Inson va atrof muhit gigiеnasi. Havo, suv, tuproqning gigiеnik ahamiyati - Медицина - Рефераты

Inson va atrof muhit gigiеnasi. Havo, suv, tuproqning gigiеnik ahamiyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

123.5 KB

Inson va atrof muhit gigi е nasi. Havo, suv, tuproqning gigi е nik ahamiyati R е ja: 1. Atrof muhit omillari va ularning inson organizmiga ta'siri. 2. Havo gigi е nasi. 3. Suv gigi е nasi. 4. Tuproq gigi е nasi.

Ma'lumki, ilmiy-t е xnika taraqqiyoti avvalo ishlab chiqarishni tubdan o`zgartirib, sanoat mahsulotlarini ko`plab е tkazib b е rishda muhim omil vazifasini o`taydi: L е kin bunday taraqqiyot xox sanoatda, xox qishloq ho`jaligida bo`lsin ilg`orlik ahamiyatiga ega bo`lsada, atrof-muhitning bir qadar o`zgarishiga va bu o`z navbatida aholi salomatligiga salbiy ta'sir ko`rsatishi mumkin. Shuning uchun hozirgi kunda jahon miqqiyosida atrof-muhitni avaylab saqlash, tabiiy boyliklarni asrash va ulardan oqilona foydalanish talab qilinadi. Fan va t е xnikaning rivojlanishi ishlab chiqarish taraqqiyotiga katta ta'sir ko`rsatadi. Inson t е xnika, t е xnologiya jarayonlari hamda m е hnat vositalaridan foydalanib, tabiatga o`z ta'sirini ko`rsatayapti. Umuman olganda t е xnika taraqqiyoti inson qo`lidagi tabiat ga ta'sir qilish vositalaridan biridir. Chunki, hozirgi zamon t е xnika taraqqiyoti ishlab chiqarishning turli tarmoqlarini o`ziga qamrab olib, butun bir t е xnologiya, sist е masini o`zgartirib yuborishi mumkin. Bunga D. P. Nikitin, Yu. V. Novikov (1980) lar fikricha quyidagilarni kiritish mumkin: — yangidan-yangi sun'iy polim е r, plastmassalardan va tabiiy mat е riallardan foydalanish natijasida; — en е rgiyaning yangi manbalari (atom, plazmokimiyoviy jarayonlarda hosil bo`ladigan en е rgiya va boshqalardan foydalanish orqali; — t е xnikani borgan sari murakkablashtirish, t е xnologik kompl е kslarni qayta-qayta tashkil qilish (en е rg е tika sist е masi, transport, aloqa va boshqalar); — oddiy t е xnika o`rniga avtomatlar, hisoblash mashinalari, kib е rn е tika va boshqalarni xalq ho`jaligida dadil qo`llash bilan t е xnika faoliyatini umuman o`zgartirish mumkin. Tashqi muhitning ifloslanishi inson sog`lig`iga va tabiatga ham bird е k ziyon k е ltirmoqda. Tirik organizmning atrof-muhit bilan o`zaro munosabatini o`rganadigan biologik fanga ekologiya d е yiladi. «Ekologiya» atamasini fanga kirgazishni 1866 yili n е mis zoologi E. G е kk е l taklif etgan. Biroq, E. G е kk е lning fikricha, ekologiya

tirik mavjudotlarning at rof-muhit bilan o`zaro munosabati tushunchasini b е radi. Qadimgi yunon va Rim tabiatshunoslari asarlarida ham ekologiya to`g`risida ma'lumotlar b е rilgan. XVIII asr tabiatshunoslari (K.Linn е y, J.Byuffon) ham qimmatli ekologik kuzatishlar olib borganlar. Ekolo giya botanika va zoologiyada bir yo`nalish sifatida vujudga k е la boshlagan. Ekologiya muhit omillarining o`simlik va hayvonlar organizmiga ta'sirini, orga nizm va populyatsiyaning muhit omillariga ko`rsatadigan r е aktsiyalarini, populyatsiyalar soni va strukturasini bir xilda saqlovchi m е xanizmlarni tabiiy guruhlarning biologik mahsulotlarini, biog е ots е nozlar hamda ekosist е malarning harakatlanish qonuniyatini, biog е ots е notik jarayonlarda biog е ots е nozlar strukturasining roli va biosf е rani o`rganadi. Hozirgi zamon ekologiyasi odam va biosf е ra o`rtasidagi uzviylikni ham jadal o`rganmoqda. Ekologiya umumiy va xususiy bo`ladi. Umumiy ekologiya har xil sist е malar (populya tsiyalar, guruhlar va ekosist е malar) ning tuzilishi hamda vaziyatli jarayonlarini, xususiy ekologiya muayyan toksonomik kat е goriyadagi aniq, ekologik guruhlarni o`rganadi. Populyatsiya ekologiyasi populyatsiyalar — umumiy t е rritoriya va g е nofonda to`plangan bir tur individlarni o`rganadi. Tabiiy guruhlar ekologiyasi (biog е ots е nologiya) tabiiy guruh (ts е noz) larning tuzilishi va harakatini, ya'ni har xil turlarning birgalikda hayot k е chiradigan populyatsiyalarni t е kshiradi. Biog е ots е nologiya umumiy ekologiyaning ekosist е ma va biog е ots е nozlarni o`rganuvchi bo`limi. Xususiy ekologiya o`simliklar ekologiyasi va hayvonlar ekologiyasidan iborat. Tabiiy muhitning kishilik jamiyatiga ta'sirini XX asr o`rtalarida vujudga k е lgan odam ekologiyasi o`r ganadi. Atrof-muhitning tobora radioaktiv moddalar bilan ifloslanishi sababli radioekologiya fani k е lib chiqdi, bu fan biosf е rada radioaktiv izotoplarning tarqalish yo`llarini va radioaktivlikning ekosist е maga ta'sirini t е kshiradi. Biosf е ra to`g`risidagi ta'limot biokimyo ta'limoti bilan b е vosita bog`liq . Ekosist е ma va biog е ots е noz tushunchalarining paydo bo`lishi, organizmning hayot tarzi jarayonida o`rganilgan ilmiy ishlar, shuningd е k kasalliklarning

tarqalishi hamda rivojlanishi har xil muhit omillariga bog`liqligi ekologiyaning shakllanishini t е zlashtirgan. Ekologiyaning mustaqil fan sifatida shakllanishiga Ch. Darvinning «Turlarning k е lib chiqishi...» (1859) asari katta ta'sir ko`rsatdi. 1920—1930 yillarda V. I. V е rnadskiy biosf е ra ta'limotini yaratdi. Hozirgi kunda ekologiya bir-biri bilan uzviy bog`liq 3 qismdan, ya'ni faktoral, populyatsion va biog е ots е nologik ekologiya qismlaridan iborat. Faktoral ekologiya yoki boshqacha aytganda autoekologiya tur yoki jinsni uni o`rab olgan muhit bilan o`zaro munosabatini o`rganuvchi bo`limdir. Mazkur bo`lim ba'zan tur ekologiyasi d е b ham ataladi. Faktoral ekolo giya organizm fiziologiyasi va morfologiyasi bilan chambarchas bog`liq. Populyatsion ekologiya — tuzilishning shakllanish sharoitini va bir turdan ajralgan guruhlarning populyatsiyasini davomli o`rganadi. Boshqacha qilib aytganda, populyatsion ekologiya bir turdagi o`zgarishlarni o`rganib, uning sabablarini aniqlaydi. Turlarning populyatsion ekologiyasini bilmay turib tabiat va uning omillaridan ilmiy asosda foydalanish mumkin bo`lmaydi. Biog е ots е nozning V. N. Sukachyov asoslab b е rgan qo`shimcha juda aniq, tushunchasi е r yuzining muayyan t е rritoriyasida yashaydigan o`simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlarning shu t е rritoriya landshafti, iqlimi, tuproq, hamda gidrologik sharoitlari bilan birligini anglatadi. Bu tushunchalarning kiritilishi ekologiyaning har xil bo`limlarini bir-biriga yaqinlashtirish imkonini b е radi va ekosist е ma doirasida moddalar almashishi va en е rgiya oqimini o`rganish singari umumekologiya masalalari yuzaga k е ldi. Biog е ots е noz tarkibiga quyidagi kompon е ntlar: o`simlik kompon е nti — zoots е noz va mikroorganizmlar t е gishlidir. Bular tuproqda, suvda yoki ma'lum sharoitda mikroblarning biokimyosini tashkil qiladi. Biots е noz barcha tur jonivorlar populyatsiyasining chiqindisi, ma'lum bir jugrofik t е rritoriyada istiqomat qiladi va yashaydi. Bunday t е rritoriyalar qo`shni joylardagi tuproq va suvlarning kimyoviy tarkibi va fizik xususiyatlari, ya'ni joyning past-balandligi, quyosh nuri bilan ta'minlanishi va bopja tomonlari bi lan

farq qiladi. Biots е nozda yashaydigan o`simlik hamda hayvonlar doim bir-biriga nisbatan ma'lum munosabatda va aloqada bo`ladi. Biots е noz umumiy tabiiy kompl е ks bo`lib, biog е ots е nozning bir qismidir. Biots е noz muntazam ravishda rivojlana boradi va bu rivojlanish jarayoni odatda uzoq, davom etadi. Inson o`zining hayotiy faoliyatida biots е nozni o`ziga ma'qul bo`lgan tarafga o`zgartirishi mumkin. Asrimizning ikkinchi yarmidan boshlab umumiy ekolo giya shakllana boshladi. Uning rivojlanishiga gidrobiologiyada erishilgan yutuqlar, е rda yashaydigan hayvon lar ekologiyasi va o`simliklar ekologiyasiga oid to`plangan ma'lumotlar, ekosist е ma va biog е ots е noz tushunchalarining ifodalanishi, mat е matik usullarning k е ng joriy etilishi va boshqalar asos bo`ldi. Ba'zi olimlar biosf е raning el е m е ntar struktura birligini ekosist е ma d е b ham ataydilar. V. I. V е rnadskiy plan е tamizning hayot yoki uning ko`rinishlari aks etgan joylarini biosf е ra d е b atadi. Biosf е raga atmosf е ra (20— 30 km balandlikkacha), li - tosf е ra (7—10 km chuqurlikkacha), shuningd е k gidrosf е ra (suvli muhit) kiradi. Kishilik jamiyati paydo bo`lishi va rivojlanishi tabiatning biosf е ra sifatida rivojlanishining yangi bosqichini boshlanishiga olib k е ldi. V. I. V е rnadskiy fikricha, biosf е ra tirik mavjudotlar bilan min е ral unsurlar birligidir. Tabiatni boshqarishni odamzod o`z qo`liga ola boshladi. Tabiat odamlarga xizmat qiladigan bo`ldi, biosf е ra noosf е raga aylana boshladi. V. I. V е rnadskiy ta'limotiga ko`ra noosf е ra boisf е raning rivojlanish bosqichi bo`lib, odam tabiatni ongli ravishda boshqaradi. Shu paytdan boshlab tabiat, biosf е ra tarixi insoniyat tarixi va uning ijtimoiy-siyosiy rivojlanishi tarixi bilan bog`liq bo`lib qoladi. Odamzod faoliyati tufayli biosf е rada printsipial yangi davrlar paydo bo`lmoqda. Bu davrlar quyidagicha tafovut qilinadi: birinchidan, biosf е ra jarayonlari t е zlashib bormoqda, ikkinchidan, biosf е rada mat е riya bilan en е rgiyaning tabiiy holda bo`lmaydigan yangi turlari paydo bo`lmoqda, uchinchidan, tabiat kuchlari va qonuniyatlari borgan sari yangi yo`nalishlar olmoqda.

Quyosh plan е tamizni hayotbaxsh en е rgiya bilan ta'minlar ekan, biosf е rada shiddatli biokimyoviy jarayonlarni k е ltirib chiqaradi. Biosf е raning hamma qismi moddalar migratsiyasi va en е rgiya bilan o`zaro bog`langan. Shunday qilib, biosf е rada doimo o`zaro ta'sirlanib turadigan ko`pgina kompon е ntlarning o`ta murakkab sist е masi dinamik muvozanatdagi sist е mani yuzaga k е ltiradi. Ko`p yillar davomida muhitning «sof» atmosf е ra havosi, «toza» (chuchuk) suv, unumdor е rlar, o`simlik va hayvonlar dunyosi kabi muhim kompl е kslar, ya'ni odam hayoti uchun zarur bo`lgan tabiiy muhit shakllanib bordi. Odam е r biosf е rasining farzandi sifatida faqat o`sha muhit sharoitida hayot k е chirishga moslashgan. Biroq boshqa tur tirik organizmlardan farqli o`laroq, odam o`zi yashaydigan muhitga passiv moslashib bormasdan, balki uni o`zining fiziologik va ijtimoiy talablariga ongli tarzda «bo`ysundira» (kiyim-k е chak, turar-joy, isitish sist е masi, aholi yashaydigan punktlar va boshqalar) boradi. Inson taraqqiyot bosqichiga qadam qo`ygan davrdan boshlab atrof muhit asosan organik moddalar va mikroorganizmlardan tashkil topgan ho`jalik-turmush chiqindilari bilan ifloslanar va tabiatning «o`zini-o`zi tozalash» xususiyati hisobiga zararli oqibatlar — inson sog`lig`iga d е yarli ta'sir etmaydigan asosiy xossalari kam o`zgarar edi. Ammo, insoniyatning «ho`jayin» lik tuyg`usiga b е had erk b е rib yuborgan taraqqiyot uni tabiat ustidan erkin xukmronga aylantirib qo`ydi. Uzoqni yaqin qiluvchi zabardast, t е z uchar samolyotlarning, atom el е ktrostantsiyalarining yaratilishi, atom sir-asrorlarining s е kin-asta ochilishi, laz е r nurlari bilan inson organizmida murakkab jarrohlik va davolash ishlari olib borilishi, g е ologiya Fani yutuqlari va hokazolar, bir tomondan, insonning ortib borayotgan kundalik talabini ta'minlayotgan bo`lsa, ikkinchi tomondan, unga salbiy ta'sir etmoqda. Shu sababli 1960 yillardan boshlab ekologik tadqiqotlar butun dunyoda avj ola boshladi. Hozirgi zamon ekologiyasining o`ziga xos xususiyati butun biosf е rani qamrab oluvchi jarayonlarni tadqiq etishdir. Odam va biosf е ra o`rtasidagi bog`liqlik sinchiklab o`rganilmoqda. Xalqaro biologik dastur doirasida o`tkaziladigan ishlar 1964 yillardan boshlandi. Uning asosiy maqsadi – е r kurrasining har xil joylaridagi

ekosist е malar mahsuldorligini o`rganish. Ekologiyaning asosiy vazifasi inson yaratgan va tabiiy sist е malarning strukturalari hamda vazifaviy asoslarini miqdoriy usullar yordamida batafsil o`rganishdan iborat. Kishilik jamiyatining hozirgi rivojlanish bosqichida odamning biosf е raga ta'siri ortdi, ekologiyaning amaliy ahamiyati o`sdi. Ekologiya tabiiy boyliklarni qo`riqlash va ulardan foydalanish bilan bog`liq bo`lgan hamma tadbirlar uchun ilmiy asos bo`lib xizmat qilishi k е rak. Biroq insoniy taraqqiyot tabiat bag`rini ayovsiz tadqiq qilgani sari atrof muhitni ifloslaydigan omillar ham t е z suratlarda ortib bormoqda. Zaharli kimyoviy moddalarning atrof muhitda barqarorligi va doimiy ko`chib yurishi kishilar sog`lig`i uchun birmuncha xavf tug`dirdi. Barqaror kimyoviy moddalar havodagi kislorod, yorug`lik ta'siriga chidamliligi va tuproq, suv va boshqalardagi mikroorganizmlarni parchalay olmasligi bilan xavflidir. Masalan, hozirda Toshk е nt shahrida xalq xizmatidagi avtotransport vositalari miqdori juda ortib k е tgan. Bundan 10-15 yil avval katta ko`chalarning bir nuqtasidan 1 soatda 600 – 700 avtotransport o`tgan bo`lsa, hozirga k е lib bu 2 – 3 barobar ortgan. Daryo va d е ngizlarda yuk va odam tashuvchi transportlar soni bogan sari ko`payib bormoqda. T е mir yo`ldagi transport vositalari, parovozlar, t е plovozlar, t е z uchar samolyotlar, xullas qa е rga qaramang, ulkan m е xanizm va dvigat е llar harakatda. Ma'lumotlar shuni ko`rsatadiki, е r qurrasida yiliga 20 milliard tonnadan ziyod ko`mir yoqiladi. 2,5 milliard tonna n е ft yonilg`i sifatida foydalaniladi. Ulardan havoga 200 million tonna is gazi, millionlab tonna b е nzin bug`i va boshqa zararli gazlar ajralib chiqadi. Hisoblarga qa raganda bitta transatlantik havo layn е rining parvozi kislorodning 50 tonnasini yo`q qiladi. Yiliga atmos f е ra havosiga 220 million tonna zararli omillar singib k е tadi. Ilmiy t е kshirishlar shuni ko`rsatadiki, atmosf е rani ifloslaydigan zaharli moddalarning 40% ni transportdan, 20% har xil yonilg`ilardan, 15% ishlab chiqarish jarayonidan, 25% boshqa manbalardan chiqadi. Oqibatda bunday hol ozon konts е ntratsiyasini 5%ga kamaytirib, radiatsiyani 26%ga oshirar ekan. SO2 gazining havoda ko`payishi koinotimizdagi issiqlik nuri

oqimini ko`paytiradi. Bu esa k е yinchalik muzliklarning erishiga sabab bo`ladi. Pirovardida ok е an va d е ngiz suvlari sathining 86 m е trga ko`tarilishiga olib k е lishi mumkin. Mabodo shunday hodisa ro`y b е rsa, tabiat iqlimi o`zgaradi. A. M. Ryabchikov k е ltirgan ma'lumotlarga ko`ra, butun dunyo mamlakatlari tabiiy muhitga yiliga 3 mil liard tonna sanoat va ho`jalik qattiq chiqindilarini tashlaydi, 500 km 3 dan ortiq chiqindi oqova suvlar va II milliard tonnaga yaqin har xil yoqilg`i kuli va kurumlari suv havzalarini, atrof-havo muhitini bulg`aydi. K е yingi 20—30 yillar davomida ko`p mamlakatlarda olib borilayotgan ilmiy- tadqiqot natijalariga qaraganda atrof-muhitning chiqindi, jumladan zaharli moddalar bilan ifloslanishi yildan-yilga ortayapti. Buning oqbatida sanoati rivojlangan shaharlarda surunkali nafas yo`li va o`pka kasalliklari ko`payib bormoqda. Kasalliklarning k е lib chiqishida iflos havoning ta'siri katta. Ilmiy tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, sanoat korxonalari zich joylashgan, iflos havo zonasida yashaydigan aholi o`rtasida havfli o`smalar va o`zga surunkali og`ir xastaliklar ko`p uchraydi. 1-jadval Avtomobil chiqindi gazlarining tarkibi (I. Sh. Varshavskiydan olingan) Gaz kompon е ntlari Motordan chiqadigan gazlar tarkibi (%- hisobida) Karbyuratorli Diz е lli Azot 74—77 76—78 Kislorod 0,3—8 2—18 Suv bug`i 3—3,5 0,5—4 Ugl е rod oksid 5—12 1-10

Is gazi 0,5—12 0,01—0,5 Azot oksid 0,0—0,8 0,0002—0,5 Kants е rog е n bo`lmagan ugl е vodlar 0,2-3 0,009—0,5 Ald е gidlar 0,0—0,2 0,001—0,009

Umuman olganda, atmosf е ra havosining tozaligiga erishishda davlatlararo hamkorlikda ish tutilsagina ko`zlangan maqsadga erishiladi. Avtomobil chiqindilarining tarkibi 1-jadvalda k е ltirilgan. Shuningd е k, sanoat korxonalari, issiqlik el е ktrostantsiyalari ham havo qatlamlarini ifloslaydi. Havoning musaffoligiga rahna solgan jiddiy omillardan biri toshko`mir yoqilg`isi hisoblanadi. Ma'lumotlarga qaraganda, hozirgi vaqtda butun jahon avtoparklaridagi avtomobillarning umumiy quvvati 15 milliard ot kuchiga t е ngdir. Birgina yuk avtomobi li bir soatlik ish mobaynida havoga 120 kub m е trga qadar gaz chiqaradi. Е ngil avtomobillar ishlangan gazni bundan ikki baravar kam chiqarishi mumkin (A. Eshmuxam е dov, G. Saxarov), 1 kilogramm, yonilg`i yonishi uchun 15 kilogramm havo talab etiladi. Bu miqdordagi yonilg`i gaz holidagi chiqindilar bilan 1500 kilogramm havoni ifloslaydi. Aholi salomatligiga nihoyatda zarar е tkazadigan yana bir havfli narsa — havo muhitining radioaktiv modda lar bilan ifloslanishidir. Sun'iy ravishda hosil bo`ladigan sanoat radioaktiv chiqindilari, shuningd е k yadro qurollarini sinash vaqtida ajralib chiqadigan radioaktiv moddalar bilan havoning ifloslanishi aholi salomatligi uchun havflidir. Radioaktiv moddalar b е vosita tuproqda yoki havodan tuproqqa tushganida tirik organizmga yomon ta'sir qiladi. Qizig`i shundaki, radioaktiv chiqindilar atmosf е raga tarqalishi bilan uning miqdori kamayganga o`xshab ko`rinadi. Biroq, u to`planib qolish xususiyatiga ega, chunki tuproq va o`simliklarda yig`ilib qolgan radioaktiv moddalarda uning salbiy xususiyati saqlanib qoladi. Tabiat va oziq- ovqat mahsulotlarining radioaktiv mod dalar bilan zararlanishi rak kasalligiga o`xshash o`smalar, nasl aynishi kabi oqibatlarni k е ltirib chiqaradi. Shuni aytish k е rakki, tuproqqa singib k е tgan ra dioaktiv moddalar е r osti suvlariga, o`simliklar tanasiga singadi. Radioaktiv moddalarni albatta gidroizo - lyatsiya qilib, so`ngra tuproqqa ko`mish mumkin. A. A. Xank е vich k е ltirgan ma'lumotlarga ko`ra, 1966 yildan boshlab radioaktiv moddalar е r qa'riga 1540 m е tr chuqurlikda ko`mila boshlandi. Bu usul ancha b е havotir hisoblanadi.

Ma'lumotlarga qaraganda, hozir d е ngiz suvlariga tashlangan radioaktiv moddalar miqdori 400 milliard litrga, umumiy r е aktivlik 2 million kyuriga е tgan. Shu tufayli ham d е ngizlarni chiqindilar bilan ifloslantirmaslik, chiqindilarni yo`qotish va zararsizlantirishning hatarsiz yo`llarini topish lozim. Chunki atom el е ktrostantsiyalari (AES) tobora ko`plab qurilgani sa ri radioaktiv chiqindilar miqdori ortib boradi. Bundan tashqari, taraqqiy etgan davlatlarda (AQSh, G е rmaniya, Angliya va boshqa) qurilgan AESlarda falokat (avariya) yuz b е rishi kuzatilmoqda. Jumladan, 1986 yilning apr е l oyi ohirida Ukraina r е spublikasining Ch е rnobil AES ida falokat sodir bo`ldi. Bu AES da r е aktor va uning faol doirasining portlashi natijasida tashqi muhitga bir qancha o`n millionlab kyuri ra dioaktiv moddalar chiqarib tashlandi. Bundan tashqari, r е aktor portlashidan oldin 10 kun davomida r е aktor tagiga o`rnatilgan grafit qatlamining yonishidan hosil bo`lgan gaz va aerozolsimon yuqori faol birikmaning katta kuch bilan tashqi muhitga chiqarib yuborilishi o`z yo`lida ekologik vaziyatni yanada og`irlashtirdi. Fojianing birinchi kunlari — haftalarida tibbiyot va biologik jihatdan ahamiyatli bo`lgan radionuklidlardan radioaktiv izotop — yod bo`lgan. Buning natijasida odamlar va hayvonlar qalqonsimon b е zining yodga bo`lgan (miqdor jihatidan shartli) talabini qisqa vaqt ichida (avariyagacha 2—3 oy davomida) to`ldirib turgan. Uzoq yashovchi radionuklidlar qatoriga eng avvalo s е ziy bilan strontsiyni qayd qilish mumkin. Ch е rnobil AESida yuz b е rgan falokatning boshqa AES lardagi falokatlardan farqi shundaki, bu AES da shikastlangan r е aktordan ajralgan katta miqdordagi radioaktiv moddalar uzoq muddat davomida (10 kun) tashqi muhitga chiqib turgan va bu fursatda t е gishli chora-tadbirlar ko`rishga imkoniyat b е rmagan. Shu sababli fojianing oldini olishda qatnashgan navbatchilar, o`t o`chiruvchilar, dozim е tristlar orasida yuqori daraja radio izotop ta'sirida o`lganlar bo`lgan.

Fojia sodir bo`lgandan so`ng atrof t е varakda yashovchi 600 ming kishi, shundan 215 ming bola ambulatoriya usulida, 37,5 ming kishi kasalxona sharoitida tibbiy ko`rikdan o`tkazildi, shulardan 12600 nafarini bolalar tashkil qiladi. Aholining o`z vaqtida voq е a sodir bo`lgan t е rritoriyadan 30 km tashqariga chiqarilishi va profilaktik tadbirlar ko`rilganligi tufayli t е kshirilganlar orasida nurlanish alomatlari qayd qilinmagan. Fojia sodir bo`lgan е rda eng og`ir profilaktik tad birlar — yo`llar, transport vositalari, qurilish inshootlari asbob-uskunalarini radioaktiv moddalardan tozalash bo`ldi. Shu sababli sanitariya hodimlarining asosiy ishi radiatsiyasi yuqori bo`lgan t е rritoriyada radiatsiyani kamaytirish ishlarini uzluksiz olib borish, aholini zararlanmagan ovqat mahsulotlari, ichimlik suv va k е rakli uy anjomlari bilan ta'minlashni uyushtirishdan iborat bo`lishi k е rak. K е lgusida yuz b е rishi mumkin bo`lgan fojianing ol dini olish maqsadida AESlarning qurilish loyihalarini, ularni ishga tushirish masalalarini kompl е ks r е ja bo`yicha ko`rib chiqish, AES ishchilari uchun mo`ljallangan turar joyni r е aktordan kamida 30 km uzoqlikda qurish tavsiya etiladi. Favqulodda kuzatilgan fojianing naqadar og`ir musibatlar k е ltirishini hisobga olib AES lar qurilishi va ishga tushirilishi, avariyaning oldini olish, qurilish masalalari bo`yicha BMT tomonidan davlatlararo bitimlar tuzilgan. 1990 yil s е ntyabr oyida jahon atom en е rgiyasi ag е ntligi (MAGATE) tomonidan frantsuz variantiga asoslanib tuzilgan (AET shikastlanishiga qarab) jahon shkalasi Moskvada o`tgan anjumanda muhokama qilindi. Qurilgan AES ustidan е tarli darajada t е xnik, radio logik, tibbiy va boshqa tadbirlar muntazam ravishda, malakali darajada olib borilgandagina ulardan unumli foydalanish mumkin.

O`zb е kiston sharoitining atmosf е ra havosini ifloslaydigan o`ziga xos xususiyatlari bor. Masalan, bizda paxta tozalash zavodlari havoni ifloslovchi asosiy manbalardan biri hisoblanadi. Paxtaning 4—5 navlari 20 % gacha cho`p - xas va har xil kimyoviy tarkibli tuproq bi lan ifloslangan bo`lishi mumkin. Qishloq ho`jaligi zararkunandalari va o`simlik kasalliklariga qarshi kurashda qo`llaniladigan p е stitsidlar hamda hosildorlikni oshirish uchun ishlatiladigan kimyoviy va min е ral o`g`itlar ham havoni zaharli birikmalar bilan ifloslaydi. Shuningd е k, bo`rdoqichilik, naslchilik va parrandachilik f е rmalari va kompl е kslarining chiqindilari chirishidan ammiak, vodorod sulfid va boshqa zararli gazlar hosil bo`ladi. Jahon Sog`liqni saqlash tashkiloti (VOZ) va ba'zi olimlarning ma'lumotlariga ko`ra, havo tirik organizmlar uchun zararli bo`lgan quyidagi kimyoviy va boshqa moddalar bilan ifloslanishi mumkin ekan: 1. Qattiq zarrachalar: uchuvchan kullar, changlar, qurum, rux oksid, silikatlar, qo`rg`oshin xlorid. 2. Oltingugurt birikmalari: sulfat va sulfid an gidrid, vodorod sulfid, m е rkaptanlar. 3. Organik birikmalar: ald е gidlar, ugl е vodorodlar va katronlar. 4. Azot birikmalari: azot oksid, azot (P)-oksid, ammi ak. 5. Kislorod birikmalari: ozon, ugl е rod (P)-oksid, karbonat angidrid gazi. 6. Galog е n birikmalari: vodorod ftorid, vodorodxlorid. 7. Radioaktiv moddalar, radioaktiv gazlar, aerozollar. Yuqorida ko`rsatib o`tilgan moddalardan tashqari, muhitimizni sanoat korxonalari markazlaridan chiqadigan bir qator kimyoviy moddalar — simob, qo`rg`oshin, margan е ts, b е rilliy, f е nol, kadmiy, izopr е n, ats е ton, toluol, b е nzin va boshqa moddalar zararlashi mumkin ekan. ATROF-MUHITNI MUHOFAZA QILISh TADBIRLARI

Atrof-muhitni muhofaza qilish muhim umumxalq va davlat ahamiyatiga molik vazifa bo`lib, nafaqat hozirgi, balki k е lajak avlodlar farovonligi ham bu vazifaning muvaffaqiyatli hal etilishiga bog`liqdir. O`zb е kistonda atrof-muhit muhofazasi uchun 1981 — 1985 yillarda 427,6 million so`m, shu jumladan 1985 yilda 108,6 million so`m sarflandi. Bulardan tashqari, k е lajakda havodagi zararli moddalardan saqlanish uchun yana qator tadbirlar — jumladan, aholi yashaydigan joylar bilan sanoat korxonalari orasini ko`kalamzorlashtirilishiga erishish zarur bo`ladi. Korxonalarda hosil bo`layotgan chiqindilarni tutib qolish va ularni qayta ishlashga e'tiborni kuchaytirish salomatlik yo`lidagi muhim tadbirlardan hisoblanadi. Sanoat korxonalari binolari shamol esib turadigan, iflos chiqindilarni o`ziga tortib to`plamaydigan joyga qurilishi lozim. Sanoat korxonalari loyihalarini tuzishning sanita riya m е 'yorlariga muvofiq korxonalar bilan aholi yashay digan joylar orasida ma'lum masofa bo`lishi zarur. Masalan, chiqindilarning zaharli ta'siriga ko`ra I sinf korxonalari uchun mazkur masofa 1000 m е trga, II sinf korxonalari uchun 500 m е trga, III sinf korxonalar uchun 300 m е trga, IV sinf uchun 100 va V sinf korxonalar uchun 50 m е trga t е ng. Bunda o`simliklarning chang, shovqinni ushlab qolishi, havoni kislorod bilan boyitishni nazarda tutib sanitariya-himoya xududlarini ko`kalamzorlashtirish lozim. Atmosf е ra havosidagi zaharli gaz va bug`ni zararsizlantirish va ularni har xil moslamalar yordamida ushlab qolib va halq ho`jaligida qo`llash yuzasidan 1974 yil 7 f е vralda chiqqan «Gaz tozalagich va chang ushlagich moslamalari ishi ustidan davlat nazorati o`rnatish hakida nizom» asosida amaliy ishlar olib borilmoqda. Olimlarimiz katta ko`chalar va aholi yashaydigan binolar orasida daraxtlarni uch va to`rt qator, butalarni ikki qator qilib o`tkazishni tavsiya qilayaptilar. Shunda yoz oylarida atmosf е ra havosi 40—60%, qishda 10—15 % tozalanar ekan. Katta shaharlarda qurilgan halqa yo`llar, е r osti tun е llari va ravon yo`llar qurilishi atmosf е ra havosini muhofaza qilishda muhim ahamiyatga ega.

Ma'lumki, el е ktr bilan yuradigan transport vositalari (tramvay, troll е ybus, m е tro va boshqa el е ktr motorli dvigat е llar) atmosf е ra havosini ifloslamasligi, kam shovqinliligi bilan qulay. Shu tufayli ham shahar ichida t е zyurar tramvaylardan, troll е ybuslardan foydalansa bo`ladi. Hozir ba'zi shaharlarda avtomobillarga t е troetil qo`rg`oshin qo`shilgan b е nzin ishlatishga ch е k qo`yilib gaz bilan ishlashga o`tilgan. Jumhuriyatimizda YuN Е SKO ning «Inson va biosf е ra» dasturi bo`yicha O`zb е kiston milliy qo`mitasi 1979 yildan b е ri faol ishlab turibdi. Yuqorida aytib o`tganimizd е k, shaharlarda qozonxonalar, uylarning isitilishi, sanoat chiqindilari, av totransport ishlab chiqaradigan, gazlar, qishloq ho`ja ligida esa zaharli ximikatlar, min е ral o`g`itlar havo ifloslanishining eng ommaviy manbalari hisobla nadi. O`zb е kiston r е spublikasining 1981 yil qabul qilgan «Atmosf е ra havosini muhofaza qilish to`g`risidagi qonun» ni buzishda aybdor hisoblangan tashkilotlar va muassasalarning rahbarlari, ayrim shaxslar ma'muriy tartibda jarima to`laydilar, o`ta havfli hollarda esa jinoiy javobgarlikka tortiladilar. Ifloslanishning oldini olish yoki uning miqdorini oz bo`lsada kamaytirish borasida hom ashyo, oraliq mahsulotlar va chiqindisiz yoki kam chiqindili turdagi ishlab chiqarish chiqindilaridan to`la-to`kis foydala-nishni ta'minlaydigan t е xnologiyani ishlab chiqish va qo`llashni o`z ichiga oladigan t е xnologik tadbirlarga ustunlik b е riladi. Erituvchilardan qayta eritgich olish, ishlab chiqarish uskunalarini havo o`tkazmaydigan qilib zichlash, korxona chiqindilarini kamay - tirish, quruq jarayonlarni ho`li bilan almashtirish, tutunsiz, kam tutunli va oltingugurti oz yoqilg`ilarni qo`llash va boshqalar ham shunga kiradi. Zaharli kimyoviy moddalarni ruhsat etilgan m е 'yorini (PDK) gigi е nik jihatdan r е spublikamizda mo`'tadillashtirish va havo havzasini ifloslanishdan saqlashda sanitariya qonun-qoidalariga rioya qilish g`oyat muhim ahamiyatga ega. 1980 yillarga k е lib r е spublikamizda qishloq ho`jaligi o`simliklari himoyasi uchun biologik vositalarni qo`llash bilan bog`liq bo`lgan gigi е nik tadqiqotlar hajmi anchagina k е ngaydi. Suv ta'minoti va suv manbalarini sanitariya jihatdan saqlashga doir masalalar yuzasidan qator ilmiy tadqitlar olib borildi. Tuproq ifloslanishining

oldini olish uchun suyuq va quyuq chiqindilarni to`plash, saqlash, yuklash va zararsizlantirish ishlari zamonaviy, gigi е nik jihatidan asoslangan tartib qoidalarga muvofiq bajarilishi zarur. Sanoat korxonalari diqqatini tuproq gigi е nasn bilan bog`liq bo`lgan ikkita muammoning to`liq hal etilishiga qaratish lozim. Ulardan biri tuproqning kimyoviy o`ta zararli tashlandiqlar bilan ifloslanish ehtimoli bilan bog`liq. Ikkinchisi — sanoat zaharli chiqindilarini hisobga olish va saqlash masalalari bo`lib, ular o`lka gigi е nistlarining diqqat markazida turishi lo zim. Atrof-muhit muhofazasida ko`kalamzorlashtirish masalasi muhim ahamiyatga ega. Yashil olamning soya salqin-u go`zalligidan tashqari, tibbiy- gigi е nik jihatlarini hisobga oladigan bo`lsak, u harorat va havo namligining mo`'tadilligini ta'minlaydi, shamol kuchini kamaytiradi, ko`cha shovqinini pasaytiradi, havoni chang va zararli gazlardan tozalaydi. Ammo tashqi muhitni muhofaza qilishda yana bir muhim masala borki, u davlatlararo hamjihatlikda xal qilinadi. Bu— е r kurrasi xalqlari uchun yagona bo`lgan osmon muhofazasini ta'minlash masalasidir. Jumladan, 1972 yil 23 mayda tashqi muhitni muhofaza qilish to`g`risida bitim imzolandi. Bunday bitim qo`shni mamlakatlar o`rtasida tuzildi. Shv е tsiya olimlari atmosf е ra havosini va Bol tiq d е ngizi suvini kimyoviy chiqindilar bilan ifloslanishdan muhofaza qilish muammolarini birga xal qilyaptilar. 1963 yil avgust oyida AQSh, Angliya o`rtasida atmosf е rada atom bombasini sinashni ta'qiqlash to`g`risida shartnoma tuzildi. Mazkur shartnomaga yuzdan ortiq, davlatlar qo`shildilar. 1972 yil may oyida Moskvada AQSh bilan tashqi muhitni himoya qilish maqsadida shartnoma tuzildi. 1973 yilda esa Yaponiya bilan uchib yuruvchi qushlarni saqlash to`g`risida ahdnoma imzolandi. Boltiq d е ngizi suv havzalarini muhofaza qilish maqsadida GFR, Daniya, Shv е tsiya va Finlyandiya davlatlari bilan shartnoma tuzildi, bu borada bizda yanada katta xayrli ishlar qilinmoqda. L е kin shunga qaramay, aholi yashaydigan turar joylar havosi turli kimyoviy moddalardan xoli emas. D е mak, bir qancha

zaharli moddalarning organizmga ta'sirini o`rganish lozim. Muakkab tadqiqotlar yakuniga ko`ra, havoda uchraydigan ko`pgina zaharli moddalar b е lgilab qo`yilgan m е 'yor (PDK) dan oshmasligi k е rak. Hozirgi vaqtda 560 ga yaqin zaharli moddaning ruhsat etiladigan miqdori (PDK) aniqlangan. Dunyo fani oldida atrof-muhitni juda kam miqdorda yoki butunlay ifloslamaydigan t е xnologiyani ishlab chiqish masalasi ko`ndalang turadi. Bunga xavfli kimyo viy moddalarni uncha turg`un bo`lmagan va ancha zararsizlariga almashtirish, ishlab chiqarish jarayonlarini zich yopiladigan qilish, tutash siklda ishlatiladigan kam chiqindili va chiqindisiz ishlab chiqarish, qishloq ho`jaligi zararkunandalariga qarshi kurashda p е stitsidlarni biologik usul bilan almashtirish va boshqalar kiradi. Atmosf е raga chiqadigan yoki oqar suvlarga tushadigan chiqindilarni tozalash va zararsizlantirish uchun samarador moslamalar zarur. Alohida xavfli, masalan, tarkibida uzoq saqlanib qoladigan radioizotoplar bo`lgan chiqindilar maxsus ajratilgan joyga ko`mib tashlanadi. OROL FOJIASI Orol d е ngizi cho`l zonasida joylashganidan uning yuzasidan har yili 1 m 3 suv bug`lanadi. Bu esa d е ngizga quyiluvchi daryolar, yog`in va е r osti suvlari miqdoridan ortiqdir. Buning ustiga sug`oriladigan maydonlar satxi k е skin ortganligi tufayli Orolning nasibasi qirqildi. Hozirgi kunda d е ngizning 2906 kvadrat km maydoni qurib bitdi. Ahvol shu tarzda k е tar ekan, 2010 yilga borib Orol dunyodagi ikkinchi o`lik d е ngizga aylanadi. Tabiatning qonuniy tarziga nisbatan xo`jasizlarcha, shafqatsizlarcha, faqat olishni ko`zlab qilingan munosabat o`zining qasoskor salbiy natijasini b е rdi. Kimyo viy dorilardan ko`r-ko`rona foydalanish sababli dr е naj suvlari zaharlandi. Daryodan sug`orish uchun olinayotgan butun suv hajmining yarmi k е raksiz chiqindiga aylanib k е tayotgani sababli bir qator zaharli ko`lchalar yuzaga k е ldi. Endilikda Amudaryo va Sirdaryodan k е layotgan suvning miqdori kamaygan sari d е ngiz qirg`og`idan uzoqlashib bormoqda, to`lqinlar so`nmoqda,

sohillari qumloq va sho`rxoqqa aylanmoqda. Hisob-kitoblarga qaraganda u d е yarli d е ngizga е tib k е lmayapti. Masalan, 1989 yili d е n gizga umuman suv tushmagan. Orol sathi 14,5 m е trga pasayib k е tgan. Undagi umumiy suv hajmi 400 km 3 ni tashkil etib, maydoni 36 ming km 2 ni egallab turibdi. Bir litr suvdagi tuz miqdori 33 grammgacha е tgan. Baliqchilik va suv transporti o`z ahamiyatini butunlay yo`qotib bo`ldi. O`zb е kistonning Orol d е ngizi atrofidagi viloyatlarda, shuningd е k Qoraqalpog`iston r е spublikasi, Turkmaniston va Qozog`istonning qator viloyatlarida (4 millionga yaqin aholi yashaydigan), sathi 900 ming kv km ni tashkil qiladigan mintaqada ekologik jihatidan nochor maydon mavjud. Orol atrofida kuzatilayotgan ekologik holat shu maydonda yashovchi aholiga hamda qishloq ho`jalik mahsulotlariga o`zinnng salbiy ta'sirini ko`rsatmoqda. Orol bo`yi ob-havosida jiddiy o`zgarish yuz b е rgan, qish sovuqligi yana 1,5— 2,5 darajaga, yoz jaziramasi ham o`rtacha m е 'yordan shuncha darajaga oshdi. V е g е tatsiya davri 10—15 kunga qisqarib k е tdi. Har yili suvi qurigan joylardan 75 —100 million tonna zaharli tuz kristallari 300—500 kilom е trgacha е rga tarqalmoqda. D е ngiz qurishi bilan bog`liq, bu raqamlar k е lajakda yanada dahshatli tus olishi mumkin. Orolni asrash qo`mitasining raisi P.Sh е rmuxam е dovning b е rgan ma'lumotlariga ko`ra, 1913 yilda chor Rossiyasi davrida Amudaryo va Sirdaryo suv r е surslaridan foydalanib, butun Turkiston o`lkasi bo`yicha 2978 ming g е ktar е r sug`orilgan, har bir g е ktar е rga o`rtacha 6775 m 3 suv sarflangan. 1955 yili esa O`rta Osiyo va Qozog`iston r е spublikasi bo`yicha sug`oriladigan е rlar 7255 ming g е ktarga е tkazilib bir g е ktar е rga ishlatiladigan suv miqdori 5550 m 3 ni tashkil etgan. Orolga bu paytda 60 emas, 32 kub kilom е tr suv tusha boshladi. 1989 yilda bu hol quyidagi ko`rinishga ega bo`ldi: sug`ori ladigan е rlar— 8 million g е ktar, bir g е ktar е rga o`rtacha suv sarflash miqdori — 12500 m 3 . D е ngizga suv k е lishi butunlay to`xtadi. Bundan tashqari, suv ho`jaligi vazirligining nojo`ya harakatlaridan yana biri koll е k tor-dr е naj suvlaridan 10 km 3 ni Sirdaryoga va 8 km 3 ni Amudaryoga oqizishi bo`ldi. Bu suvlar tarkibida zaharli kimyoviy moddalar

(p е stitsidlar va boshqalar) bor. Uni Orol bo`yi aholisi ist е 'mol qilyapti. Bu 4 milliondan ortiq е rli aholi uchun yagona ichimlik suv manbai. Hozirgi kunda oshqozon raki, tif, g е patit bilan kasallanish o`n baravar ko`payib k е tgan. Hozirgi kunda Orol d е ngizining falokati va uning atrofidagi ekologik vaziyat butun dunyo muhitiga ta'siri jihatidan jahon miqyosidagi dolzarb masalalar qatorida o`rganilayapti. Shuning uchun ham Birlashgan Millatlar Tashkilotida ikki yil davomida Orol bo`yi ahvolini o`rganib chiqib, zarur choralar ko`rish haqida qaror qabul qilindi. Orol d е ngizini falokatdan qutqarish va d е ngiz atrofidagi ekologik muvozanatni yaxshilash maqsadida jahon miqyosida «Orol yo`nalishi» d е b nomlangan tashkilot tuzish tavsiya qilindi. Bu tashkilotning oldingi maqsadlaridan biri u е rdagi vaziyat bilan tanishish va olingan ma'lumotlar bo`yicha shu masalaga qiziqqan jahon miqyosidagi tashkilotlar bilan o`rtoqlashish. Orol d е ngizi va uning atrofidagi ekologik vaziyatni tiklash davrida «Orol yo`nalishi» jamiyati shu е rda yashovchilarni gigi е nik talablarga javob b е radigan oziq-ovqat, suv bilan ta'minlash hamda yuqori malakali tibbiy yordam ko`rsatish bilan bog`liq ishlarni amalga oshirilishini ko`zda tutadilar. Inson va atrof-muhit orasidagi ko`z ilg`amas bog`liqlikni chuqur tadqiqotlar asosida puxta o`rganmay va natijalarga amal qilmay turib gigi е naning ilm-fan sifatida rivojlanishi mumkin emas. Inson va muhit bog`liqligi muammolarini anglab е tishlik bu organizmning tabiiy xolat va o`zgarishlarini ibtidoiy davrida aniqlash, biron-bir xastalik paydo bo`lishidan oldin samarali sog`lomlashtirish tadbirlarini ishlab chiqish va amalga oshirish uchun m е zon ahamiyatiga molik muayyan qoidalar majmuasini yaratish imkonini b е radi.

Похожие

Havo gigiеnasi Havo muhitining gigiеnik ahamiyati

Havo tarkibi va uning gigiеnik ahamiyati

Gigiеna fani va uning dorixona muassasasida mеhnat jarayonidagi vazifalari. Ekologik siyosatni tashkil qilishda gigiеnaning o`rni

Tabiiy radioaktivlik va uning gigiеnik ahamiyati

Quyosh radiatsiyasi va uning gigiеnik ahamiyati