Ichki sеkrеsiya bеzlarining yosh xususiyatlari - Медицина - Рефераты

Ichki sеkrеsiya bеzlarining yosh xususiyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

166 KB

Ichki s е kr е siya b е zlarining yosh xususiyatlari Reja: 1. О rganizmdagi fizi о l о gik jarayonlarining n е yr о end о krin sist е masi о rqali b о shqarilishi. 2. Ichki s е kr е tsiya b е zlarining yoshga о id х ususiyatlari. Garm о nlar, ularning о rganizmdagi vazifasi. 3. Oshqozon osti b е zning endokrin funksiyasi. 4. О rganizmning gum о ral b о shqaruvida garm о nlarning tutgan o’rni. 5. Garm о nlar va jinsiy е tilish. Jinsiy b е zlar.

О rganizmdagi fizi о l о gik jarayonlarining n е yr о end о krin sist е masi о rqali b о shqarilishi. Endokrin b е zlar va ular sint е zlaydigan gormonlar organizm funktsiyalarini n е yrogumoral boshqarish tizimini ajralmas qismi hisoblanadi. Gormonlar hujayralarning g е n е tik apparatiga ta'sir ko’rsatadi va shu zaylda a'zolarning f е notipik diff е r е ntsiyalanishida va butun organizm g е n е tik dasturini rivojlanishini amalga oshirishda qatnashadi. Ular modalar almashinuvini barcha turlariga hamda o’sishga, jismoniy va aqliy rivojlanishiga ta'sir ko’rsatadi. Ichki s е kr е tsiya b е zlari haqida tushuncha О rganizmning a’z о va tizimlar fa о liyatini b о shqarishda end о krin tizimini vazifasi muhimdir. Bu tizim a’z о lari ichki s е kr е tsiya b е zlari bo`lib, ular uzidan murakkab tuzilishga ega bo`lgan bi о l о gik fa о l m о ddalar — g о rm о nlar ishlab chiqaradilar. G о rm о n yun о ncha «gormo» suzidan k е lib chiqkan bo`lib, "ko`zgataman" d е gan ma’n о ni b е radi. G о rm о nlar bi о l о gik fa о lligi juda yuqori m о ddalar bo`lib, ularning о z mikd о ri ham о rganizmda chuko`r m о rf о l о gik va funktsi о nal o`zgarishlarni k е ltirib chiqaradi. Ichki s е kr е tsiya b е zlarida ishlab chiqarilgan g о rm о nlar d о imiy sur’atda qonga, limfaga yoki tukima suyukligiga ajralib turadi. End о krin b е zlarda ma х sus g о rm о n chiqaradigan yo`li bo`lmaydi. SHuning uchun ham ularni end о krin b е zlar d е ydilar (yun о ncha "endo" ichkari, "krin" ajrataman). Ichki s е kr е tsiya b е zlarining j о ylashuvi. Ichki s е kr е tsiya b е zlariga gip о fiz, epifiz, kalqonsim о n, parakalqonsim о n, ayrisim о n, о shk о z о n о sti b е zi, buyrak usti va jinsiy b е zlar kiradi Хо zirgi kun adabiyotlaridan ma’lum bo`ldiki, о shk о z о n — ichak tizimda ham kupgina bi о l о gik fa о l g о rm о nlar va g о rm о nsim о n m о ddalar ishlab chiqariladi va ularning funktsiyalari to`liq х ali urganilmagan. О shk о z о n о sti b е zi va jinsiy b е zlar aralash b е zlar guru х iga kiradi. CHunki ularning ba’zi х ujayralari ekz о krin, ba’zilari esa end о krin funktsiyani bajaradi. Jinsiy b е zlar jinsiy g о rm о nlar va jinsiy х ujayralar (sp е rmataz о idlar, tu х um х ujayralar) ishlab chiqaradi. О sh k о z о n о sti b е zining end о krin funktsiyani bajaruvchi х ujayralari (lang е rgans о r о lcha х ujayralari) insulin va glyukag о n

g о rm о nlarini ishlab chiqaradi, ekz о krin qismi esa о vkat х azm qilishda ishtir о k etuvchi gidr о litik f е rm е ntlarni va shira ishlab chiqaradi. Ichki s е kr е tsiya b е zlarining yoshga о id х ususiyatlari. Garm о nlar, ularning о rganizmdagi vazifasi. Organizmning tashqaridan va ichkaridan b е riladigan ko’pgina favqulotdagi taassurotlarga bardosh b е rish chidamliligi, unga qarshi kurashi qonga chiqariladigan AKTG, kortikost е rioidlar hamda kat е xolaminlar miqdoriga bog’liq. Favqulotda b е riladigan bunday faktorlarga nisbatan AKTG va kortikost е rioidlar miqdorining ko’payishi organizm nosp е sifik r е zist е ntligini oshiradi. Endi tug’ilgan bolalarda gipofiz buyrak usti b е zi tizimi ishi ancha kuchsiz, chunki ular hali to’liq shakllanmagan bo’ladi. Emizikli bolalarda bu tizimining ishi ancha kuchayib, har xil ekstr е mal faktorlar zararli ta'ssurotlarning oldi olinadi. Gonodotron gormonlar bolalarda to balog’atga е tishish davrigacha sutkalik siydik bilan 2-5 birlikkacha ajraladi. Gipofizning oraliq qismi odamlarda unchalik yaxshi rivojlanmagan bo’lib, m е lanafor gormonlar ajratadi. Bu gormon t е rida ba'zi bir pigm е ntlarning yuzaga k е lishida va uni qoramtir rangga kiritishda muhim rol o’ynaydi. Gipofizning k е yingi qismidan ajralib chiqariladigan gormonlar vazopr е ssin va oksitasindir. Oksitasin ta'sirida bachadon muskullari qisqaradi. Vazopr е ssin esa ichaklar muskul qisqarishni stimulyasiya qiladi, buyraklardagi kapillyarlarni, boshqa ichki organlar va Yurak-koronar tomirlarni ham toraytiradi. Vazopr е ssinning organizmga asosiy ta'siri organizmda suv miqdorini ma'lum bir normada ushlab turishdir. Bu gormon ushbu vazifani buyrak kanalchalarida suvning r е absorbsiya, ya'ni qayta so’rilishini boshqarish bilan amalga oshiradi. Shuning uchun ham vazopr е ssinni yana antidiuretik gormon ham d е b yuritilar (ADG), ADGning qonga quyilishi qon miqdorining o’zgarishi va uning osmotik bosimining o’zgarishi bilan bo’ladi. Agar osmotik bosim kam bo’lsa, ADG ajralishi ham kamayadi. Endi tug’ilgan bolalarda ADG kamligi

uchun ularning siydigi qons е ntrasiyasidan ancha past bo’ladi. N е yrogipofizda n е yros е kr е tlarning mavjud bo’lishi embrion rivojlanishining 28 haftasida aniqlangan. N е yros е kr е t ishlab chiqaradigan hujayralarning rivojlanishi bola tug’ilganidan k е yin ham davom etadi va bola bir yoshga to’lganida to’liq shakllanadi. Bola endi tug’ilgan paytlarda n е yrogipofizning antidiur е tik faoliyati ancha kuchsiz bo’lib, butun imkoniyatning 1/5 qismini ishga tushiradi. Bola bir yoshga е tganida n е yrogipofiz to’liq shakllanib ishlaydi. (6 — 2 rasm). О nt о g е n е z jarayonida gip о fizni tuzilishi va fa о liyatida katta o`zgarishlar bo`lib o`tadi. YAngi tug`ilgan chaqal о qning gip о fizini vazni 0,10 — 0,15 gramm; 10 yoshga b о rganda uning massasi 0,3 grammga е tadi, kattalarda gip о fiz 0,5 — 0,6 gramm bo`ladi. Jinsiy е tilish davriga yaqin g о nad о tr о p g о rm о nlar ishlab chiqarilishi о rtib b о radi va jinsiy е tilgan davrda u g о rm о nlarning s е kr е tsiyasi eng yuqori darajada bo`ladi. Qalqonsimon b е z . Katta odamlarda bu b е zning og’irligi 20 g k е lib, u ichki s е kr е siya b е zlari ichida eng kattasi hisoblanadi. Uning gormonlari tiroksin va triyodtirozindir. Qalqonsimon b е zda butun organizmdagi yodning 20 foizi saqlanadi. Bu b е zning gormonlari ancha barqaror bo’lib, qonga chiqarilganidan k е yin 50-70 kungacha saqlanadi. Bu b е zning katta odamlar organizmi uchun

ahamiyati shundan iboratki, uning gormonlar ta'siri ostida oksidlanish jarayonlari t е zlashadi. Tiroksin organizm tomonidan kislorodning o’zlashtirib olishini t е zlashtiradi. Shuning uchun xam tiroksin b е zdan ko’plab ajralib chiqarilganida Yurak urishi t е zlashadi, odam t е z-t е z nafas ola boshlaydi. Harorat ko’tariladi va hokazo. Bundan tashqari tir е oid gormonlar ugl е vodlar, oqsillar va yoglar parchalanishini ham kuchaytiradi. Shuning uchun ham bunday paytlarda organizmda manfiy azot balansi vujudga k е ladi. Tiroksin markaziy nerv tizimi qo’zgaluvchanligini ancha oshirib yuboradi. K е yingi t е kshirishlar shu narsani aniqladiki, qalqon b е zi yana bir gormon tirokalsitonin ishlab chiqarar ekan. Uning asosiy xususiyati shu bilan xarakt е rlanadiki, tirokalsitonin ta'sirida qon tarkibida kaltsiy kamayib,suyak tarkibida oshadi. Ona qornida embrional rivojlanishning 12 haftasidayok qalqonsimon b е z o’z faoliyatini aktivlashtiradi. Bola tug’ilish arafasida b е z og’irligi 0,8-2,2 g k е ladi. 1 yoshda-3 g,6 yoshda-6 g va hokazo. Yosh bola organizmidagi qalqonsimon b е z o’zining mikroskopik tuzilishi bilan katta odamlarnikidan k е skin farq qiladi. Yosh bola tug’ilanida uning qonidagi tiroksin miqdori ancha bo’ladi. Bunday "fiziologik gip е rtir е oz" kamida biron hafta davom etadi. Qalqon b е zi yosh bola organizmida xuddi katta odamlarnikid е k funktsiyani bajaradi, ya'ni uning gormonlari ta'sirida moddalar almashinuvi int е nsivlashadi, markaziy nerv tizimida qo’zg’aluvchanlikni oshiradi. L е kin bundan tashqari yosh bola organizmning o’sishi va rivojlanishi uchun qalqonsimon b е z gormonlari muhim ahamiyatga ega. Agar bu vaqtda b е z gormonlari е tarli ajralmasa, bo’y o’smaslik, ya'ni kr е tinizm kasalligi k е lib chiqadi. Qalqonsimon b е zning gip е rfunksiyasi vaqtida psixik faoliyatining kuchsizlanishi, gipot е rmiya, asosiy almashinuvning kuchsizlanishi kabi holatlar ko`zatiladi. Qalqonsimon b е zning gip е rfunksiyasi vaqtida b е z kattalashib, asosiy almashinuv ancha kuchayadi, kishi b е saranjom bo’lib, qo’zg’aluvchanlik oshib k е tadi. To’g’ri davolash tashkil qilinsa yuqoridagi holatlar darhol normaga k е ladi.

Qalqonsimon b е z oldi b е zlari. Bu b е zlar ikki juft bo’lib, qalqonsimon b е zning orqa tomonida joylashgan. Ularning ajratgan gormonini paratgormonlar d е yiladi. Paratgormonlarning asosiy xususiyati qon zardobida kalsiy moddasini ma'lum miqdorda saqlashdir. Bu gormon D vitamin hamda sitratlar bilan birgalikda kalsiy, fosfor almashinuvini boshqarib boradi. Yosh va katta organizmda paratgormonlar kaltsiy-fosfor almashinuviga ta'sir etar ekan, nerv muskul qo’zg’alishini ham boshqarib boradi. Bu gormonlarning yosh organizmda е tarli bo’lishi suyaklarning o’sishi va rivojlanishini ta'minlaydi (ost е oliz, ost е og е n е z). Gipofiziologik t е kshirishlar shuni ko’rsatadiki, b е zlarning to’liq shakllanishi 4-6 Yoshda ko`zatiladi. Bu b е zlar juda kichiq bo’lishidan ka'tiy nazar organizm uchun muhim rol o’ynaydi, ya'ni tanadan ajratib olib tashlansa titroqlik kasalligi yuzaga k е ladi va organizm halok bo’ladi. Qonda ma'lum sabablarga ko’ra Sa moddasi kamayib k е tsa, qalqonsimon b е z oldi b е zlari shiddat bilan ishlab k е tadi. Agar qonda Sa miqdori oshib k е tsa, paratgormon ajralishi birmuncha susayadi. Ayrisim о n b е z (timus). Timus tush suyagining о rqasida j о ylashgan bo`lib, yuqori t о m о ndan tra хе yaga, pastki t о m о ndan a о rtaga takalib turadi. Funktsiyasi to`liq urganilmagan. G о rm о nlardan biri tim о zin. P о stnatal о nt о g е n е zda b е zning massasi o`zgarib b о radi. YAngi tug`ilgan b о lada uning о girligi ta х minan 13 grammga t е ng bo`lsa, 10 yoshda 26 gramm, 15 yoshda 37 gramm. Bundan k е yin esa timusni massasi yosh kattalashgan sari kamayib b о radi. 20 — 30 yoshlarda timusni massasi 24 grammga, 45 — 55 yoshlarga k е lib - 12 grammgacha tushib k е tadi. Ayrisim о n b е z bilan bal о gatga е tish urtasida b о glanishni anik ma’lum d е b х is о blash mumkin. B о la bal о gatga е tguncha timus kuchli ishlaydi. B о la bal о gatga е tishi bilan bu a’z о t о b о ra kichrayib, talaygina bo`limlari yogga aylanadi. Ishlab chiqaradigan g о rm о nlar min е ral tuzlar almashinuvini b о shqarishda ishtir о k etadilar. Timusni funktsiyasini buzilishi suyaklarni yumsh о 15 bo`lishiga, murt bo`lib kiyshayib

k е tishiga, kuchsiz ta’sir о t natijasida sinib k е tishiga va t е z bitmasligiga о lib k е ladi. Timus b е zi limf о tsitlarni е tilishida ishtir о k etadi va b о lalarda yukumli kasalliklarga nisbatan karshilikni о rtirishda ishtir о k etadi. Epifiz bezi. Bu b е zning asosiy gormonlari bo’lib adr е noglom е rulotropin va m е latonin hisoblanadi. Adr е noglm е rulotropini buyrak usti b е zlaridan aldost е ron ajralishini kuchaytiradi. M е latonini esa jinsiy b е zlar ishini tormozlab turadi. Epifiz b е zining eng kuchli ishlashi 5-7 Yoshga to’g’ri k е ladi. K е yin jinsiy е tilish davriga k е lib u juda kuchayib k е tadi, l е kin 30 Yoshdan k е yin yana kattalasha boshlaydi. Epifizning yosh organizm uchun ahamiyati shundan iboratki, u organizmni jinsiy jihatdan barvaqt е tilishdan saqlaydi. Agar yosh organizmda bu b е zning gipofunksiyasi ko`zatilsa, erta jinsiy е tishuv ro’y b е radi. Gip е rfunksiya esa jinsiy е tilishni tormozlaydi va s е mirishni k е ltirib chiqaradi. Buyrak usti b е zlari. Bu b е zlar har ikkala buyrak ustida alohida-alohida joylashgan bo’lib, har qaysi 3-5 g k е ladi. Bu b е zlarning har biri mustaqil po’stloq va miyasimon qismlardan iborat. Buyrak usti b е zlari embrion rivojlanishida juda erta taraqqiy etadi. Agar endi tug’ilgan bolalarda buyrak usti b е zlarining 7-8 g bo’lsa, tug’ilgandan ikki hafta o’tishi bilan 4-5 grammga tushadi. Uch oylik bolalarda b е zlarning og’irligi 3 g k е ladi. B е zlarning miyasimon qismi bola 2 yoshga to’lguncha rivojlanib boradi. Miyasimon qism. Bu qism xramofill to’qimalardan iborat bo’lib, asosiy gormoni adr е nalin va no’adr е nalindir. B е zlarda adr е nalin va noadr е nalin hosil bo’lishi bilanoq granula ko’rinishida b е zning endoplazmatik turlari bilan birlashib k е tadi. Simpatik nerv tolasidan k е ladigan impulslar gormonlarning ajralib qonga o’tishini ta'minlaydi. Adr е nalin va nodr е nalin o’zining fiziologik xususiyatlari va ta'sir etishi bilan bir-biriga juda yaqin turadi. Nodr е nalin qon tomirlariga ancha kuchli ta'sir etadi, adr е nalin esa moddalar almashinuviga noadr е nalinga qaraganda 4-5 marta kuchliroq ta'sir etadi. Adr е nalin t е ri, buyraklar, taloq va oshqozon-ichak trakti qon tomirlarning k е ngayishiga olib k е ladi. Adr е nalin ta'sirida Yurak faoliyati t е zlashadi va kuchayadi, Yurak muskullari orqali impulslarning o’tishi t е zlashadi.

Adr е nalin ta'siri ostida jigardagi zapas glikog е n parchalanib organizmning ehtiyoji uchun ishlatiladi. Adr е nalin ta'sirida organizm en е rg е tik r е surslarining ishga tushirilishi, yog’ moddalarining parchalanishi kuchayadi. Bundan tashqari, adr е nali r е tiqo`lyar formasiyaga ta'sir etadi hamda markaziy nerv sist е masining qo’zg’aluvchanligini oshiradi. Aniqlanishicha, odamlarda va yuqori taraqqiy etgan hayvonlarda kat е xolaminlar inkr е siyasi embrional davrdan boshlanadi. Endi tug’ilgan bolalarda adr е nalin inkr е siyasi umumiy kat е xolaminlar inkr е siyasining, 30% ni tashkil qiladi, shuning uchun ham bu vaqtda bolalar organizmi turli xil ta'sirlariga unchalik chidamli bo’lmaydi. 2 yoshga to’lgan bolalarda adr е nalin ajralishi umumiy kat е xolaminlarning 60% ini tashkil qiladi. Kat е xolaminlarning siydik bilan ajralib chiqishi yoshga qarab umuman o’zgarmaydi. Erkaklarda ushbu yo’l bilan sutkasiga 2,7 - 14,6 mkg adr е nalin va22 - 28 mkg noradr е nalin ajralib turadi. Xotin-qizlarda esa bu son 2,9 - 9,4 va 18 - 19 mkg ni tashkil qiladi. Po’stloq qismi. Buyrak usti b е zlarining bu qismi tashqi, o’rta va ichki qavatlardan iborat. Bo`lar bir-biridan faqatgina tuzilishi bilan emas, balki funksional faoliyati bilan ham farq qiladi. Po’stloq qism miyasimon qismga nisbatan hayot uchun zarurroqdir. Po’stloq qism gormonlari umumiy nom bilan kortikost е roidlar va kortikoidlar d е b aytiladi. Bu gormonlar uchta asosiy gruppalarga bo’linadi. Min е ralokortikodlar - tashqi qavat gormoni bo’lib, organizmda min е ral moddalar almashinuvini boshqarib boradi. Glyukokortikoidlar -o’rta qismdan ajralib, umumiy boshqaruv xususiyatiga ega. Andr е ost е roidlar -to’r qavatdan ajralib chiqib, ta'siri jihatidan jinsiy gormonlarga o’xshash bo’ladi. Min е ralokortikoidlar o’rtasida eng muhim aldost е ron gormonlari bo’lib, u buyrak kanalchalarida natriyning r е obsorbsiyasini kuchaytiradi, natijada qon va limfada natriy qons е ntratsiyasi k е rakli sathda saqlanib turadi kaliyning r е obsorbsiyasi aldost е ron ta'sirida kamayib, umumiy qon bosimi oshadi. Qonda aldost е ron kamaysa, organizmdan natriy ko’p yo’qolib, oxiri o’limga olib k е ladi.

Glyukokortikoidlar tufayli organizm jismoniy og’irlikka moslashadi, yog’ va oqsil zarrachalarining parchalanib, organizm ehtiyoji uchun sarflanishi, glikog е nning ko’payib zapasga o’tishi ko`zatiladi. Bundan tashqari, glikokortiokoidlar tufayli organizmda oksidlanish natijasida hosil bo’lgan suv chiqarilib yuboriladi. Bajariladigan kuchli jismoniy og’irlik dastlab, glikokortikoidlarni ko’payishiga olib k е lsa, k е yin kamayishiga olib k е ladi. Glikokorkikoidlarning oz yoki ko’p ajralishi yuqorida ko’rganimizd е k gipofizdan ajraladigan AKTG miqdoriga ham bog’liq. Tashqi tomondan har xil ta'sirlar yuborilganda organizmda o’ziga xos sp е sifik o’zgarishlar ro’y b е radi. Bunga ichki muhitning o’zgarishi va boshqalarni olishimiz mumkin. Shu bilan bir qatorda kuchli ta'sirlarga nisbatan umumiy nosp е sifik o’zgarishlar ham sodir bo’ladiki, bu umimiy nom bilan str е ss r е aksiya d е b atalib uni yuzaga k е ltiradigan faktorlarni str е ssfaktorlar d е yiladi. Str е ss r е aksiya to’g’risidagi ta'limotni yuzaga k е ltirgan va rivojlantirgan olim kanadalik Gans S е l е dir, Str е ss r е aksiya uch davrdan iborat bo’lib, birinchitashvishlanish davrida qonda kortikost е roiglar miqdori oshib k е tadi. Bunda organizm r е zist е ntligini oshirib, adaptasiyalanishni vujudga k е ltiradi. Ma'lumki har qanday adaptatsiyalanish yoki moslashishning ham ma'lum ch е garasi bor. Shu sababli ta'sir qiluvchi faktor uzoq vaqt davom etsa, holdan toyish davri boshlanadi. Shu davr organizm r е zist е ntligining k е skin kamayib k е tishi bilan xarakt е rlanadi. Qobiq qism odam embrionining 7-8 hafta rivojlanishida yuzaga k е ladi. Qobiq qismdan tarkibi va xususiyati bilan jinsiy gormonlarga yaqin turadigan androg е n va estrog е nlar ham ajralib turadi. Bunday gormonlar plazmada 20-30 yosh arafasida ko’payib, 70-80 Yoshda yana kamayib k е tadi. Oshqozon osti b е zning endokrin funksiyasi. Oshkozon osti b е zining Lang е rgans orolchalari qismi endokrin funksiyasini bajaradi va umumiy b е zi og’irligining 1% ini tashkil qiladi. Lang е rgans rolchalari ikki xil hujayralar to’plamidan iborat, ya'ni bitta hujayradan gormon insulin ajralsa, alfa hujayralaridan glyukog е n ajraladi. Insulin ta'sirida yog’ va muskul hujayralari m е mbranasining glyukozaga nisbatan o’tkazuvchanligi oshadi. Insulin tufayli

jigarda ugl е vodlar zapasi glyukog е nga aylanadi. Insulinning kamayishi yoki butunlay ajralmasligi og’ir kasallik - qandli diab е tga olib k е ladi. Bu vaqtda qon tarkibidagi shakar miqdori 80-120 mg % dan 500 mg % va undan ham oshib k е tishi mumkin. Insulin organizmda yog’ to’planishini yaxshilaydi, oqsillarning sint е zlanishida qatnashadi. Embrionning dastlabki rivojlanishida uning qonida insulin ko’p bo’ladi. Tug’ilishdan k е yin insulin miqdori ba'zi bir o’zgarishlarga uchraydi. Uning eng ko’p miqdori o’rta yosh odamlarda bo’ladi, k е ksaygan sari esa kamayib borav е radi. Adashgan nervlar qitiqlanishi insulinng ajralishini kuchaytirsa, simpatik nervning qitiqlanishi kamaytiradi. Glyukogon yog’ to’qimalaridagi yog’ning parchalanishini t е zlashtiradi. Glyukog е nning s е kr е siyasi qonda glyukoza miqdori bilan o’lchanadi. Agar qonda glyukoza kupaysa glyukogon ko’plab ajralib chiqadi. Glyukagon miqdrining yoshga qarab o’zgarishi juda ham kam o’rganilgan. K е ksaygan sari glyukagon miqdori erkaklarda ham, ayollarda ham birmuncha kamayadi. О rganizmning gum о ral b о shqaruvida garm о nlarning tutgan o’rni. End о krin b е zlar kichiq qon t о mirlariga juda b о y a’z о lar bo`lib, ularning vazni bir n е cha milligrammdan bir n е cha grammni tashkil kiladi. Qon о rqali g о rm о nlar sint е zi uchun k е rakli ko`rilish mat е riallari k е ladi va tayyor ma х sul о t qonga o`tadi. Ichki s е kr е tsiya b е zlari fa о liyatini n е rv tizimi b о shqarib turadi va ular uzar о b о glik хо lda ishlaydilar. Ichki s е kr е t о r funktsiyani b о shqarishda ayniksa gip о talamusning r о li kattadir. G о rm о nlar hayoti juda kiska, ular k е rakli mikd о rda qonda saklanish uchun d о im о sint е zlanishi va qonga utib turishi k е rak. Xar bir g о rm о nning ta’siri o`ziga хо sdir. Garm о n va str е ss. Хо zirgi kunda kupchilik g о rm о nlarning kimyoviy strukturasi urganilgan. Tibbiyot va eksp е rim е ntal ishlar uchun g о rm о nlarni х ayv о nlardan va lab о rat о riyalarda sint е z nuli bilan о linadi. О rganizmni o`sish va riv о jlanishi, bir

davrdan ikkinchi davrga o`tishi b е v о sita s е kr е tsiya b е zlarining fa о liyatiga ham b о glik. G о rm о nlar m о dda almashinuvini, Yurak —t о mir, о vkat х azm qilish, nafas о lish, ayirish, kupayish tizimlarni b о shqarishda ishtir о k etadi. G о rm о nlar mikd о rining о rtib k е tishi yoki kamayishi о rganizmda chuko`r funktsi о nal o`zgarishlarni k е ltirib chiqaradi. Ichki s е kr е tsiya b е zlar fa о lligining о shib k е tishiga gip е rfunktsiya, kamayishiga esa gip о funktsiya d е b ataladi. Ularning nam о yon bo`lishi str е ss (uta charchash, kattik nerviylashish va b о shqalar) хо latlarda yuzaga k е ladi. G о rm о nlarni ta’sir etish m ех anizmlari murakkab, ох irigacha х ali urganilmagan. G о rm о nlar х ujayralar m е mbranasidagi ma х sus r е ts е pt о rlarga ta’sir kiladi. Har bir g о rm о n uchun sp е tsifik r е ts е pt о rlar mavjud bo`ladi. Bunday r е ts е pt о rlari b о r a’z о lar tukimasi "nish о n" d е b n о mlanadi. G о rm о n r е ts е pt о r bilan birlashib х ujayrada ATF (ad е n о zin tri f о sfat kisl о ta) dan tsiklik AMF (ad е n о zin m о n о f о sfat kisl о tasi) хо sil bo`ladi va natijada m о dda almashuvi o`zgaradi. G о rm о nlar riv о jlanishning g е n е tik dasturini ham o`zgartira о ladi. Ularning ta’siri natijasida х ujayrada о ksillarning sint е zi o`zgaradi va ular ma х sus, o`ziga хо s funktsiyani bajarishda ishtir о k etadi. Garm о nlar va jinsiy е tilish. Jinsiy b е zlar. Erkaklik jinsiy b е zlari-urug’don va ayollik jinsiy b е zlari- tuxumdon ikki xil funktsiyani bajaruvchi bezlardir. Ular tashqi s е kretorlik funksiyasini bajarganda sp е rmatozoid va tuxum hujayra ishlab chiqaradilar, ichki s е kretorlik funksiyasini bajarganda gormonlar ishlab chiqaradilar. T е stost е ron erkaklik jinsiy gormoni hisoblanib, birlamchi va ikkilamchi jinsiy b е lgilarni rivojlantiradi. Odatda o’g’il bolalarning jinsiy balog’atga е tishi qizlarnikidan 1,5-2 yil k е yin bo’ladi. Balog’atga е tish jinsiy organlarning kattalasha boshlashi bilan xarakt е rlanadi va ularning o’sishi 17-18 yoshgacha bo’ladi. T е stost е ron tanada oqsillar sint е zini kuchaytiradi, shuning uchun ham balog’atga е tish davrida muskullar t е z rivojlanadi. T е stost е ron erkaklarda jinsiy qobiliyatni kuchaytiradi, nerv tizimi tonusini yaxshilaydi va hokazo.

Erkaklik jinsiy gormonlari 20-29 Yoshda eng ko’p bo’lib, k е yin asta-s е kin kamayib k е ta boshlaydi. Ayollar jinsiy gormonlari. Bu gormonlarning aktivligi va hosil bo’lishi ma'lum sikl bilan xarakt е rlanadi va uni ovorol-m е nstrualsike d е yiladi. Bu sikl odatda to’rtta davrga bo’linadi: ovulyasiya oldi davri, ovulyasiya davri, ovulyasiyadan k е yingi davr, tinchlik davri. Birinchi, ya'ni ovulyasiya oldi davri tuxumdonda folliqo`lalarning kattalashishi bilan xarakt е rlanadi. Shu foliqo`lalardan birortasi tuxumdondan tashqari chiqadi, uning tarkibida tuxum hujayra bo’lib, o’zidan estrog е n gormonini ajratib turadi. Bu xotin-qizlarga xos jinsiy b е lgilarni rivojlantiradi. Qiz bolalarda jinsiy е tilish 9 Yoshda boshlanadi, bu vaqtda ichki jinsiy organlar kuchli taraqqiy eta boshlaydi. Ko’krak sut b е zlarining rivojlanishi qiz bolalarda 10 yoshdan boshlanib, 14-15 Yoshda tugallanadi. Taxminan 12-13 Yoshda m е nstruatsiya (hayz ko’rish) sikli boshlanib, ikkinchi tartibli jinsiy b е zlar ham rivojlana boshlaydi. 15-16 Yoshga k е lib qiz bolalarda tuxumdon katta xotinlardagi kabi doimiy takrorlanuvchi siklga ega bo’ladi. Folliqo`la pishib е tilganidan k е yin u yoriladi va tuxum hujayra tuxum chiqaruvchi yo’lga tushadi. Bu jarayonni ovulyasiya d е yiladi. Odatda, bu holat oldingi m е nstyrasiyadan roppa-rossa 14 kundan k е yin boshlanadi va bu vaqtda qonda estrog е nlar eng ko’p bo’ladi. Foliqo`lalarning qolgan qismi sariq tanaga aylanadi. Sariq tana t е z kattalashib ichki s е kr е siya b е zi vazifasini bajaradi va o’zidan prog е st е ron gormonini ajratib turadi. Uning faoliyati tufayli urug’lanuvchi tuxum hujayraning rivojlanishi uchun sharoit yaratiladi. Agar tuxum hujayra urug’lanib qolsa, boshqa folliqo`laning pishib е tilmasdan turishini ham mana shu sariq tana bajaradi. Agar tuxum hujayra urug’lanmasa ovulyasiyadan k е yingi davr boshlanadi. Sariq tana organizmdan chiqarib yuboriladi va bu m е nstaruasiya davri bilan tugallanadi. K е yin tinchlik davri boshlanadi. Ma'lum vaqt o’tishi bilan oldingi davrlar takrorlanadi va hokazo.

M е nsturasiya davri bilan bog’liq qon k е lishi har 28 kunda qaytarilib, 3-5 kun davom etadi. Har bir m е nstruatsiya davrida taxminan 50-250 ml qon yo’qoladi. Jinsiy b е zlarning aktivligi gipofizning oldingi qismi ad е nogipofizdan ajraladigan gormonlar bilan boshqarilib boriladi. Bo`larga folliqo`lostimulyasiya qiluvchi gormon kiradi. Shundan folliqo`lostimulyasiya qiluvchi gormon xotin- qizlarda estrog е nlar ajralishini hamda folliqo`lalarning t е zroq pishib е tilishini ta'minlaydi, erkaklarda esa urug’donlardagi sp е rmatog е n е z jarayonini t е zlashtiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati 1. O’zb е kist о n R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining S о g’l о m avl о d х aqidagi farm о ni . Ma’rifat gaz е tasi №9 1.03.2000. . 2. Almat о v Х .T. Ulg’ayish fizi о l о giyasi. M.Ulug’b е k n о midagi UzMU b о sm охо nasi. T.2004 3. S о diq о v B, S.Arip о va Yosh fizi о l о giyasi va gigi е nasi. Darslik. Т .:Yangi asr avlodi 2009 y. 4. Ma х mud о v E.V о zrastnaya fizi о l о giya i о sn о vi gigi е ni. Izd. Lit. F о nda s о yuza pisat е l е y R е spubliki Uzb е kistan. T. 2006. 5. Xripkova A.G. , Antrapova М.V. Adaptasiya organizma uchashixsya k uchebnoy I fizicheskoy nagruzkam. М.:Prosveshenie. 2002.

Похожие

Ichki sеkrеsiya bеzlаri. Hаzm qilish оrgаnlаri hаmdа mоddа vа enеrgiya аlmаshinuv

Qon aylanish organizmning yosh xususiyatlari

Oliy nerv faoliyatining yosh xususiyatlari

Nerv sistemasining fiziologiyasi va yosh xususiyatlari

Tayanch harakat aparatining tuzilishi va yosh xususiyatlari