sirlarga doimo javob reaktsiyasini beradi va bu reaktsiya alohida hujayra yoki ayrim a’zo reaktsiyasi yig’indisi deb hisoblanishi mumkin emas. Faoliyatlarning o’zaro bog’liqligi, a’zolar va tizimlarning o’zaro harakati, ularning bir maromda ishlashi, hamda moddalar almashinuvi yo’llarini koordinatsiya qilish, maxsus boshqaruv mexanizmlar - gumoral va asab mexanizmlari faoliyati bilan amalga oshiriladi. Gumoral yoki kimyoviy boshqaruv - filogenetik jihatdan ancha qadimgi shakl bo’lib, organizmning suyuq muhitida - qon, limfa va to’qima suyuqliklargida aylanib yuradigan (tsirkulyatsiya qiladigan) biologik aktiv moddalar tomonidan amalga oshiriladi. Bu moddalar, ovqat bilan kirib kelishi (masalan, vitaminlar, elektrolitlar), almashinuv jarayonida hosil bo’lishi (SO 2 , aminokislotalar va ularning hosilalari va bosh.), endokrin a’zolar tomonidan sintezlanishi (garmonlar) mumkin. Eng muhim ixtisoslashgan kimyoviy boshqaruvchilar - gormonlardir. A’zo va to’qimalar tarkibining asosi bo’lmish hujayralar ham, hujayra tashqarisidagi muhitga o’z hayot faoliyatining mahsuloti bo’lmish - metabolitlarni ajratib chiqaradi. Ko’pincha, ular oddiy kimyoviy birikmalar - «ishlab chiqarish

chiqindilari»dir. Ayrim hollarda, ular ham yuqori biologik faollikka va butun bir hayotiy reaktsiyalar zanjirini hosil qilish qobiliyatiga egadirlar (masalan, biogen aminlar, prostoglandinlar). Gumoral boshqaruvchilar qonga o’tib organizmning barcha hujayralariga boradi, lekin turli xujayralarning tanlab ta’sirlanishi tufayli (gormonlar uchun bu maxsus gormon-retseptorlarning borligi tufayli amalga oshiriladi) ular faqat ma’lum bir a’zolar faoliyatiga ta’sir qiladilar. Organizm a’zolari o’rtasidagi gumoral aloqalar, hayvonot va o’simlik dunyosi uchun umumiy bo’lib, o’ziga xos xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Birinchidan, kimyoviy moddalar sekin tarqaladi. Ikkinchidan, qon, limfa yoki to’qima suyuqligiga kelib tushadigan birikmalarning boradigan aniq manzili bo’lmaydi, ularning ta’siri lokal emas, ya’ni aniq joy bilan chegaralanmagan, shundan kelib chiqqan, holda u diffuziya yo’li bilan sodir bo’ladi. Uchinchidan, amalga oshadigan bog’lanish mustahkam emas, chunki bu moddalar kam miqdorda ta’sir qiladi va tezda parchalanadi yoki organizmdan chiqarilib yuboriladi. Boshqaruvning asab mexanizmi evolyutsiya nuqtai nazardan ancha yosh va mukammaldir. U, a’zolar va tizimlarning tezlik bilan o’z faoliyatini qayta qurish, hamda ularning konkret muhit sharoitida organizm talablariga mos faoliyatini muvofiqlashtirishni amalga oshiradi. Bu hol, a’zolarni mo’l innervatsiyalanganligi, axborotni asab o’tkazuvchilar orqali yuqori tezlikda tarqalishi va ularni ma’lum «manzilgohga» - asab markaziga yoki a’zoga yo’naltirilganligi oqibatida amalga oshiriladi. Mushaklar yoki boshqa asab to’qimalari bilan sinaptik bog’lamlar hosil qiluvchi asab to’qimalarining oxirlarida ham, asab ta’sirlarini o’tkazuvchi oraliq moddalar - mediatorlar ajraladi. Ular, retseptorlarning maxsuslashgan tizimiga ta’sir qiladi va ma’lum vazifa ijrosini amalga oshiradi. Asab tizimining faoliyati reflektorli printsipga asoslangan. Refleks - organizmning javob reaktsiyasi bo’lib, u, qabul qiluvchi asab oxirlari - retseptorlarning ta’sirlanishiga javoban markaziy asab tizimining (MAT) ishtrokida amalga oshiriladi. Tananing tashqi yuzasida joylashgan va tashqi

muhitdan ta’sirlarni (nurli, tovushli va h.k.) qabul qiluvchi retseptorlar - ekstroretseptorlar deb ataladi. Organizmning ichki muhiti va a’zolar holatini o’zgarishlarini qabul qiluvchi retseptorlar - interoretseptorlar deb ataladi. Retseptorlar ma’lum bir ta’sirchilarga nisbatan o’ziga xoslikka (mexanoretseptorlar, xemoretseptorlar, termoretseptorlar, fotoretseptorlar, baroretseptorlar) va ta’sirchilar energiyasini asab impulslariga transformatsiya qilish qobiliyatiga ega. Impulslar afferent (sezuvchi, markazga intiluvchi) yo’llar orqali asab tizimiga (reflektor markaziga) keladi, bu erda ular qayta ishlanadi va efferent (harakatlantiruvchi, markazdan qochuvchi) yo’lga o’tadi. Efferent asab tolalari sekretorli bo’lishi ham mumkin. Ular orqali, asab impulslari ishchi a’zolarga - effektorlarga (mushakka, bezlarga) o’tkaziladi. Boshqaruvning asabli va gumoral mexanizmlari o’zaro bog’liqdir. Gumoral (gormonal) bo’g’inlar reflektorli reaktsiyalar zanjiriga tez-tez ulanib turadi. Gormonlar yoki metabolitlar, o’z navbatida, asab markazlarining faoliyatiga, ularning holatini o’zgartirishga ta’sir qilishi mumkin. Shuning uchun ham, organizm faoliyatini boshqarishning yagona asabli-gumoral boshqarilishi to’g’risida so’z yuritish qabul qilingan. Ichqi muhit va gomeostaz. Organizm samarali faoliyat ko’rsatishi uchun, uning ichki muhiti tarkibi va fizik-kimyoviy xususiyatlari bo’yicha qat’iy nazorat qilinishi mumkin bo’lishi kerak. Frantsiyalik fiziolog K.Bernar 19 asrning oxirlaridayoq, organizmning ichki muhiti nisbiy barqarorlikka ega ekanligi va ushbu barqarorlikni ushlab turadigan mexanizmlarning borligi to’g’risidagi g’oyani aytgan. Odam va yuksak hayvonlar organizmida mavjud hujayralarning asosiy qismi tashqi muhit bilan bevosita aloqador emas. Organizmdan ajratilgan hujayralarni, tanadagi suyuqliklarning (organizmning ichki muhiti) fizikaviy ko’rsatkichlariga ega bo’lgan muhitga joylashtirilsa, ular uzoq muddat yashashi va ko’payishi mumkin. Odam va yuksak hayvonlardagi bunday ichki muhit, hujayradan tashqaridagi suyuqliklar - qon, limfa, to’qimalararo suyuqliklar bo’lib, ular to’qima

va a’zolarni oziqlantirish, hamda moddalar almashinuvini ta’minlaydi. Ammo, hujayralarni to’g’ridan-to’g’ri oziqlantiradigan va yuvib turadigan muhit - to’qima (interstitsial, to’qimalararo) suyuqlikdir. Uning tarkibi va xususiyatlari, ma’lum miqdorda, ayrim a’zo va to’qimalar uchun o’ziga xosdir, hamda ularni tashkil qiluvchi hujayralarning funktsional xususiyatlarini aks etadi. qon, limfa, to’qima suyuqliklarining tarkibini aniqlash yo’li bilan ma’lum bir to’qima, a’zo va umuman organizmdagi moddalar almashinuvi to’g’risida tassavur hosil qilish mumkin. Amerikalik fiziolog U. Kenon (1929 y.), organizm ichki muhiti barqarorligini ushlab turuvchi bir qator mexanizmlar va tizimlarni o’rganib, organizmning hujayra tashqarisidagi muhitni faol, barqaror ushlab turish qobiliyatini - gomeostaz deb atagan. Gomeostazni ushlab turishda organizmning deyarli barcha tizimlari ishtrok etadi, ichki muhitning barqarorligi esa, o’z o’rnida, ushbu tizimlarning normal faoliyat ko’rsatishini ta’minlaydi. Hozirgi vaqtda biokimyo, molekulyar biologiya, endokrinologiya, genetika, neyrofiziologiya va boshqa fanlarning rivojlanishi va qo’shgan hissasiga asosan gomeostaz tushunchasi ostida - organizm ichki muhitining nisbiy dinamik barqarorligi va uning asosiy fiziologik faoliyatlarini turg’unligi tushuniladi. Ichki muhit suyuqliklarining kimyoviy, fizik-kimyoviy ko’rsatkichlari (gomeostaz yunoncha homois - o’xshash va stasis - turg’un, harakatsiz so’zlaridan tashkil topgan) - glyukoza miqdori, rN, osmotik bosim, elektrolitlar miqdori va boshqalar gomeostaz holatini ifodalaydi. Lekin, bu ko’rsatkichlarning barqarorligi mutloq deb hisoblanmaydi, chunki ular tashqi va ichki muhit ta’siri ostida ma’lum darajada o’zgarib turadi. Bunday o’zgarishlar, o’z vaqtida gomeostaz mexanizmlarini ishga solib, oldingi holatini tiklaydi. Ushbu mexanizmlarning uzoq vaqt izdan chiqishi, organizm faoliyatiga zarar etkazishi va uni halokatga olib kelishi mumkin. A’zolar va a’zolar tizimi, gomeostazni ta’minlashda turlicha ishtrok etadi. Teri - himoya, almashish, ajratish, sezish va boshqa faoliyatlarda ishtrok etadi. Ajratish a’zolari - buyraklar, o’pka, teri va uning bezlari - modda almashuvining

qoldiq mahsulotlarini organizmdan chiqarib tashlab, ichki muhit suyuqliklarining miqdoriy va tarkibiy barqarorligini ta’minlaydi. Asab va endokrin tizimlar gomeostazning saqlanishida juda muhim rol o’ynaydi. Asab tizimi tashqi va ichki muhitdagi o’zgarishlarga juda ham sezgir bo’lganidan, eng avvalo, gomeostazni saqlovchi shoshilinch mexanizmlarni ishga soladi. qondagi glyukoza, Na q , Sa 2q miqdorlari va boshqalarni endokrin tizimining ishtirokisiz boshqarib bo’lmaydi. Organizmga atrof muhitning turli omillari doimo ta’sir ko’rsatadi (masalan, ozuqaning bor yoki yo’qligi, haroratning o’zgarishi, kun va tunning almashishi, atmosfera bosimi, magnit maydonlari va h.k.). Ushbu omillar, albatta, ichki muhitning tarkibi va xususiyatlarini o’zgarishga olib keladi. Lekin, boshqarish va moslashish mexanizmlari ushbu o’zgarishlarni kamaytirishi, joyiga keltirishi va xatto oldini olishi ham mumkin. Natijada, muhit ko’rsatkichlarining o’zgarishlari hayot faoliyati uchun ancha qulay bo’lgan chegaralarda amalga oshiriladi va o’rtacha optimal kattalikka qaytariladi. Masalan, issiqqonli hayvonlardan bo’lmish shimoliy qutbda yashovchi oq ayiqlar 60 0 S sovuq va 70 0 S issiq havo haroratining o’zgarishiga ham moslashadi, lekin shu vaqtda, ichki a’zolarining harorati, metabolizm uchun optimal bo’lgan, 36-38 0 S issiq holatda ushlab turiladi. Chunki, ichki haroratning 10 0 S ga ortishi kimyoviy reaktsiyalarni 2-3 marta tezlashtirib, hayot faoliyatining buzilishiga olib kelishi mumkin. Osmotik bosim, ionli tarkib, rN katttaligi kabi ichki muhitning ko’rsatkichlari normada juda kam o’zgaradi. Bular, qat’iy fiziologik konstantalar bo’lib, ularning muvozanati organizm uchun juda muhimdir. Demak, tashqi muhit bilan doimo kontaktda bo’ladigan va yuqori tartibli darajaga ega organizmning yashashi uchun yagona uslub - bu gomeostazni ushlab turish ekanligi yaqqol namoyon bo’lib turibdi. Tabiiyki, gomeostazni ushlab turuvchi mexanizmlar funktsional imkoniyatlarining ham ma’lum chegaralari mavjud. Ma’lum bir noqulay sharoitga organizmning moslashishi, boshqa gomeostatik darajaga o’tishi, ayrim tizimlarni faollashtirib boshqalarini tormozlashi mumkin. Agar, bu noqulayliklar uzoq

muddat davom etsa yoki juda keskin ravishda ta’sir ko’rsatsa gomeostaz ko’rsatkichlari normadan chiqishi, organizm faoliyati buzilishi, oqibat natijada esa patologik holatning kelib chiqishi muqarardir. Gomeostazning asosida o’z-o’zini boshqarish tamoyili yotadi. Masalan, molekula darajasida - metabolizm yakuniy mahsulotlarining ko’payishi bilan enzimatik reaktsiyani pasaytirishi, hujayra darajasida - holsizlanish paytida neyronlarning o’z-o’zidan tormozlanishi, transmembrana potentsialini qo’llab- quvvatlash, a’zolar ichidagi darajada qon bosimini, haroratni va osmotik bosimni ushlab turish. o’z-o’zini boshqarish biologik yoki fizikaviy tizimlarning u yoki bu ko’rsatkichlarni ma’lum bir, nisbatan doimiy darajada, avtomatik ravishda belgilab va ushlab turish qobiliyatidir. Organizm o’z-o’zini boshqarish tizimining ishga tushishi biron-bir hayotiy omilni konstanta darajasidan og’ishi natijasida boshlanadi va uni o’z holiga keltirish mexanizmlari safarbar qilinadi. Masalan, tana haroratini boshqarishda: skelet mushakllari (ish paytida issiqlik manbai), jigar va boshqa ichki a’zolar (metabolizmning tezlashuvi), teri qon tomirlari va ter bezlari (issiqlik ajratish), ichki sekretsiya a’zolari (metabolizm jadalligini boshqarish) ishtirok etadi. Fiziologik funktsiyalar (faoliyatlari). Organizmning biron-bir natija olishiga qaratilgan hayotiy o’zgarishi fiziologik funktsiya hisoblanadi. Ular xilma-xil bo’lib, barchasi organizmning moddalar almashinuvi va moslashishini ta’minlashga xizmat qiladi. Fiziologik funktsiyalar sodda va murakkab, tug’ma va hayotda orttirilgan, makromolekulyar yoki yaxlit organizm darajasida yuzaga chiqadigan, vegetativ va somatik, himoya va hakozolarga bo’linadi. Mavjud fiziologik funktsiyalarning asosi bo’lib modda, energiya va ma’lumot almashinuvi hisoblanadi. Fiziologik funktsiyalar mavjud ekan ularni birlashtiruvchi, organizmga nisbatan tizimli yondoshishini aks etuvchi universal model ham bo’lishi kerak.

Funktsional tizim - organizm uchun qandaydir foydali natijaga erishishda bir-biri bilan bog’liq bo’lgan turli asab hislatlari va periferik a’zolarning dinamik tizimidir. Funktsional tizimning asosiy bo’g’inlari quyidagilar: 1- organizmning ichki muhitdagi o’zgarishlarini yoki tashqi ta’sirlarni qabul qiluvchi retseptorlar; 2- qabul qilingan signallarni markazga yuboradigan o’tkazuvchi apparatlar; 3- turli darajadagi asab elementlari ko’rinishdagi markaziy hosilalar; 4 - somatik, vegetativ va endokrin komponentlarni o’z ichiga olgan ijrochi mexanizmlar. Agar, organizmni foydali moslashishining natijasi ko’pincha ichki muhit ko’rsatkichlarini (arterial bosim, kislorod, qonda qandning miqdori) optimum chegarasidan chiqib ketishini tiklash bo’lsa, funktsional tizim gomeostazni ushlab turish va organizm adaptatsiyasining quroli bo’lib hisoblanadi.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Ichki muhit suyuqliklari

Organizmning umumiy ta’rifi. Hujayraning tuzilishi, kimyoviy tarkibi va bo’linish

Bezlar to’risida tushuncha. Tashqi va ichki sekresiya bezlari. Bir hujayrali va ko’p hujayrali, oddiy va murakkab morfologik tuzilishiga ega bezlar

Osmotik gomeostaz, kislotaishqor muvozanatini tug‘rilovchi va parenteral ovqatlantirish uchun ishlatiladigan dori vositalarining klinik va farmakologiq tavsifi

Ichki sekretsiya bezlari