Homiladorlik davrida hamshiralik parvarishi homiladorlik fiziologiyasi - Медицина - Рефераты

Homiladorlik davrida hamshiralik parvarishi homiladorlik fiziologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

6360.216796875 KB

Homiladorlik davrida hamshiralik parvarishi homiladorlik fiziologiyasi Reja:  Urug‘langan tuxum hujayraning bo‘linishi va bachadonga siljib borishi  Urug‘langan tuxum hujayraning bachadonga payvandlanishi – implantatsiya  Platsenta (placenta)  Ona qornidagi hayotning ayrim oylaridagi homila  Homilaning yetilganlik belgilari  Yetilgan homilaning boshi  Homilador ayollar organizmidagi fiziologik o‘zgarishlar  Qorindagi homilaning tirik yoki o‘lik ekanini aniqlash  Homiladorligi patologik kechayotgan  Ayollarda hamshiralik parvarishi  Homiladorlarning qusishini  Va tiyilmaydigan qusishini davolash va parvarishlash  Homiladorlar gipertenziyasi  Tutqanoq tutishida va komada birinchi yordam ko‘rsatish  Gestozlarda homiladorlarni tug‘dirish  Ayollarni tabiiy tug‘ruq yo‘llari orqali tug‘dirish  Gestozlar profilaktikasi  Gestozni boshidan kechirgan ayollar sog‘lig‘ini qayta tiklash  (reabilitatsiya)  Abort (bola tashlash)  Oy-kuni yetmasdan tug‘ish (chala tug‘ish), partus praematurus 1

urug‘lanish (bo‘yida bo‘lish) Erkakning etilgan jinsiy hujayrasi (spermatozoid) bilan ayol jinsiy hujayrasining qo‘shilib bitta hujayraga aylanishi va undan yangi organizm taraqqiy eta boshlashi urug‘lanish deb ataladi. spermatozoidlar erkak jinsiy bezlarining burama kanalchalarida hosil bo‘ladi. Spermatozoidning boshchasi , bo‘yni va ingichka uzun dumi bor (16-rasm). Boshchasi hujayraning yupqa sitoplazma qavati bilan o‘ralgan yadrodan, dumi bilan 16-rasm. spermatozoidlar. bo‘yni esa sitoplazmadan iborat. Spermatozoidlar mustaqil harakatlana oladi. Bu harakat dumining tebranma harakatlariga bog‘liq. Spermatozoidlar urug‘ pufakchalari bilan prostata bezining sekretiga tushgach harakatchanligi oshadi. Urug‘ pufakchalari hamda prostata bezining sekreti bilan spermatozoidlar aralashmasi shahvat yoki sperma deb ataladi. Jinsiy aloqada qinga 5–8 ml sperma tushadi, buncha spermada 200–500 mln. spermatozoidlar bo‘ladi. Sperma qinning asosan orqa gumbaziga tushadi, bachadon bo‘ynining qindagi qismi esa orqa gumbazga qaragan. Bachadon bo‘yni kanalining tashqi teshigi orqa gumbazda to‘plangan spermaga tegib turadi, shuning uchun spermatozoidlar bachadonga bemalol kira oladi. Sermatozoidlar bir daqiqada 3–3,5 mm tezlik bilan harakatlanib 1– 11/2 soatdan keyin bachadon bo‘shlig‘iga etib boradi. 2–3 soatdan 17-rasm. spermatozoidlarning tuxum hujayraga kirishi. 1 – spermatozoidlar; 2 – spermatozoidlarga 1 peshvoz hosil bo’ladigan va ularni qabul qiladigan dumboqcha. keyin bachadon naylariga kirib, ularda 2 tuxum hujayra bilan uchrashadi. Tuxum hujayra bachadon nayining odatda ampulyar qismida urug‘lanadi. Tuxum hujayralar mustaqil harakatlana olmaydi. Yetilgan tuxum hujayra nurafshon toj 2

bilan o‘ralib, yorilgan follikuladan qorin bo‘shlig‘iga tushadi, so‘ngra bachadon nayiga yo‘l oladi. Bachadon nayi va shokilalarining so‘ruvchi peristaltik harakatlari, nay epiteliy sidagi kipriklarninng hilpillashi (shu tufayli suyuqlik nay voronkasidan nayning bachadon tomondagi uchiga harakatlanadi) tuxum hujayraning nayga kirib olishiga yordam beradi. Bachadon nayining ampulyar uchiga kirib olgan tuxum hujayraga million-million spermatozoidlar intilib boradi. Tuxum hujayra yuzasida spermatozoidlar qarshisida qabul qiluvchi do‘mboq vujudga keladi. Million spermatozoidlardan faqat bir nechtasi tuxum hujayraning protoplazmasiga tiniq pardasi (zona pellucida) orqali kiradi (17rasm). Spermatozoidlarning bosh qismida tuxum hujayraning tiniq pardasini eritib yuboradigan ferment-gialuronidaza mavjud, spermatozoidlarning tuxum hujayra ichiga kirishiga shu ferment yordam beradi. Tuxum hujayraga kirmagan hamma spermatozoidlar nobud bo‘ladi, parchalanadi va bachadon naylarining shilliq pardasiga so‘rilib ketadi. Tuxum hujayra protoplazmasiga kirgan bir necha spermatozoiddan faqat bitta yoki ikkitasi urug‘lantirishda qatnashadi; spermatozoid yadrosi tuxum hujayra yadrosiga peshvoz borib, unga qo‘shilib ketadi. Bu jarayon urug‘lanishdir. Homiladorlik tuxum hujayraning urug‘lanish paytidan boshlanadi. URUG‘LANGAN TUXUM HUJAYRANING BO‘LINISHI VA BACHADONGA SILJIB BORISHI Urug‘langan tuxum hujayra modda almashinuvining kuchayganligi bilan farq qiladi. Yadrolar qo‘shilib ketgan hamono tuxum hujayra bo‘lina boshlaydi. Kariokinez yo‘li bilan bo‘linish natijasida tuxum hujayradan avval ikkita qizlik hujayra – blastomerlar hosil bo‘ladi, bular ham bo‘linadi. Blastomerlarning tez bo‘linishi natijasida hujayralar to‘plami vujudga keladi, bu hujayralar to‘plami sirtdan qaraganda tut mevasiga o‘xshaydi (morula). Bo‘linayotgan tuxum ayni vaqtda bachadon nayi ichida harakatlana borib, urug‘lanish paytidan hisob qilganda 8–10-kuni bachadon bo‘shlig‘iga yetib boradi. 3

URUG‘LANGAN TUXUM HUJAYRANING BACHADONGA PAYVANDLANISHI – IMPLANTATSIYA Urug‘langan tuxum bo‘linish bilan bir qatorda hujayralari sifat jihatd an ham o‘zgaradi. Bo‘linayotgan tuxum bachadon nayidayoq tiniq parda (zona pellucida) dan xalos bo‘ladi. Bachadonga kirish paytigacha morula hujayralarining tashqi qavati trofoblastga, ichki hujayralari esa embrioblastga aylanadi. Embrioblastdan murtak (embrion) vujudga keladi. Trofoblast tuxumni payvandlantiruvchi va embrioblastdan hosil bo‘ladigan murtakni oziqlantiruvchi parda hisoblanadi. Trofoblast hujayralari fer mentsimon modda proteolitik fermant ishlab chiqaradi, bu moddalar bachadon shilliq pardasining to‘qimalarini eritib yuboradi. Tuxum bachadon shilliq pardasining yuzasiga (odatda orqa yoki oldingi devorining naylar ro‘parasidagi joyiga) cho‘kadi, trofoblast bachadon shilliq pardasining qoplovchi epiteliysi, bezlari, stroma hujayralari va tomirlarini eritib yuboradi va sekin-asta shilliq pardaning funksional qavati ichkarisiga botib kiradi (18-rasm). Tuxum bachadon shilliq pardasiga batamom kirib olgach uning ustidagi defekt bitib ketadi, tuxumning payvandlanish jarayoni shu paytdan boshlab tugaydi (19-rasm). 2 1 2 3 4 3 18-rasm. Bachadoning shilliq pardasiga tuxum hujayralarning payvandlana boshlashi. 1 – bo‘linayotgan tuxum; 2 – bachadon shilliq pardasining qoplovchi epiteliysi; 3 – detsidual hujayralari; 4 – qon tomiri. 4

Shilliq pardani trofoblast eritib yuborgach tuxum atrofidagi to‘qimalar parchalanib, murtakning oziqlanish muhiti vujudga keladi, (embriotrof, «bachadon suti»). Embriotrofda oqsillar, uglevodlar, yog‘lar, vitaminlar, tuzlar va embrionning oziqlanishi hamda rivojlanishi uchun zarur boshqa moddalar bor. Tuxum payvandlanadigan paytgacha bachadon shilliq pardasi sekretor fazada bo‘ladi: bezlari sekretga to‘lgan, stroma hujayralari yumaloqlangan bo‘lib, glikogen saqlanadi, 6 5 funksional qavat spongioz (g‘ovak) va 1 kompakt qavatlarga bo‘linadi. Spongioz qavat asosan bezlardan, kompakt qavat esa stromaning yumaloqlangan desidual 2 hujayralardan iborat, bezlarning chiqa rish 4 yo‘llari shu hujayralar orasidan o‘tadi. 3 Tuxum payvandlanib olgach bachadon 19-rasm. Ko’chib tushadigan (detsidual) parda bo’laklari. 1 – decidua parietalis; 2 – decidua capsularis; 4 – chorion frondosum; 5 – chorion laeve; 6 – amnion. shilliq pardasi qalin, suvli bo‘lib, bezlari sekretga yanada to‘lishadi, stroma hujayralari kattalashadi, ulardagi glikogen ko‘payadi. Stromaning o‘zgargan shu hujayralari homiladorlikning detsidual hujayralari deb ataladi. Kompakt qavatga suqilib kirgan tuxum hamma tomondan desidual, parda elementlari bilan o‘ralgan. Tuxumning vaziyatiga qarab desidual parda uch qismga bo‘linadi: 1) Decidua capsularis – tuxumni bac ha don bo‘shlig‘i tomondan qoplovchi qismi; 2) Decidua basalis – tuxum bilan bachadon devori o‘rtasidagi qismi; 3) Decidua parietalis – bachadonning bo‘shlig‘ini qoplovchi jami shilliq (desidual) parda. Homila tuxumi o‘sgan sayin decidua 5

capsularis bilan decidua parietalis cho‘ziladi, yupqa tortadi va birbiriga yaqinlashadi. Homiladorlikning IV oyida homila tuxumi butun bachadon bo‘shlig‘ini egallaydi. Desidual pardaning shu ikki bo‘limi birga qo‘shilib, yanada ko‘proq yupqalashadi. Decidua basalis esa, aksincha, qalin tortib, unda ko‘p gina tomirlar taraqqiy etadi. Ko‘chuvchi pardaning shu qismi platsentaning onaga taalluqli qismiga aylanadi. Vorsinali parda (xorion) trofoblast bilan mezoblastdan taraqqiy etadi. Vorsinalar avvaliga tomirsiz bo‘lib, homiladorlik I-oyining oxiridayoq ularga allantoisdan tomirlar o‘sib kiradi. Dastlabki vaqtda vorsinalar homila tuxumining butun yuzasini bir tekis qoplaydi. Homiladorlikning II-oyida xorionning decidua capsularis-ga taqalib turgan qismidagi vorsinalar atrofiyalana boshlaydi, homiladorlikning III-oyida xorionning o‘sha qismidagi vorsinalar yo‘qoladi, natijada xorion silliq bo‘lib qoladi (chorion laeve). Xorionning decidua basalisga taqalib turadigan qarama-qarshi tomonida – vorsinalar, sershox bo‘lib o‘sib chiqadi (chorion frondosum) (12-rasm). Xorionning shu qismi platsentaga aylanadi. Qog‘onoq pardasi (amnion) berk xalta bo‘lib, ichida qog‘onoq suvi bilan o‘ralgan homila turadi. Qog‘onoq pardasi (amnion) homilaga eng yaqin turgan ichki pardadir. Desidual (ko‘chuvchi) pardaga chegaradosh 20-rasm. Bachadonda pardalarning 1 2 joylashuvi (sxema). 1 – chorion laeve; 2 – amnion; 3 – qo’shilib 7 3 ketgan decidua capsularis bilan decidua parietalis; 4 – amnion bo’shlig’i; 5 – kindik; 6 – decidua basalis; 7 – chorion frondosum. 6 bo‘lgan vorsinali parda (xorion) qog‘onoq pardasiga taqalib turadi (20- rasm). 5 Qog‘onoq suvi (amnion suyuq - 4 ligi). Amnion bo‘shlig‘idagi suyuqlik-qog‘onoq suvi homilador likning oxirgi oylarida 1–1,5 l ga etadi. Qog‘onoq suvi (homila atrofidagi suv) amnion eliteliysining sekretsiyasi natijasida hosil bo‘ladi; ehtimol, 6

ona qon tomirlaridan suyuqlik sizib o‘tishi va homila buyraklarining ishlashi natijasida ham qisman hosil bo‘lishi mumkin. Qog‘onoq suviga epidermis tangachalari, teridagi yog‘ bezlarning mahsuli va homilaning mayin tuklari aralashgan bo‘ladi. Qog‘onoq suvining tarkibida oqsil, tuzlar, mochevina, yog‘, qand va gormonlar (follikulin, gonadotrop gormon) bor. Qog‘onoq suvining fiziologik ahamiyati katta: 1) suv homilaning bemalol harakatlanishi va taraqqiy etishi uchun sharoit tug‘diradi, suv yetishmasligi homiladagi tug‘ma majruhliklarga sabab bo‘ladi; 2) suv homilaning nozik organizmini noqulay tashqi ta’sirlardan saqlaydi; 3) suv kindikni homila gavdasi bilan bachadon devori o‘rtasida qisilib qolishdan saqlaydi (kindikning qisilishi natijasida homila nobud bo‘lishi mumkin); 4) qog‘onoq suvi bilan to‘la homila pufagi tug‘ruq vaqtida bachadon bo‘yni ochilish davrining normal o‘tishiga yordam beradi. PLATSENTA (PLACENTA) Platsenta 1 homilaning nafas olis hi, oziq lanishi va homilada modda almashishi natijasida hosil bo‘lg an ortiqcha moddalarni chiqarib 2 21-rasm. vorsinaning mikroskopik tuzilishi. 1 – sinsitiy; 2 – sitotrofoblast (Langxans hujayralari); 3 – qon tomirlari; 4 – embrional qo’ shuvchi to’qima. yubo rishga yordam beradigan eng muhim organdir. Platsenta o‘pka, hazm a’zolari, buyrak, teri va boshqa a’zolarning funktsiyasini ham bajar adi. Platsentada gonad otrop gormonlar, estrogen gormonlar va pro gesteron hosil bo‘ladi: unda gidro kortizon, bo‘y o‘stiradigan gormon, 1 Platsenta – yo‘ldoshning faqat bir qismi, shuning uchun uni «yo‘ldosh» bilan almashtirish yaramaydi. Uni bola o‘rni deb ham ataladi. 71 3 4

adrenokortikotrop va boshqa gor mon lar ham borligi aniqlangan. Platsentaning to‘qimasida oqsillar, ugle vodlar, lipidlar, fosfatidlar, vitaminlar, mikroelementlar, temir va boshqa moddalar bor. Ba’zi vorsinalar decidua basalisga o‘sib kirib, desidual hujay ralarni va tarvaqaylab ketgan keng tomirlarni eritib yuboradi. Bu vorsinalar platsentaning onaga va homilaga taalluq- li qismlarini bir-biriga bog‘laydi (biriktiruvchi vorsinalar) (21-rasm). Juda mayda vorsinalardan ko‘pchiligi vorsinalararo bo‘shliqda erkin holda tugaydi va shu joyda oqib turgan qonda muallaq holda suzib yuradi. Platsentaning tashqi ko‘rinishi yumaloq, qalin, yumshoq kulchaga o‘xshaydi. Homiladorlik oxirida va tug‘ruqqa yaqin platsenta diametri 15–18 sm, qalinligi 2–3 sm, vazni 500–600 g ga etadi. Platsentaning ikkita yuzasi bor: bir yuzasi bachadon devoriga qaragan bo‘lib, onaga tegishli yuza deyiladi, ikkinchi yuzasi ichkariga, amnion bo‘shlig‘iga qaragan bo‘lib, homila yuzasi deb ataladi (22-rasm). Homilaga qaragan yuzasi silliq, yaltiroq qog‘onoq pardasi bilan qoplangan. Shu pardaning ostidan xorionga tomirlar o‘tadi, bu tomirlar kindik yopishgan joydan platsenta periferiyasiga tomon radial yo‘l oladi. Platsentaning onaga qaragan yuzasi och kul rang-qizil bo‘lib, bir qadar chuqur egatlar bilan pallachalar (kotiledonislar) ga bo‘lingan. a ) b ) 22-rasm. platsenta. a – homilaga qaragan yuzasi; b – onaga qaragan yuzasi. 8

Platsentaning asosiy qismini tashkil etuvchi sertarmok vorsinalarni qoplaydigan yupqa desidual parda platsentaning onaga tegishli yuzasiga och kul rang tus beradi. Platsenta odatda bachadon oldingi yoki orqa devorining yuqori bo‘limiga yopishadi; bachadonning tubiga va naylarining burchaklariga platsenta yopishuvi kam uchraydi. homilada qon aylanishi. Ona qornidagi hayotning ikkinchi hafta- sida, homila bachadon devoriga payvandlangach tez orada yuragi ura boshlaydi. Embrionda qon aylanish funktsiyasining rivojlanishi bir necha bosqichga bo‘linadi. Homila tuxumi payvandlangandan keyinroq embrionga trofoblast orqali tuxum atrofidagi to‘qimalar parchalanishidan oziq moddalar kelib turadi. Rivojlanishning ikkinchi haftasida sariqlik xaltasining devorida qon tomirlari va qon elementlari hosil bo‘lib, sariqlik xaltasida qon aylana boshlaydi. I-oy oxirida allantois tomirlari xorionga yaqin kelib vorsinalar ichiga kiradi va allantoisda qon aylana boshlaydi. III-oyda platsenta shakllanadi va allantois o‘rniga platsentada qon aylana boshlaydi. Qorindagi homila platsenta orqali ona qonidan kislorod va oziq moddalar olib turadi. Shunga yarasha homiladagi qon aylanishining muhim xususiyatlari bor. Platsentada kislorod va oziq moddalar bilan boyigan homila qoni kindik venasi orqali homila organizmiga kiradi. Homila tug‘ilgan zahoti birinchi marta nafas oladi, shu paytdan boshlab homila o‘pkasi bilan nafas ola boshlaydi va qon aylanishining tug‘ilgandan keyingi tipi vujudga keladi. Birinchi marta nafas olish mexanizmi murakkab. Homila tug‘ilgach platsentada qon aylanishi uziladi, platsenta orqali kislorod kelishi to‘xtaydi, homila qonida karbonat angidrid to‘planib, nafas markazini qo‘zg‘atadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloq shuning natijasida birinchi marta nafas oladi. Yangi tug‘ilgan chaqaloq terisining reseptorlariga termik, taktil va boshqa ta’sirlar tufayli paydo bo‘ladigan reflektor reaksiyalar ham birinchi marta nafas olishga yordamlashadi. Birinchi marta nafas olganda o‘pka alveolalari yozilib, o‘pkaga qon keladi. Endi qon o‘pka arteriyalaridan o‘pkani ta’minlaydi, Botallov yo‘li bita boshlaydi, shuningdek Aransiy yo‘li ham bitadi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqning o‘pkasida kislorod bilan 9

boyigan qon o‘pka venalari orqali yurakning chap bo‘lmasiga quyiladi, undan chap qorinchaga va aortaga o‘tadi; bo‘lmalar orasidagi oval teshik bitib ketadi. Shunday qilib, yangi tug‘ilgan chaqaloqda qon aylanishining tug‘ilishdan keyingi tipi qaror topadi. homilaning nafas olishi. Homila tug‘ilib birinchi marta nafas olish harakati boshlanguncha nafas a’zolari ishlamay turadi. Homila platsenta orqali kislorod oladi. Ona qoni platsentaning vorsinalararo bo‘shlig‘ida aylanib turganida undagi kislorod homila qoniga vorsinalar orqali kiradi; homila qonidan ona qoniga karbonat angidrid o‘tadi. Gazlar vorsinalar epiteliysi bilan stromasi va homila kapillyarlarining endoteliysi orqali ona qonidan homilaga va homiladan ona qoniga diffuziya yo‘li bilan o‘tadi. homilaning oziqlanishi. Hazm bezlari va a’zolari ona qornidagi hayot davridayoq ishlay boshlaydi. Homiladorlikning IV–V-oyida jigar glikogenni sintez qiladi va o‘t-safro ishlab chiqaradi, homila ichagidagi ibtidoiy axlat (mekoniy) hosil bo‘ladi. Mekoniyda suv, o‘t- safro, ichga yutilgan tuk, homila terisidagi epidermis tangachalari va yog‘ bezlarining sekreti bor, mekoniy tashqi ko‘rinishda quyuq sarg‘ish massadan iborat. Homilaning me’da-ichak yo‘lidan hazm fermentlari topilgan. a 8 6 5 23-rasm. platsentar qon aylanish. a – vorsina tomirlari; b – platsentar qon aylanish sxemasi. 1 – kindik arteriyasi; 2 – kindik venasi; 3 – vorsinalar orasidagi bo‘shliq, bu yerda ona qoni aylanib yuradi; 4 – bachadonning muskul qavati; 5 – arteriya; 6 – vena; 7 – yopilgan vorsinalar; 8 – decidua basalis; 9 , 10 – vorsinalar. 10b 1 2 3 4 79 10

homilaning chiqarish funktsiyalari. Oqsillar, yog‘lar, ugle- vodlar almashinuvi natijasida hosil bo‘ladigan moddalar (modda almashinuvining oxirgi ozuqalari – chiqindilar) homila organizmidan platsenta orqali ona qoniga o‘tadi. Homilada modda almashinuvi chiqindilarini homilador ayolning chiqarish a’zolari, asosan buyraklari ajratib chiqaradi. Homila buyraklari ona qornidagi hayotining VI– VII-oyidan ishlay boshlaydi, ammo chiqarish funktsiyasi, hali sust bo‘ladi. Ona qornidagi hayotning oxiriga yaqin homiladan qog‘onoq suviga picha siydik chiqadi, deb taxmin qilishadi. Bola hatto chala tug‘ilganda ham darrov siydik chiqaradi. ONA QORNIDAGI HAYOTNING AYRIM OYLARIDAGI HOMILA Homiladorlik so‘ngi hayz ko‘rishning birinchi kunidan hisob qilganda o‘rta hisob bilan 280 kun yoki akusherlar hisobida 10 oy davom etadi (akusherlar hisobidagi oy 28 kun; akusherlarning 10 oyi 40 hafta). Shu davr mobaynida tuxum hujayra urug‘lanib, undan homila yetiladi, bu tug‘ilgan homila yashab keta oladi. 11

12 24- rasm. ona qornidagi homilaning qon aylanish doirasi. 1 – v. umbilicalis; 2 – v. portae; 3 – ductus venoses Arantsii; 4 – v. cava inferior; 5 – v. hepatica; 6 – o‘ng bo‘lmacha; 7 – chap bo‘lmacha; 8 – o‘pka tomirlari; 9 – aorta; 10 – a. pulmonalis; 11 – ductus a. Botalli; 12 – o‘pkalar; 13 – aorta descendens; 14 – a. umbilicalis 25- rasm. Chaqaloqlar qon aylanish doirasi. 1 – v. umbilicalis; 2 – v. portae; 3 – ductus venoses Arantsii; 4 – v. cava inferior; 5 – v. hepatica; 6 – o‘ng bo‘lmacha; 7 – chap bo‘lmacha; 8 – o‘pka tomirlari; 9 – aorta; 10 – a. pulmonalis; 11 – ductus a. Botalli; 12 – o‘pkalar; 13 – aorta descendens; 14 – a.umbilicalis.123 4 56 7 89 10 11 12 13 47 8 13 12 35 6 9 10 11 12 1414

a ) b ) d ) e ) f ) 26-rasm. Qorindagi homila shakli va kattaligining ketma-ket o‘zgarib borishi. a – 1 oy; b – 1 1/2 oy; d – 2-oy oxiri; e – 3-oy oxiri; f – 4-oy oxiri. I oy ichida tuxum bo‘linadi, murtak va embrional pardalar hosil bo‘ladi. II oy oxirida homilaning bo‘yi 3–3,5 sm, tanasi shakllangan, qo‘l-oyoq kurtaklari bor, boshi tanasining uzunligiga baravar keladi, boshida ko‘z, burun, og‘iz kurtaklari aniqlanadi (26-rasm). III oy oxirida homilaning bo‘yi 8–9 sm, vazni 20–25 g, boshi kattagina, jinsiy a’zolar tuzilishidagi tafovut sezilarli, qo‘l-oyoqlari harakatlanadi, barmoqlari aniqlanadi. Iv oy oxirida homilaning bo‘yi 16 sm, vazni 120 g, yuzi shakllangan, qo‘l-oyoq harakatlari faolroq bo‘ladi-yu, onasiga sezilmaydi, jinsi ro‘y-rost ajratiladi. v oy oxirida homilaning bo‘yi 25–26 sm ga etadi, vazni 280–300 g bo‘ladi. Terisi qizil, tuk bosgan. Yog‘ bezlaridan yog‘ moddasi ajralib chiqa boshlaydi, bu modda epidermis qazg‘oqlariga aralashib, pishloqqa o‘xshash surtma (vernix caseosae) ni hosil qiladi. Ichakda mekoniy hosil bo‘ladi. Homilaning harakatlari onasiga seziladi. Homilador ayolning qorniga quloq tutib ko‘rilsa, homilasining yuragi urayotganligini eshitish mumkin. VI oy oxirida homilaning bo‘yi 30 sm, vazni 600–680 g, harakatlari chaqqon, homila tirik tug‘ilishi mumkin, nafas harakatlarini bajara oladi, tug‘ruqdan keyin alohida yaxshi parvarish qilinsa yashab ketishi mumkin, aks holda tez o‘lib 13

qoladi. VII oy oxirida homilaning bo‘yi 35 sm, vazni 1000–1200 g. Teri ostidagi yog‘ qavati yupqa, terisi burishgan, pishloqsimon surtma bilan qoplangan, butun badanini tuk bosgan. Quloq va burun tog‘aylari yumshoq, qo‘loyoq tirnoqlari barmoqlarining uchlarigacha yetmaydi. O‘g‘il bolalarning moyaklari yorg‘oqqa tushmagan, qiz bolalarning kichik jinsiy lablari katta jinsiy lablar bilan berkilgan emas. Homila tirik tug‘ilib nafas oladi. Homiladorlikning VII oyi yoki 28 haftasi o‘tgach homila chala (etilmagan) hisoblanadi-yu, yashay oladi, ammo shu muddatda tug‘ilgan bolalar juda sinchiklab parvarish qilingandagina yashab qolishi mumkin. VIII oy oxirida homilaning bo‘yi 40 sm, vazni 1500–1600 g, homila tug‘ilgach yashab ketishi uchun maxsus parvarishni talab qiladi. IX oy oxirida homilaning bo‘yi 45 sm, vazni 2400–2500 g teri ostidagi yog‘ qavati qalin tortadi, terisi silliq, pushti rang, badanidagi tuk kamaygan, boshidagi sochi o‘sgan. Bu muddatda tug‘ilgan bola yashab ketadi. X oy oxiriga kelib chalalik (yetilmaganlik) belgilari yo‘qoladi, homila yetilib tug‘iladi. Homila akusherlar hisobicha X-oy oxirida yetiladi. Homilaning oy-kuni yetib tug‘ilishi yetilish darajasiga ba’zan mos kelmaydi. Rivojlanish sharoiti noqulay bo‘lganda (onaning kasalligi, yaxshi ovqatlanmasligi va hokazo) oy-kuni yetib tug‘ilgan bolada ham yetilmaslik belgilari bo‘lishi mumkin. Ba’zan teskarisi ham bo‘ladi: bola muddatidan ilgariroq tug‘iladi, lekin yetilgan bo‘ladi. Tug‘ilgan homilaning necha oyligini bilish uchun bo‘yi va vazni haqidagi ma’lumotlardan foydalanish mumkin. Gaaze sxemasi homiladorlikning turli oylarida homilaning bo‘yini bilishga imkon beradi. oy oxiri hisob homila bo‘yi (sm) oy oxiri hisob homila bo‘yi (sm) I 1 x 1 1 VI 6 x 5 30 II 2 x 2 4 VII 7 x 5 35 III 3 x 3 6 VIII 8 x 5 40 IV 4 x 4 16 IX 9 x 5 45 V 5 x 5 25 X 10 x 5 50 Sxemadan ko‘rinib turibdiki, homiladorlikning birinchi yarmida (akusher 14oy homilaning gramm hisobidagi vazni (o‘rtacha raqamlar) III 20–25 IV 120 V 280–300 VI 600–680 VII 1000–1200 VIII 1500–1600 IX 2400–2500 X 3200–3500

larning 5-oyida) homilaning bo‘yi oylarning kvadratga oshirilgan soniga mos keladi, VI oydan boshlab homilaning bo‘yi oylarning 5 ga ko‘paytirilgan soniga mos keladi. Keltirilgan o‘rtacha ma’lumotlarga qarab, homilaning vaznini bilish mumkin. VI va VII oyda homilaning vazni avvalgi oydagiga nisbatan taxminan ikki baravar oshadi, IX va X oyda homila vazni eng ko‘p (o‘rta hisob bilan 800 g dan) o‘sadi. HOMILANING YETILGANLIK BELGILARI Tug‘ilgan go‘dakning etilganligi bir qancha belgilar yig‘indisidan bilinadi. 1. Oy-kuni yetib tug‘ilgan yetuk go‘dakning bo‘yi o‘rta hisobda 50 sm (48 sm dan 57 sm gacha boradi), vazni 3200–3500 g (2600 dan 5000 g gacha va undan ortiqroq). Homilaning bo‘yi vazniga nisbatan doimiy kattalik hisoblanadi, shuning uchun homilaning bo‘yi yetilganlik darajasini to‘g‘riroq aks ettiradi. Yangi tug‘ilgan go‘dakning bo‘yi 47 sm dan uzunroq bo‘lsa yetilgan deb, 47 sm dan kamroq bo‘lsa etilmagan hisoblanadi. Bo‘yi, 45 sm dan 47 sm gacha bo‘lgan go‘daklarning etilganligini yoki yetilmaganligini aniqlaganda har gal hamma belgilarni alohida sinchiklab tahlil qilishga to‘g‘ri keladi. Bunday go‘dakning yetilganligi haqida akusher va pediatr birgalashib xulosa chiqaradi. Yangi tug‘ilgan go‘dakning bo‘yi haqida ma’lumotlar bo‘lmasa, vazni hisobga olinadi, shu bilan birga yangi tug‘ilgan chaqaloq vazni 2500 g dan kam bo‘lsa, yetilmagan deb hisoblanadi. 2. Yetilgan homilaning ko‘krak qafasi qavariq, kindik halqasi to‘sh suyagining xanjarsimon o‘sig‘i bilan qov o‘rtasida bo‘ladi. 3. Yetilib tug‘ilgan bolaning terisi och pushti rangda, teri ostidagi yog‘ qatlami yaxshi rivojlangan, terisida pishloqsimon surtma qoldiqlari bor, tuklari faqat yelkasida va orqasining yuqori qismida qolgan, boshidagi sochining uzunligi 2 sm ga etadi, tirnoqlari barmoqlarining uchlaridan oshib turadi. Quloq va burun tog‘aylari elastik. 15

5. O‘g‘il bolalarning moyaklari yorg‘oqqa tushgan, qiz bolalarning kichik jinsiy lablari va klitori katta jinsiy lablar bilan berkilgan. 6. Yetilib tug‘ilgan go‘dak faol harakat qiladi, baralla chinqiradi, ko‘zlari ochiq bo‘ladi, yaxshi emadi. YETILGAN HOMILANING BOSHI Akusherlikda homila boshining shaklini va kattaligini o‘rganish ayniqsa muhim ahamiyatga egadir. Aksari tug‘ruqda (96%) homila boshi ketma-ket bir qancha harakatlar qilib (burilib), tug‘ruq kanalidan birinchi bo‘lib o‘tadi. Ichki tekshirishda homila boshidagi suyak choklari va liqildoqlar (20-rasm) aniqlanadi, ularning qay tarzda joylashganiga qarab, tug‘ruqning qanday o‘tishi haqida fikr yuritsa bo‘ladi. Yetilgan homila boshining bir qancha xususiyatlari bor. Homilaning yuz suyaklari mustahkam birlashgan, ammo kalla suyaklari orasida yoriqsimon choklar va liqildoqlar bor. Homila boshi tug‘ruq yo‘llaridan o‘tayotganda choklar va liqildoqlar kalla suyaklarining bir-biriga nisbatan siljishiga, bir-birining ustiga o‘tishiga imkon beradi. Homilaning kalla suyaklari osongina bukiladi. Homila kallasi ikkita peshona suyagi, ikkita tepa suyak, ikkita chakka suyagi va bitta ensa suyagi, asosiy suyak va g‘alvirsimon suyakdan iborat (28-rasm). Akusherlikda quyidagi choklarning alohida ahamiyati bor (27-rasmga qaralsin). 2 27-rasm. Yangi tug‘ilgan chaqaloq kallasi (yuqoridan ko’rinishi), undagi choklar va liqildoqlar. 1 – lambdasimon chok; 2 – o‘q- yoysimon chok; 3 – tojsimon chok; 4 – peshona choki; 5 – kichik liqildoq; 6 – katta liqildoq. 161 3 4 5

28-rasm. Yangi tug‘ilgan chaqaloq kallasi. 1 – peshona suyagi; 2 – tepa suyak; 3 – chakka suyak; 4 – ensa suyagi; 5 – katta qiyshiq o‘lcham; 6 – kichik qiyshiq o‘lcham; 7 – o‘rta qiyshiq o‘lcham; 8 – to‘g‘ri o‘lcham; 9 – vertikal (tik) o‘lcham. 171 2 3 456 7 89

HOMILADOR AYOLLAR ORGANIZMIDAGI FIZIOLOGIK O‘ZGARISHLAR Ona qornida rivojlanayotgan homilaga kislorod, oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, tuzlar, vitaminlar va boshqa moddalar hafta sayin tobora ko‘p talab qilinadi. Bu moddalarning hammasi homilaga ona organizmidan o‘tib turadi; homiladagi modda almashinuv natijasida hosil bo‘lgan chiqindilar ona qoniga o‘tadi va uning chiqarish a’zolari orqali chiqib ketadi. Binobarin, homilador ayol organizmi qo‘shimcha ish bajaradi, bu esa eng muhim tizim va a’zolar faoliyatining kuchayishini yoki qayta tuzilishini talab qiladi. Homila rivojlanishiga aloqador bo‘lgan yangi sharoit ta’siri bilan ho milador ayol organizmida ko‘pgina murakkab o‘zgarishlar yuz beradi. Bular fiziologik o‘zgarishlar bo‘lib, homilaning to‘g‘ri rivojlanishiga yordam beradi, ayol organizmini tug‘ruqqa va bola emizishga tayyorlab boradi. Homiladorlikka aloqador o‘zgarishlarning kelib chiqishini va taraq qiy etishini markaziy asab tizimi idora etadi. asab tizimi. Homilador ayollarda bosh miya bilan orqa miyaning qo‘zg‘aluvchanligi o‘zgaradi. Homiladorlikning III–IV oyigacha bosh miya po‘stlog‘ining o‘zga ruvchanligi kamayadi, so‘ngra homiladorlik oxirigacha ortib boradi. Homiladorlik vaqtida markaziy asab tizimining pastroqdagi bo‘limlari va bachadon asablarining qo‘zg‘aluvchanligi pasayib turadi. Reflektor qo‘zg‘aluvchanlik shu tariqa pasayganidan, bachadon inert bo‘lib, tinchl anadi, bu esa homiladorlikning tekis kechishiga yordam beradi. Tug‘ruqdan oldin orqa miya va bachadon asab elementlarining qo‘z g‘aluvchanligi oshadi, bu esa dard va to‘lg‘oq tutishiga imkon beradi. Homilador ayollarda periferik asablar qo‘zgaluvchanligi oshadi, dum g‘aza va belida nevrologik og‘riqlar paydo bo‘ladi, boldir muskullari tortis hib qisqaradi. Bu o‘zgarishlarning hammasi keyin chalik izsiz o‘tib ketadi. endokrin tizimi. Homiladorlikda ichki sekretsiya a’zolari (endokrin bezlar) tizimida muhim o‘zgarishlar ro‘y beradi. Ayolning bo‘yida bo‘lishi bilanoq tuxumdonda yangi ichki sekretsiya bezi – homiladorlik sariq tanasi rivojlanadi, undan ishlanib chiqadigan gormon (progesteron) otalangan tuxum hujayraning bachadon shilliq pardasiga payvandlanishi va homiladorlikning to‘g‘ri rivojlanishi uchun sharoit tug‘diradi. Homiladorlikning boshidan oxirigacha tuxumdonda follikulalar yetilm aydi va ovulyatsiya ro‘y bermaydi; sariq tana gormon chiqarib turgani tufayli bu jarayonlar to‘xtaydi. Homiladorlikning ikkinchi yarmida sariq tana teskari taraqqiy etib, uning funktsiyalarini platsenta bajaradi. platsenta – faol ishlaydigan yangi ichki sekretsiya a’zosidir. Gonado trop va estrogen gormonlar, shuningdek progesteron platsentada hosil bo‘ladi va to‘planadi. Ayol organizmidagi gormonlarning miqdoriy nis batlari homiladorlikning turli oylarida o‘zgarib turadi. Bachadonning qo‘zg‘aluvchanligini va qisqarish funktsiyasini tormozlovchi gormonlar homila dorlikning birinchi yarmida ko‘proq ishlanib chiqadi, bu esa homila dorlikning rivojlanishiga imkon beradi. Homiladorlikning keyingi oylarida estrogen gormonlar ko‘pa yadi, shu munosabat bilan tug‘ruqdan oldin bachadonning qo‘zg‘aluvchanligi oshadi. Gipofiz. Homiladorlik davrida gipofizning oldingi bo‘lagi atroflicha kattalashadi, chunki gormon chiqaruvchi hujayralar ko‘payadi va giper trofiyalanadi. Gipofizdan gonadotrop gormonlar, ayniqsa homilad orlik sariq tanasining funktsiyasini kuchaytiruvchi gormon ko‘proq ishlab chiqiladi. Gipofizning oldingi bo‘lagida, gonadotrop gormonlardan tashqari, sut bezl ari, qalqonsimon bez, buyrak usti bezlari po‘stloq qavatining funktsiyasini kuchaytiradigan gormonlar va o‘sish gormoni hosil bo‘ladi. Homiladorlik vaqtida bachadonning va jinsiy apparatdagi boshqa a’zolarning o‘sishi gipofiz oldingi bo‘lagining kattalashuviga bog‘liq. Gipofizning orqa bo‘lagida oksitosin ishlanib chiqadi, bu modda homiladorlik oxirida va tug‘ruqda bachadonning qisqarish funktsiyasini kuchaytiradi. Qalqonsimon bez homiladorlikning dastlabki oylarida zo‘r berib ishlaydi, homiladorlikning ikkinchi yarmida bu bez funktsiyasi susayadi. 18

Qalqonsimon bez funktsiyasining o‘zgarishi homiladorlik vaqtida modda almashinuviga ta’sir ko‘rsatadi. Qalqonsimon bez oldidagi bezchalar (kalsiy almashinuviga ta’sir etadi) homiladorlik vaqtida juda ham zo‘r berib ishlaydi. Homilador ayollar ba’zan tutqanoq va spazmlarga moyil bo‘ladilar, buning sababi shuki, qalqonsimon bez oldidagi bezchalar funktsiyasi susaygani uchun organizmda kaltsiy tuzlari yetishmay qoladi. Buyrak usti bezlari po‘stloq qavatining qalin tortishi hisobiga kattal ashadi. Buyrak usti bezlari po‘stlog‘ida hujayralar ko‘payadi va lipoidlar (yog‘ moddalar), ayniqsa xolesterin ko‘p to‘planadi. Homila dorlikda qondagi lipoidlarning ko‘payishi va terining pigmentasiyalanishi buyrak usti bezlari po‘stlog‘ining funktsiyasiga bog‘liq. Moddalar almashinuvi. Homiladorlikda asab tizimi va endokrin a’zolar funktsiyalarining qayta tuzilishi tufayli moddalar almashinuvi ancha o‘zgaradi. Homiladorlikda moddalar anchagina tez almashinadi, homilad orlikning ikkinchi yarmida assimilyatsiya jarayonlari xiyla kuchayadi. Qon. Homiladorlik davrida qon ishlab chiqish jarayonlari kuchayadi, gemoglobin, eritrositlar, leykotsitlar soni, qon plazmasi va aylanib yuruvchi qonning umumiy hajmi oshadi. Sog‘lom homilador ayollarda gemoglobin, eritrotsitlar, leykotsitlar soni normal bo‘ladi. Eritrotsitlarning cho‘kish tezligi bir oz tezlashgan bo‘lishi mumkin. Yurak-tomirlar tizimi. Yurak-tomirlar tizimi homiladorlikda katta ish bajaradi, chunki yangi platsentar qon aylanish doirasi paydo bo‘lib, bachadonning tomirlar shaxobchasi keskin darajada ko‘payadi. Sog‘lom homilador ayolning yuragi yangi sharoitga sekinasta moslashib, qo‘shimcha ishni bemalol uddalaydi. Homiladorlik vaqtida yurakning muskul elementlari gipertrofiyalanadi va qisqarish kuchi oshadi. Kapillyarlar devori suv, tuzlar va qon zardobining mayda dispers oqsillari – albuminlarni o‘tkazuvchanligi oshadi. Qon bosimi homiladorlikning boshidan oxirigacha aksari normal bo‘ladi. Homiladorlikning dastlabki oylarida ba’zi ayollarning qon bosimi bir xilda turmaydi, so‘nggi oylarda qon bosimi picha ko‘tarilishga moyil bo‘ladi, lekin normal homiladorlikda maksimal arterial bosim 125–130 mm simob ustunidan oshmaydi, tomir urish tezligi (puls) o‘zgarmaydi. hazm a’zolari. Homiladorlikning dastlabki 2–3 oyida ko‘pchilik ayollarda bosh qopong‘ilik kuzatiladi: ko‘ngli ayniydi, ayniqsa ertalab qusadi. Ta’m va hid bilish sezgilari o‘zgaradi, ba’zan ovqatlardan ko‘ngli qoladi, ayrim ovqatlarni va ba’zan bo‘r, gilmoya kabi (yeb bo‘lmaydigan) moddalarni ko‘ngli tusaydi. Homilali bachadon o‘sgan sayin ichak yuqoriga va ikki yon tomonga suriladi; homila yirik bo‘lganda, egiz homiladorlikda va qog‘onoq suvi ko‘p bo‘lganda me’da va xatto jigar ancha yuqoriga suriladi. Jigar moddalar almashinuvining hamma turlarini boshqarishda qatnashadi va oraliq almashinuvda hosil bo‘ladigan zaharli moddalarni zararsizlantiradi. Bundan tashqari, homilada modda almashinuvida hosil bo‘ladigan zaharli moddalar ham ona organizmiga o‘tib, uning jigarida zararsizlantiriladi. Nafas a’zolari. Homiladorlik vaqtida kislorodga ehtiyoj oshgani munosabati bilan o‘pka zo‘r berib ishlaydi. Homiladorlik oxiriga yaqin bachadon diafragmani yuqoriga surib qo‘yganiga qaramay, ko‘krak qafasi kengayishi hisobiga o‘pkaning nafas yuzasi kichraymaydi. Homiladorlik oxirida nafas olish bir qadar tezlashadi. siydik chiqarish a’zolari. Homiladorlik vaqtida buyraklarga zo‘r keladi, chunki bu a’zolar ayolda va qorindagi homilada modda almashinuv chiqindilarini organizmdan chiqarib yuboradi. Homiladorlikning so‘nggi oylarida siydikda oqsil yuqi paydo bo‘lishi mumkin. Oqsil miqdorining 1 l siydikka 1 mg dan to‘g‘ri kelishi homiladorlik gestozi degan jiddiy patologiya ro‘y berganligini ko‘rsatadi. Homiladorlikning dastlabki oylarida bachadon qovuqni qisib qo‘ygani uchun ba’zi ayollarning tez-tez siygisi qistaydi. 19

Homiladorlikning so‘nggi oylarida qovuq cho‘zilib, yuqoriga suriladi, oxirida esa homila boshi kichik chanoq kirish qismiga taqalib turadi, shu munosabat bilan qovuq qisilib, tez-tez siygi qistashi mumkin. Teri. Homiladorlikda teri o‘ziga xos o‘zgaradi. Ko‘pincha badanning muayyan joylariga, qorinning oq chizig‘i bo‘ylab, emchak uchida va uning atrofidagi doirada jigar rang yoki kofe rang bo‘yoq moddasi – pigment to‘planadi (30-rasm). Ayniqsa peshonada, burun qansharida va yuqori labda pigmentli dog‘lar (Chloasma uterinum) ko‘p qayd qilinadi (29-rasm). Qorachadan kelgan ayollarda pegmentatsiya yaqqolroq seziladi. Homilali bachadon o‘sgan sayin qorin devori sekin-asta cho‘ziladi. Terisi yetarlicha elastik bo‘lmagan ayollarning qorin devori anchagina cho‘zilganda homiladorlik chandiqlari (struae gravidarum) paydo bo‘ladi (31-rasm). Homiladorlik chandiqlari pushti, qizg‘ish yoki ko‘kimtir- qizil hoshiyalarga o‘xshaydi. Ular aksari qorin terisida, ba’zan sut bezlari va son terisida bo‘ladi. Homiladorlik chandiqlari tug‘ruqdan keyin yaltiroq oq hoshiyalarga o‘xshab qoladi. Jinsiy a’zolar. Homiladorlik vaqtida ayolning butun organizmida o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, lekin bu o‘zgarishlar hammadan ko‘proq ba chadonda uchraydi. Homiladorlik vaqtida bachadonning kattaligi, shakli, vaziyati, konsistentsiyasi va reaktivligi (qo‘zg‘aluvchanligi) o‘zgaradi. 29-rasm. homilador 30-rasm. homilador 31-rasm. homiladorlik ayol yuzidagi ayolning emchak uchlari- chandiqlari. pigmentli dog’lar. dagi va qorinning oq chizi g‘idagi pigmentatsiya. Bachadon homiladorlikning boshidan oxirigacha kattalashib boraveradi. Homilasiz bachadonning bo‘yi 7–8 sm bo‘lsa, homiladorlik oxiriga yaqin 38 sm ga etadi. Diametri 4–5 sm dan 25–26 sm ga yetadi. Homilasiz bachadonning vazni 50–100 g bo‘lsa, homiladorlik oxirida 1000–1200 g ga yetadi. Homiladorlik oxirida bachadon bo‘shlig‘ining hajmi 500 baravar kattalashadi. Bachadon asosan muskul tolalarining gipertrofiyasi (cho‘zili shi va yo‘g‘onlashuvi) va giperplaziyasi (miqdor jihatidan ko‘payishi) hisobiga kattalashadi. Har bir muskul tolasi taxminan 10 baravar uzayadi va 4–5 baravar yo‘g‘on tortadi; ayni vaqtda muskul tolalari ko‘payadi va yangi hosil bo‘lgan muskul elementlari o‘sadi. Bachadon tomirlar shaxobchasi ancha kattalashadi. Arteriyalari va venalari cho‘ziladi, kengayadi; venalar ayniqsa kengayadi. Arte riyalar buralib, ayrim joylari shtoporga o‘xshab turadi, bu esa bachadon qisqara yotganda kattaligining o‘zgarishiga, arteriyalarning moslanishiga yordam beradi. Homiladorlik vaqtida bachadon tomirlaridan bir necha bor ko‘proq qon o‘tadi. Tug‘ruq vaqtida bachadon bo‘g‘zi bachadon bo‘yni bilan birga chiqarish nayiga aylanadi. Bachadon bo‘ynining tashqi va ichki teshiklari birinchi marta bo‘yida bo‘lgan ayollarda tug‘ruqqa qadar berk turadi; takror bo‘yida bo‘lgan ayollarda esa bachadon bo‘ynining kanali homiladorlikning so‘nggi oylari da kengayib, ko‘pincha bir barmoq sig‘adigan bo‘ladi. 20

Bachadon naylari (tuxum yo‘llari) yo‘g‘on tortadi, to‘qimalar gipere miyasi va seroz suyuqliqni shimishi tufayli to‘yinib, sersuv bo‘lib turadi. Bachadon o‘sgan sayin tuxum yo‘llari tobora tik bo‘lib, homiladorlik oxiriga yaqin bachadonning yon qismlari bo‘ylab osilib turadi. Tuxumdonlar birmuncha kattalashib, yumshoq bo‘lib qoladi, ularda ovulyatsiya to‘xtaydi; tuxumdonlardan birida homiladorlik sariq tanasi rivojlanadi. Bachadon o‘sgani tufayli tuxumdonlar kichik chanoqdan yuqo riga ko‘tarilib, qorin bo‘shlig‘ida (bachadonning yon yuzasi yaqinida) joylashadi. Bachadon boylamlari uzayadi va yo‘g‘onlashadi. Bachadonning yuma loq boylamlari va dumg‘aza-bachadon boylamlari ayniqsa ko‘p giper trofiyalanadi, shu tufayli bachadon tug‘ruq vaqtida to‘g‘ri vaziyatini saqlab turadi. Qinda homiladorlik munosabati bilan katta o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Qin devorlarining qon bilan ta’minlanishi keskin darajada kuchayadi, qin devorlarining hamma qavatlariga seroz suyuqliq shimiladi. Qin devorilari yumshab, sersuv va oson cho‘ziluvchan bo‘ladi. Qin shilliq pardasi ko‘kimtir tusga kiradi. Homiladorlik vaqtida qindagi muskul tolalari va qo‘shuvchi to‘qima elementlarining giperplaziyasi va gipertrofiyasi ro‘y beradi. Shu munosabat bilan qin cho‘ziladi, kengayadi, shilliq parda burmalari baralla sezilib turadi. Tashqi jinsiy a’zolar homiladorlik vaqtida yumshab, qin kirish qismi ning shilliq pardasi ko‘kimtir tuc oladi. Takror bo‘yida bo‘lgan ayollarning tashqi jinsiy a’zolarida ba’zan varikoz tugunlar paydo bo‘ladi. Sut bezlari. Sut bezlarining rivojlanishi balog‘atga yetish davrida boshlanib, jinsiy gormonlar ta’sirida ro‘y beradi. Homiladorlik vaqtida sut bezlari sut chiqarishga tayyorlanadi. Sut bezlarining bez bo‘lakchalari kattalashadi, alveolalar epiteliysida juda may da yog‘ zarralari paydo bo‘ladi. Sut bezlariga qon ko‘proq keladi, teri ostidagi venalari kengayib, nozik teri orqali ko‘rinib turadi. Sut bezlari taranglashib, ko‘pincha tirsillayotgandek seziladi. So‘rg‘ich o‘sib, atrofidagi to‘garakcha bilan birga pigmentasiyalanadi. So‘rg‘ich atrofidagi bezlar (Mongomeri) yaqqol bo‘rtib turadi. So‘rg‘ichdagi silliq muskullar qo‘zg‘aluvchanligi oshadi, u mexanik yo‘l bilan ta’sirlanganda muskullar qisqaradi, atrofidagi doira kichrayadi, ko‘proq turtib chiqib turadi. Homiladorlik boshlaridayoq sut bezlaridan og‘iz suti tomchilarini siqib chiqarsa bo‘ladi. Platsenta gormonlari va gipofizning oldingi bo‘lagidan chiqadigan laktogen gormon ta’sirida sut bezlari sut chiqarishga (laktatsiyaga) tayyorlanadi. Shunday qilib, homiladorlik munosabati bilan ayollar organizmida ro‘y beruvchi o‘zgarishlarning hammasi fiziologik o‘zgarishlardir. Bu o‘zgarishlar homilador ayol organizmiga ziyon yetkazmasdan, homilaning to‘g‘ri rivojlanishiga yordam beradi. Bundan tashqari homiladorlik ayol organizmini yashnatadi. QORINDAGI HOMILANING TIRIK YOKI O‘LIK EKANINI ANIQLASH Akusherlik amaliyotida ba’zan qorindagi homilaning tirik ekanligini yoki qaysi bir patologik jarayon oqibatida nobud bo‘l ganligini aniqlashga to‘g‘ri keladi. Homiladorlikning birinchi yarm ida hali aniq belgilar bo‘lmagani uchun homilaning tirikligi bachadonning o‘sishini kuzatib aniqlanadi. Bachadon kattaligi homi ladorlik muddatiga yarasha kattalashaversa, bu belgi homilaning tirik ekanligini va rivojlanayotganligini ko‘rsatadi. Homiladorlikning ikkinchi yarmida qorindagi bolaning tirik yoki o‘lik ekanligi haqidagi xulosa odatda homilaning yurak tonlarini eshitishga va qorindagi bolaning qimirlashini aniqlashga asoslanib chiqariladi. Homilaning yurak tonlari eshitilmaganda yoki homilador ayol qornidagi bolaning qimirlayotganini sezmaganda ko‘pincha homilaning tirik ekanligiga shubha tug‘iladi. Lekin homilador ayolni takror tekshirgandan keyin qornidagi bolaning o‘lgani haqida uzil- kesil xulosa chiqarish tavsiya etiladi. Qorindagi bola nobud bo‘lgan holda, yuragi urmay va 21

qimirlamay qolishdan tashqari, homilali bachadonning o‘smay qolganligi ham qayd qilinadi. Keyinchalik qog‘onoq suvi so‘rilib ketishi tufayli bachadon hajmi kichrayadi. Homilador ayol qornida og‘irlik sezadi, og‘zi bemaza bo‘ladi, tobi qochadi, eti uvishib turadi. Sut bezlari yumshab qoladi. Qorindagi bolaning o‘lganligini rentgenografiya yordamida aniqlasa bo‘ladi. Homila o‘lgach skeletida ro‘y bergan o‘zgarishlar (kalla suyak larining siljiganligi, choklarining ochilib qolganligi, umurt qa pog‘onasining burchak hosil qilib bukilganligi va hokazo) rentgenografiyada aniqlanadi. Homilador ayol siydigida estriol (estro gen gormon fraksiyasi) keskin darajada kamayganligi, shuningdek elektrofonokardiografiyada manfiy natijalar olinganligi (homila yuragida bioelektr potensiallarining yo‘qligi) homilaning nobud bo‘lganligidan guvohlik beradi. Homilaning nobud bo‘lganligi haqida ultratovush apparati bilan tekshirganda yanada aniq ma’lumot olish mumkin. HOMILADORLIGI PATOLOGIK KECHAYOTGAN AYOLLARDA HAMSHIRALIK PARVARISHI Ayol organizmida homila tuxumining rivojlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan, homiladorlik tugashi bilan o‘tib ketadigan patologik jarayonlar homiladorlik gestozlari deyiladi. Gestozlar homiladorlik vaqtida ro‘y beradi va odatda homiladorlik tamom bo‘lishi bilan o‘tib ketadi. Tug‘ruq (yoki abort) dan keyin gestozlarning barcha belgilari odatda butunlay yo‘qoladi; shu kasalliklarning uzoq davom etuvchi og‘ir shakllaridan keyin ayrim asoratlari kuzatiladi. Homiladorlik gestozlarini homila tuxumidan (homila va platsentadan) ayol organizmiga o‘tadigan yot oqsillarga sezgirlik ortishi bilan tushunt iradigan nazariya diqqatga sazovordir. Homiladorlik gestozlarining kelib chiqishi ayol asab tizimining funksional xususiyatlariga ko‘p jihatdan bog‘liq. Homiladorlik ayol organizmiga yangi, ortiqroq talablar qo‘yadi. Shu munosabat bilan homiladorlikda deyarli barcha organ va tizimlar funktsiyasi o‘zgaradi, modda almashinuvida kattagina o‘zgarishlar ro‘y beradi. Bu o‘zgarishlar moslanish tariqasidagi fiziologik o‘zgarishlar bo‘lib, homiladorlikning eson-omon o‘tishiga va homilaning rivojlanishiga yordam beradi. Hozirgina ko‘rsatilgan o‘zgarishlarning hammasi asab tizimining nazorati ostida kelib chiqadi va avj oladi. Ayolning asab tizimida o‘zgarishlar mavjud bo‘lsa, moslanish tarzidagi fiziologik reaksiyalar to‘g‘ri rivojlanmaydi. Bir qancha organ va tizimlar faoliyatidagi o‘zgarishlar patologik tus oladi; moddalar almashinuvi buziladi, homilador ayol organizmining tashqi va ichki muhitdan keluvchi ta’sirotlarga javob reaksiyasi o‘zgaradi. Mana shu o‘zgarishlarning hammasi gestozlar paydo bo‘lishiga olib keladi. Ilgari boshdan kechirilgan og‘ir kasalliklar, noto‘g‘ri ovqatlanish, gigiyenik rejimning buzilishi, haddan tashqari charchash va ayol organizmining chidamini kamaytirib qo‘yadigan boshqa omillar asab tizimi funktsiyalarning o‘zgarib ketishiga, demak gestozlar kelib chiqishiga ham sabab bo‘ladi. Gipertoniya kasalligi, yurak poroklari, buyrak, jigar, ichki sekretsiya bezlari kasalliklari (diabet, tireotoksikoz va boshqalar) va boshqa organ hamda tizimlarning kasalliklari bilan og‘rib yurgan ayollarda kechki gestozlar ko‘proq paydo bo‘ladi va og‘irroq o‘tadi. Boshqa kasalliklar ustiga paydo bo‘lgan gestozlar «qo‘shilgan» gestozlar deb ataladi. Homiladorlik gestozlarining tasnifi. Homiladorlik gestozlarining quyidagi turlari tafovut qilinadi. 1. Homiladorlikning ilk gestozlari: homiladorlarning qusishi, so‘lak oqishi. Ilk gestozlarda asosan ovqat hazm qilish tizimida o‘zgarishlar kuzatiladi. 2. Homiladorlikning kechki gestozlari: homiladorlar istisqosi, nefrop atiya, preeklampsiya, eklampsiya. Kechki gestozlarda qon tomirlarda degenerativ o‘zgarishlar bo‘ladi. 3. Homiladorlik gestozlarining kam uchraydigan turlari: homiladorlarning sariq kasalligi, dermatozlar, tetaniya, bronxial astma, osteomalyatsiya, xoreya kabilar. 22

homiladorlarning qusishi (emesis gravidarum). Ko‘p ayollar, ayniqsa birinchi marta bo‘yida bo‘lgan ayollar homiladorlikning dastlabki oylarida ertalab ko‘ngli aynib, qusadi. Ular har kuni qusmaydi; qusish ayolning sog‘lig‘iga ta’sir etmaydi. Bunday qusish gestoz emas. Homiladorlarning faqat ertalab emas, balki kuniga bir necha marta, hatto ovqat yemasdan ham qusishi gestozga aloqador. Ayol qusgan vaqtda ko‘ngli ayniydi, aksari ishtahasi pasayadi, o‘tkir va sho‘r ovqatlarni ko‘ngli tusaydi. Ayol qusishiga qaramay ovqatning bir qismi organizmda qoladi va homilador ayol vazni aytarli kamaymaydi. Homilador ayol darmoni quriyotganini, jirtaki, uyquchan, ba’zan esa uyqusiz bo‘lib qolganini aytadi. Homilador ayolning umumiy ahvoli qoniqarli, temperaturasi normal bo‘lib; pulsi bir qadar tezlashuvi (tomiri bir daqiqada 90 martaga qadar urishi) mumkin. Homiladorlarning qusishi dastlabki 2–3 oyda kuzatiladi, dori-darmon qilish natijasida yoki o‘z-o‘zidan o‘tib ketadi. Homiladorlik qusishlarining uch darajasi tafovut qilinadi: 1 – yengil shakli; 2 – o‘rta og‘irlikdagi qusish; 3 – tiyilmaydigan qusish – og‘ir shakli. Bularning barchasi yagona rivojlanuvchi patologik jarayonning turli darajalari hisoblanadi va ular birinchi darajada tugallanishi yoki og‘irlashuvi mumkin. Qusishning yengil shakli asab tizimida funksional o‘zgarishlar (nevroz fazasi) bilan, o‘rtacha og‘irlikdagi shakli – intoksikasiya (toksikoz fazasi), og‘ir shakli esa – distrofik (distrofiya fazasi) jarayonlar bilan xarakterlanadi. homiladorlik qusishning yengil shakli. Qusishning bu shaklida asosan asab tizimidagi funksional o‘zgarishlar kuzatiladi. Kasallikning asosiy simptomi qusish. Qusish ko‘ngil aynish, ishtahaning pasayishi, ba’zan achchiq va sho‘r narsalarga ko‘ngil ketishi kabi holatlar bilan birga kechadi. Bir kunda 2–4 martagacha qusish takrorlanadi, ko‘pincha ovqat yegandan keyin. Bemorning umumiy ahvoli yomonlashmaydi, tana harorati ko‘tarilmaydi, pulsi 1 daqiqada 90 marta, arterial qon bosimi normal holatda bo‘ladi. Qonda va siydikda o‘zgarishlar bo‘lmaydi. Ba’zan darmonsizlik, uyquchanlik, kayfiyatning pastligi kuzatiladi. Qusish davolanganda engil o‘tib ketadi, ba’zan o‘z-o‘zidan yaxshi bo‘lib ketadi. 10–15% homilador ayollarda qusish kuchayib, keyingi bosqichga o‘tishi mumkin. Qusishning o‘rta og‘irlikdagi shakli. Gestozning bu fazasida asab tizimidagi o‘zgarishlar kuchayadi. Gestozning bu fazasida ichki sekretsiya bezlari faoliyatida katta o‘zgarishlar bo‘ladi. Klinik manzarasi qusishning tezlashuvi (bir sutkada 10 marotaba va undan ham ko‘proq) bilan xarakterlanadi va ovqat yeyish bilan bog‘liq bo‘lmaydi. Homilador ayolning vazni kamayadi, oriqlab ketadi. Tana harorati subfibril (37,5ºC gacha), puls o‘zgaruvchan, taxikardiya 95–100 martaba 1 daqiqada, terisi quruq, darmonsizlik va befarqlik bo‘lishi mumkin. Siydik ajralishi kamaygan, ko‘pincha siydikda aseton topiladi. Tili karashlangan, quruq, ichi qotadi. Qonda unchalik o‘zgarishlar bo‘lmasada, eritrositlar va gemoglobin pasayishi mumkin. Bemorni shifoxona (tug‘ruq kompleksi) sharoitida o‘z vaqtida to‘g‘ri davolansa tezda sog‘ayib ketadi. Ba’zan qaytalanishi va qaytadan davolash kursini o‘tkazishga to‘g‘ri keladi. Kam hollarda o‘rtacha og‘irlikdagi qusish tiyilmaydigan qusishga o‘tishi mumkin. homiladorlikning tiyilmaydigan (haddan tashqari) qusishi (hyperemesis gravidarum) og‘ir kasallik hisoblanadi. Tez-tez qusishga organizmdagi eng muhim funktsiyalarning buzilganidan darak beruvchi boshqa simptomlar ham qo‘shiladi. Ayol bir sutkada 20 marta va undan ortiq qusadi; kunduzi ham, kechasi ham qusaveradi. Yegan ovqati emas, organizmdagi suv ham chiqib ketadi. Ayolning ovqatdan ko‘ngli qoladi. Qusish ustiga ko‘pincha so‘lagi ham oqadi. Ayolning tana vazni kamayadi. Kasallik uzoq davom etganda ayol juda ozib ketadi, teri ostidagi yog‘ qatlami yo‘qoladi. Terisi quruq va ilvillagan, tilini karash bosgan bo‘lib, og‘zidan qo‘lansa hid keladi. Tana temperaturasi subfebril bo‘ladi, pulsi tezlashadi (tomiri bir daqiqada 100–120 martacha uradi), arterial bosim pasayadi, siydikda aseton va oqsil paydo bo‘ladi. Bemor quvvatdan ketadi, 23

miriqib uxlamaydi, qo‘zg‘algan yoki beparvo (apatiya) bo‘ladi. Kasallik ayniqsa og‘ir o‘tganda temperatura ko‘tarilib, badan sarg‘ayadi, puls juda ham tezlashib, aritmiya qayd qilinadi, bemor alahlashi mumkin. Qusishi tiyilmayotgan bemorni o‘z vaqtida davolash zarur. Bemor davolanmasa, organizmda og‘ir distrofik o‘zgarishlar ro‘y berib, ayol o‘lib qolishi mumkin. HOMILADORLARNING QUSISHINI VA TIYILMAYDIGAN QUSISHINI DAVOLASH VA PARVARISHLASH Bemorlar statsionarga yotqizilib, ruhan va jismonan to‘liq orom olishi uchun sharoit yaratiladi. Homilador ayolni kasalxonaga yotqizib, hatto davo qilinmaganda ham umumiy ahvoli, ko‘pincha yaxshilanib ketadi. Bemorni yaxshi parvarish qilish, tinch qo‘yish, uzoq uxlatish, qusishning aksari nom- nishonsiz o‘tib ketishiga va homiladorlikning to‘g‘ri rivojlanishiga ayolni toqat bilan ishontirishning ahamiyati katta. Bemorga oson hazm bo‘ladigan engil ovqatlar (suxari, pyure, choy, kofe, kompot, yog‘siz go‘sht, baliq, tuxum, sariyog‘) uning istagiga qarab buyuriladi. Bemor ovqatni yotgan xolida, bot-bot, ozozdan eb turadi, ba’zan sovuq ovqat yaxshiroq singadi. Agar ovqat singmasa, venaga glyukoza (40% li eritmasi 30–50 ml) yuboriladi yoki tomchili klizma qilib yuboriladigan fiziologik eritmaga glyukoza qo‘shiladi. Glyukoza bilan fiziologik eritmadan qilinadigan tomchili klizmalar (1 l fiziologik eritmaga 40% li glyukoza eritmasidan 100 ml qo‘shiladi) keng qo‘llaniladi, ular organizmni suvsizlanishdan saqlaydi va oziq moddalarning yetib borishiga yordam beradi. Tomchili klizmalar yo‘li bilan kuniga 1,5–2 l fiziologik eritmaga glyukoza qo‘shib yuboriladi. Tomchili klizmaga bulon, sut, tuxum, tolqon qo‘shsa bo‘ladi. Eritma bir daqiqada 60–80 tomchi (soatiga 200–300 ml) tezlik bilan kiritiladi. Ayolning ahvoli hademay yaxshilanadi va uni odatdagicha ovqatlantirish mumkin bo‘lib qoladi. Vitaminlar (avvalo C va B) glyukozaga qo‘shib venaga yuboriladi yoki ichiriladi. Bemor qattiq qusayotgan bo‘lsa, dorilar bilan davolashga to‘g‘ri keladi. Bromidlar ko‘rinishidagi mikroklizmalar (4% li natriy bromid eritmasidan kuniga bir mahal 50 ml) muvaffaqiyat bilan qo‘llanilmoqda. N. V. Kobozeva bromni kofein bilan birga ishlatishni taklif etdi. Natriy bromidning 10% li eritmasi har kuni 10 ml dan venaga yuboriladi; 10% li kofein eritmasi terining ostiga kuniga ikki mahal 1 mldan yuboriladi; davolash 10–15 kun davom etadi. Fiziologik uyquni uzaytirish uchun amital-natriy (barbamil) kuniga 2 mahal 0,1–0,15 g dan ichiriladi; davolash 7–10 kun davom etadi. Bemor qattiq qusayotgan bo‘lsa, barbamildan mikroklizma qilinadi (30–40 ml fiziologik eritmaga 0,15–0,2 g barbamil qo‘shiladi). Uyquni uzaytirish uchun lyuminal ichirish mumkin. Kal’tsiy xlorid yaxshi naf beradi (10% li eritmasidan 10 ml olib venaga yuboriladi yoki 10% li eritmasidan 1 osh qoshiq olib 1/4 stakan suv yoki sut bilan klizma qilinadi). Oz-oz (100–150 ml dan) qon quyib turish foydali. Homiladorlarning qusishiga davo qilish uchun tabletkalar yoki kapsulalarda aminazin ichiriladi (kuniga 2–3 mahal, 0,025 g aminazin, 0,5 g glyukoza) yoki uning 2,5% li eritmasidan 1 ml ni glyukoza bilan qo‘shib, sutkasiga 1 marta venaga yo bo‘lmasa novokain eritmasi bilan qo‘shib, muskullar orasiga yuboriladi, novokain ham odatda qusishning to‘xtashiga yordam beradi. Qusishning to‘xtashiga yordam qiladigan boshqa preparatlar (droperidol va boshqalar) ham bor. To‘g‘ri dori-darmon qilinganda davo ko‘pincha yaxshi naf beradi. Dori-darmon natija bermaganda homiladorlikni to‘xtatishga to‘g‘ri keladi. homiladorlikning kechki gestozlari. Homiladorlikning kechki ges tozlariga (toksikozlariga) shish (istisqo), nefropatiya, preeklampsiya va eklampsiya kiradi. 24

Kechki gestozlar akusherlik amaliyotida o‘rtacha 1–2,7% homilador ayollarda uchraydi. Uning og‘ir shakllaridan bo‘lgan va akusherlikda tez va shoshilinch yordam ko‘rsatishni talab qiluvchi va aksariyat hollarda (50% gacha) onalar o‘limi bilan tugashi mumkin bo‘lgan eklampsiya holati hayotda 0,1% gacha uchraydi. Kechki gestozlarda asosan qon tomirlar tizimida distrofik o‘zgarishlar sodir bo‘lib, ularning elastikligi yo‘qoladi, sinuvchan bo‘lib qoladi. HOMILADORLAR GIPERTENZIYASI Homiladorlik davrida arterial qon bosimining ko‘tarilishi, siydikda oqsilning va tanada shishlar paydo bo‘lishi homiladorlikning kechki gestozlari deyiladi. Hozirgi vaqtda bu xil patologiyalarni homiladorlik vaqtida gipertenziv buzilishlar deb baholanadi. Bunday patologiyalarga homiladorlik istisqosi, nefropatiyasi, preeklampsiya va eklampsiya holati kiradi. Homiladorlar nefropatiyasi (nephropathia gravidarum) ga; 1) shish, 2) siydikda oqsil borligi (albuminuriya), 3) arterial bosimning ko‘tarilishi (gipertoniya) kabi simptomlar triadasi xarakterli. Buni Sangemeyster triadasi ham deyiladi. Ba’zan nefropatiyada qayd etilgan simptomlarning uchalasi emas, balki ikkitasi (gipertoniya bilan shish, shish bilan albuminuriya, gipertoniya bilan albuminuriya) yaqqol ko‘zga tashnalanishi mumkin yoki bir (monosipmtomli) simptomli nefropatiya ham bo‘lishi mumkin. Badandagi shishlar ustiga arterial bosimning ko‘tarilishi va albuminuriya qo‘shiladi, maksimal arterial bosim simob ustuni hisobi bilan aytganda 130 mm dan ortib, 150–180 mm gacha, og‘ir hollarda esa 200 mm gacha ko‘tariladi va bundan ham oshib ketadi. Siydikdagi oqsil miqdori 0,1 g/ l dan 5–8 g/ l gacha boradi va undan ham oshadi; nefropatiya og‘ir o‘tganda siydikda silindrlar topiladi, sutkalik siydik miqdori kamayadi. Arterial bosimning ko‘tarilishi nefropatiyaning eng doimiy simptomidir. Nefropatiyaning og‘ir shakllarida jigar funktsiyalari o‘zgarib, suv-tuz almashinuvigina emas, balki oqsil va yog‘ almashinuvi ham buzilishi mumkin. Shu munosabat bilan oqsillar va yog‘lar almashinuvining to‘la oksidlanmagan chiqindilari organizmda to‘planadi. Nefropatiya birinchi marta bo‘yida bo‘lgan ayollarda ko‘proq uchraydi. Odatda homiladorlikning so‘nggi oylarida, tug‘ruqqa yaqin ro‘y beradi. Nefropatiya uzoqqa cho‘zilib, ko‘pincha tug‘ruqqacha davom etadi. Nefropatiya eklampsiyaga o‘tishi mumkin, shuning uchun u ayolning sog‘lig‘iga xavf tug‘diradi. Nefropatiyada homilaning rivojlanishi ko‘pincha orqada qoladi, o‘lik tug‘ish ko‘payadi. Davolash va parvarishlash. Nefropatiya faqat statsionarda davolanadi. Har bir homilador ayolda nefropatiya belgilari hatto uncha yaqqol ko‘rinmaganda ham, uni tug‘ruq kompleksining homiladorlik patologiyasi bo‘limiga (palatasiga) jo‘natish zarur. Bemor yotqizib qo‘yiladi, yengil parhez taomlar buyurilib, suv va tuz iste’mol qilish cheklanadi. Nefro patiyaning og‘ir shakllarida tuzsiz, asosan uglevodli ovqatlar (kisel, bo‘tqa, muss, pechene, qand, pyure, ho‘l meva va boshqalar) buyuriladi. Oqsil tariqasida qaynatib pishirilgan go‘sht yoki baliq (ozroq miqdorda) beriladi. Badanga ko‘p shish to‘planib, qon bosimi ancha ko‘tarilib ketgan bo‘lsa, ba’zi kunlari bemorga hech qanday ovqat yedirilmay, faqat 1–1,5 kg olmaga shakar qo‘shib beriladi. Vitaminlar, ayniqsa C, A, B gruppasi tavsiya qilinadi. Bemor ahvolini kuzatib borib, arterial bosimini har kuni o‘lchab, o‘zini tortib turiladi, sutkalik siydik miqdori aniqlanadi, siydigi 2–3 kun oralatib tekshiriladi. Bemor issiq tutiladi, palata tez-tez shamollatib turiladi; iliq dushga tushish tavsiya etiladi (bemorning qurbi etsa, har kuni dushga tushiriladi). Dori moddalardan magniy sulfat qo‘llaniladi (25% li eritmasi bir kunda 4 mahal – har 6 soatda 20 ml dan muskul orasiga yuboriladi). Zarur bo‘lsa, magniy sulfat eritmasi bilan davolash 2–3 kundan keyin takrorlanadi. Bu dori arterial bosimni pasaytiradi, siydik kelishini kuchaytiradi (shishni kamaytiradi), asab tizimining qo‘zg‘aluvchanligini bartaraf qiladi. Venaga glyukoza (40% li eritmasidan 25–30 ml), yaxshisi, unga askorbin kislota qo‘shib yuborib turiladi. Magniy sulfat yuborilmaydigan kunlari kalsiy xlorid ichish buyuriladi (10% li eritmasi 1 osh qoshiqdan kuniga 3 mahal). Qon bosimini pasaytirishga aminazin yaxshi kor qiladi. Bu dori ichish, venaga, muskullar orasiga yuborish uchun buyuriladi. Magniy sul’fat (20–25% li 25

eritmasi-dan kuniga 2 mahal) bilan aminazindan (1 ml 2,5% li eritmasini kuniga 1–2 mahal muskullar orasiga) foydalanish tavsiya qilinadi. Aminazinni rezerpin bilan birga (0,1–0,25 mg dan kuniga 2–3’ mahal ichish) qo‘shib ishlatilsa ham bo‘ladi. Boshqa dorilar ham qo‘llaniladi (dibazol, pentamin va boshqalar). Badanga shish kelgan bo‘lsa, siydik haydovchi dorilar, uyqu buzilganida esa arslonquyruq va valeriana ildizi damlamasi, kechasi ichib yotish uchun nembutal (0,1 g), noksiron {0,2 g) va boshqalar beriladi. Oqsil almashinuvini yaxshilash maqsadida metionin 1, 0 dan bir kunda 2–3 marta beriladi. Gipotenziv preparatlardan dibazol 1%–1,0 teri ostiga, eufillin 0,1– 2–3 marta ichishga, agarda A/B juda baland bo‘lsa boshqariladigan gipotoniya usul qo‘llaniladi. Bu maqsadda arfonad, pentamin, geksoniy, benzogeksoniy 0,1%–0,5% eritmalari har daqiqada 50-70 tomchidan tomchilab qon tomirga quyiladi. Agar ahvol yaxshilanmasa tezlik bilan tug‘dirish chorasi ko‘riladi. preeklampsiya. Homiladorlik nefropatiyasi o‘z vaqtida davo- lanmasa, tegishli davolash muhofaza tartibiga rioya qilinmasa, kechki gestozlarning preeklampsiya bosqichiga o‘tishi xavfi tug‘iladi. Preeklampsiya – nefropatiya simptomlariga (shish, albuminuriya, arterial qon bosimining ko‘tarilishi) qo‘shimcha boshning qattiq og‘ri shi, ko‘rish funktsiyasining buzilishi (ko‘z tinishi, ko‘z oldining qoron g‘ilashuvi, ko‘z oldida doirachalar paydo bo‘lishi), tush osti (epigastral) sohasida qattiq og‘riq bo‘lishi bilan ifodalanadi. Bosh og‘rig‘i va ko‘rish funktsiyasining buzilishi markaziy asab tizimi (MNS) faoliyatining hamda miyada qon aylanish jarayonining buzilishi miya ichki bosimining oshishi, miyada istisqo (shish) sodir bo‘lishining oqibatidir. Bular natijasida ko‘zning to‘r pardasida o‘zgarishlar (shish, qon quyilish va to‘r parda qon tomirlari to‘qimadan ajralishi) paydo bo‘lishi ko‘rish funktsiyasidagi o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Preeklampsiyada qon tomirlar, buyraklar, jigar funktsiyalari va modda almashinuvining buzilishi nefropatiyaga nisbatan ancha kuchayadi. To‘qimalarda kislorod tanqisligi ko‘payadi. Preeklampsiya juda qisqa muddat (bir necha soat, kun) davom etishi va kutilmaganda kechki gestozning eng og‘ir shakli eklampsiya holatiga o‘tishi mumkin. Bundan tashqari preeklampsiya eklamp siyaga o‘tmasidan, hayot uchun muhim bo‘lgan a’zolarga qon quyilishi, platsenta barvaqt ko‘chishi, homila uchun xavfli bo‘lgan boshqa og‘ir asoratlar sodir bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha homila gipoksiyasiga olib keladi va homila tug‘ilmasdan yoki tug‘ilishi davrida halok bo‘lishi mumkin. Davolash va parvarishlash. Bemor organizmidagi patologik jaray onlar mohiyati eklampsiya holati bilan yaqin yoki bir xilda bo‘lganligi uchun eklampsiyani davolashdagi tamoyillarga amal qilinadi, ya’ni bemor darhol tug‘ruq kompleksiga, qishloq vrachlik punktlarida bo‘lsa kunduz kuni bemorlar yotib davolanadigan xonalardan alohida joy tayyorlab yotqiziladi. Preeklampsiya belgilari ko‘zga tashlanganda darhol homilador ayol uy sharoitida bo‘lsa to‘shakka, tez yordami mashinasida nosilkaga, tug‘ruq kompleksi sharoitida kushetkaga yotqizilib raush efir narkozi berilib uxlatiladi va qon bosimini pasaytiruvchi dori moddalari ineksiya qilinadi. Homilador ayol narkoz holatida transportirovka qilinib, yaqindagi tug‘ruq muassasasiga keltirilib, unga davolash muhofaza rejimi tashkil etiladi. Barcha dori moddalari narkoz ostida parenteral yo‘l bilan yuboriladi. Preeklampsiyani dori vositalari bilan davolash eklampsiya singari amalga oshiriladi (eklampsiyani davolashga qarang). eklampsiya. Eklampsiya xurujida nafas olish mushaklarining spazmi ro‘y beradi, bu esa apnoega (nafas tutilishi) olib keladi, nafas olish buziladi, til orqaga ketib nafas yo‘llarini berkitishi mumkin, oqibatda gipoksiya va giperkapniya yuzaga keladi. Bu holat barcha bezlar sekretsiyasini kuchaytiradi. Shuning natijasida oshqozon va ichak soki, so‘lak va bronxlar sekreti ko‘p ajrala boshlaydi. Hushidan ketgan bemorning yo‘talish refleksi yo‘qoladi, so‘lak va 26

bronxlardan ajralgan sekret nafas yo‘lini yopib qo‘yib, atelektaz hosil bo‘lishga va gazlar almashinuvining buzilishiga olib keladi. Eklampsiyada 75% kasallarda jigar, buyrak yetishmovchiligi kuzatiladi. Eklampsiya – klinik jiahtdan juda ko‘p a’zolar yetishmovchiligidan kelib chiqadigan sindromdir, shu tufayli bir yoki bir necha marta qaytalanuvchi tutqanoqlar tutishi bilan xarakterlanadi, etiologik jihatd an boshqa patologik holatlarga bog‘liq emas (epilepsiya, miya qon aylanishining buzilishi), homiladorlarda, tug‘uvchi va tuqqan ayollarda uchraydi. Eklampsiya uchun bir marta yoki qayta-qayta tutqanoq tutilishi tutqanoqdan keyin hushiga kelmaslik eklampsiya komasi, ba’zan esa tutqanoq tutmasdan hushidan ketish «eklampsiya statusi» ko‘rinishidagi belgilar xarakterlidir. TUTQANOQ TUTISHIDA VA KOMADA BIRINCHI YORDAM KO‘RSATISH 1. Bemorni tekis joyga ehtiyotlik bilan yotqizib, jarohat olishini oldini olish maqsadida boshini yonboshga qaratish, raush efir narkozi berish, qolgan muolajalar barchasini narkoz ostida bajarish; 2. Bemor og‘zini og‘iz kergich yoki qoshiq yordamida ochib til ushlagich yordamida tilini oldinga tortishi va og‘iz bo‘shlig‘i va nafas yo‘lini shilimshiqlardan tozalash; 3. Tutqanoq tugagan zahoti nafas olish tiklansa kislorod beriladi, uzoq vaqt apnoe holati ro‘y bersa o‘pkani sun’iy ventilyasiya apparatiga ulanadi. 4. Yurak faoliyati to‘xtasa o‘pkaga sun’iy nafas berish bilan bir vaqtning o‘zida yurakni yopiq massaj qilish va yurak tomir reanimasiya usullaridan foydalaniladi. 5. Qayta tutqanoq tutishini oldini olish maqsadida vena qon tomiriga sibazon (sinonimi seduksen), diazepam, relanium 0, 5% – 2 ml yuboriladi. Bundan tashqari 20 ml 25% magneziy sulfat, kerak bo‘lsa 250–300 mg geksenal yuboriladi va intubasiya qilinadi. Fenobarbital 20 ml yoki geksenal 1% eritmasi 200–300 mg mushaklar orasiga yoki vena qon tomirga yuboriladi. Magneziy sulfat boshida 25% eritmasidan 20 ml 100–200 ml reopolyuglikin eritmasida aralashtirilib 15–20 daqiqa davomida qon bosimini nazorat qilib yuboriladi. Keyinchalik tana vazniga, individual sezgirligiga qarab, bemor ahvolining og‘irligiga, qon bosimi balandligiga qarab bir sutkada bir necha bor yuborilishi mumkin. Neyroleptoanalgeziya sifatida 0,25% – 3–4 ml droperidol yoki 0,005% – 1–2 ml fentanil ishlatiladi, muskul orasiga yoki vena qon tomiriga yuboriladi. Shuningdek 0, 02 g diazepam yuboriladi. Gipotenziv terapiya sifatida ganglioblakatorlarining qisqa muddatda ta’sir etuvchi guruhlaridan (gigroniy, arfonad) foydalanib, keyinchalik 25% 20 ml magneziy sulfat ishlatiladi. Lozim bo‘lganda pentamin 5%–1–2 ml, benzogeksoniy 2,5%–0,5–1 ml vena ichiga yoki muskul orasiga yuboriladi. GESTOZLARDA HOMILADORLARNI TUG‘DIRISH Gestozlarning og‘ir shakllarida, eklampsiya, preeklampsiya va nefrop atiyaning III darajasida homiladorlarni tug‘dirish davolashning ko‘pincha asosiy usullaridan hisoblanadi. Bemorlarni tug‘dirish dastlab oldindan tug‘ruqqa tayyorlash, intensiv davolash chora- tadbirlari o‘tkazilgandan keyin amalga oshiriladi. Bu jarayon bir necha soatdan bir yoki bir necha sutkagacha cho‘zilishi mumkin. Agarda eklampsiyaning yuqorida qayd etilgan asoratlari ko‘zga tashlansa yoki uni xavfi paydo bo‘lsa, shu zahotiyoq tug‘dirish chorasi ko‘riladi. Agarda tug‘ruq yo‘llari tug‘ruqqa tayyor bo‘lsa, bachadon bo‘yni kanali orqali qog‘onoq pufagini yirtish (amneotomiya) imkoniyati bo‘lgan taqdirda tabiiy tug‘ruq yo‘llari orqali tug‘dirish maqsadga muvofiq. Agarda tug‘ruq yo‘llari tayyor bo‘lmasa kesar-kesish operatsiyasini kechiktirmasdan amalga oshirish lozim. AYOLLARNI TABIIY TUG‘RUQ YO‘LLARI ORQALI TUG‘DIRISH Gestozlarning I–II og‘irlik darajalarida tabiiy tug‘ruq yo‘llari orqali tug‘dirish uchun (bachadon bo‘yni etilmagan hollarda) dastlab prostaglindin yordamida tug‘ruq qo‘zg‘atiladi. Bu 27

holda oksitosin qo‘llashda ehtiyot bo‘lish lozim. Prostogladin yuborishdan 30 daqiqa oldin qog‘onoq suvi bilan emboliya bo‘lishning oldini olish maqsadida 1 ml dan promedol yoki diprazinni muskul orasiga yuborish kerak. Tug‘ruq paytida gestozlarning kechishi chuqurlashuvi (og‘irlashuvi) kuzatiladi. Shu nuqtai nazardan tug‘ruqni og‘riqsizlantirishning barcha tamoyillariga amal qilishga to‘g‘ri keladi. Boshqa holatlarda tug‘ruq kesar kesish operatsiyasi bilan tugallanadi. GESTOZLAR PROFILAKTIKASI Profilaktika quyidagilarni o‘z ichiga oladi: a) ayollar homilador bo‘lmasdan oldin ekstragenital kasalliklarni aniqlash maqsadida terapevt ko‘rigidan va to‘liq tekshiruvdan o‘tishi lozim; b) turli xil yuqumli o‘choqlarni (surunkali angina, kasal tishlar, boshqa surunkali yuqumli kasallik manbalarini) sog‘lomlashtirish; d) ekstragenital kasalliklari bo‘lgan ayollarni xavfi yuqori guruhlarga kiritib, sog‘lomlashtirish, ular orasidan kelajakda homiladorlik va tug‘ruq mumkin bo‘lmagan ayollarni ajratib alohida dispanser nazoratiga olish. GESTOZNI BOSHIDAN KECHIRGAN AYOLLAR SOG‘LIG‘INI QAYTA TIKLASH (REABILITATSIYA) Bu jarayon uch bosqichdan iborat: 1. Tug‘ruq komplekslarining chilla davri bo‘limlarida tuqqan ayollarni tekshirish va asoratlarni davolash. 10 kun davomida davolash samara bermasa, bemorlarni ixtisoslashtirilgan kasalxonalarga o‘tkazish (kardiol ogiya, nevrologiya, urologiya va h. z.). 2. Bir yil davomida ayolni akusher-ginekolog va terapevt bilan birgalikda nazorat ostiga oladi va yurak qon-tomir tizimi, buyrak, jigari va ko‘zning tubini tekshirib turiladi. 3. Akusher-ginekolog bilan terapevt birgalikda lozim topilsa ayolni kelgusi homiladorlikka tayyorlaydi. Ayolning bolasi esa neonatologlar tomonidan atroflicha tekshiriladi, keyin pediatrning dispenser nazoratiga olinadi. Homiladorlik kechki gestozlari haqida zamonaviy ma’lumotlar darslikn ing akusherlikda tez va shoshilinch yordam bobida keltirilgan. ABORT (BOLA TASHLASH) Homiladorlikning dastlabki 28 haftasida (akusherlik hisobicha 7 oyda) to‘xtashi abort (abortus) deb ataladi. Homiladorlikning 29 haftadan 38 haftagacha to‘xtashi chala tug‘ish (partus prematurus) deb ataladi. 28 haftagacha tug‘ilgan homila yashab ketishi qiyin (juda kam istisnolarni qo‘shmaganda). Chala tug‘ilgan bola yaxshilab parvarish qilinsa (masalan, vazni 1000 g, – 2500,0 g, bo‘yi 35 sm dan – 47 sm gacha) bo‘lganda ham yashab va rivojlanib ketadi. Dastlabki 14 haftadagi abort ilk abort deb , 14 haftadan 28 haftagacha bo‘ladigan abort kech abort deb ataladi. Abort o‘z-o‘zidan va sun’iy bo‘ladi. o‘z-o‘zidan bo‘ladigan abortga (bola tushish) (abortus spontaneus) – ayolning ixtiyoridan tashqari ro‘y beradi. Bola tushishi takrorlanib tursa, odat bo‘lib qolgan abort deb ataladi. Homiladorlikni davolash muassasalarida ataylab to‘xtatish sun’iy abort (abortus artificialis) deb yuritiladi. Medisina muassasalaridan tashqarida tib ilmidan bexabar yoki chalasavod kishilar tomonidan qilingan abort kriminal (jinoiy) abort deyiladi. Ko‘pgina mualliflarning fikricha o‘z-o‘zidan bo‘ladigan abort (bola tushish) 2–8% uchraydi. 28

N.S. Baksheev bo‘yicha sun’iy abort qilish 2,5–4% gacha, homiladorlikning muddatidan oldin to‘xtashi 3,5–4% ga etadi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, bunday hodisalar shaharda yashovchi ayollar o‘rtasida qishloqda yashovchilarga nisbatan 2–3 marotaba ko‘p uchrar ekan. Ayniqsa, bu 25 yoshgacha bo‘lgan bitta tuqqan, yoki birinchi homilasini abort qildirgan ayollarda ko‘proq kuzatiladi. o‘z-o‘zidan bo‘ladigan abort (bola tashlash). Bola tushushining sabablari har xil: o‘tkir yuqumli kasalliklar (gripp, qorin tifi va boshqalar) ning mikrob toksinlari homilaga o‘tib, uni nobud qiladi yoki bemor ayolning tana harorati ko‘tarilishi natijasida bachadon vaqtidan ilgari qisqaradi. Bu holat bola tushishiga sabab bo‘ladi. Abortning o‘tishi quyidagi stadiyalarga bo‘linadi: abort xavfi, yoki tahdid qiluvchi abort(abortus imminens), boshlangan abort (abortus insipiens), jadallashgan abort (abortus progrediens), chala abort (abortus incompletus), to‘liq abort (abortus completus). OY-KUNI YETMASDAN TUG‘ISH (CHALA TUG‘ISH), PARTUS PRAEMATURUS Oy-kuni yetmasdan, chala tug‘ish deb, homiladorlikning 28 haftasidan keyin to 38 haftasigacha yetmasdan turib tug‘ishga aytiladi. Chala tug‘ilgan chaqaloq vazni 1000 g dan kam, bo‘yi 35 sm gacha bo‘lsa ham, yashab ketishi mumkin. Homilaning nechog‘lik erta tug‘ilganligi va homilaning qanchaliq yetilganligi anamnez, homilador ayol va tug‘ilgan bolani obyektiv tekshi rishda olingan jami ma’lumotlarga qarab bilib olinadi. Muddatidan oldin tug‘ishning sabablari xilma-xildir. Ular ona organizmi, homila holati hamda yo‘ldoshning patologik xususiyatlariga bog‘liq. Sabablar orasida homilador ayol kasalliklari alohida o‘rin tutadi. Bunga yuqumli kasalliklar (gripp, virusli gepatit, toksoplazmoz va boshqalar), yurak va qon tomir tizimi kasalliklari, buyrak kasalliklari, ichki sekretsiya bezlar patologiyasi, kamqonlik va boshqalar, jinsiy a’zolar yallig‘lanishi, infantilizm , bachadon bo‘ynidagi nuqsonlar (yetishmovchiligi) kirishi mumkin. Bundan tashqari shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki, bizning region sharoitim izda chala tug‘ishning asosiy sabablaridan biri, homiladorlik gestozlaridir. Chala tug‘ishning kechishi. Chala tug‘ish muddati yetib tug‘ishga o‘xshaydi. Dard va to‘lg‘oq tutadi, bachadon bo‘yni tekislanadi, bachadon bo‘ynining teshigi ochiladi, qog‘onoq suv ketadi, homila tug‘iladi, so‘ngra yo‘ldosh tushadi. Ammo chala tug‘ish muddati yetib tug‘ishga qaraganda ko‘proq og‘irlashadi. Avvalo qog‘onoq suvlari barvaqt (va ilk) ketib qoladi, tug‘ruq kuchlari sust bo‘ladi. Chala tug‘ishda ko‘proq homilaning chanoq tomoni oldinda yotadi, homila qiyshiq va ko‘ndalang vaziyatlarni oladi, tug‘ruq vaqtida va ayniqsa yo‘ldosh tushish davrida qon ketadi. Homila asfiksiyasi, tug‘ruq shikastlari – kalla ichining travmasi va o‘lik tug‘ishi, muddati etib tug‘ishdagiga qaraganda ko‘proq uchraydi. Chala tug‘ishni davolash va tug‘ruqni boshqarish. Tug‘ruq alomatlari boshlangan paytda chala tug‘ishning oldini olish uchun choralar ko‘rishga harakat qilish, tug‘ruq jarayonini to‘xtatish mumkin. Ayolni tug‘ruqxonaning patologiya bo‘limiga yotqiziladi. Qat’iy o‘rinda yotish buyuriladi. Uyquning normal bo‘lishi va davolash muhofaza rejimini saqlash katta ahamiyatga ega. Shu bilan bir vaqtda bachadon mushaklari qo‘zg‘aluvchanligini pasaytiruvchi dorilar qo‘llaniladi. Bular vitamin E, magniy sulfat eritmasi, tokolitik preparatlardan partusisten 0,5 mg, ritodrin 1 mg va boshqalar. Ritodrin 1 mg 250–400 mg natriy xlor eritmasi bilan vena ichiga yuboriladi. Qon bosimi pasayib, ko‘ngli aynishi, qusish, bosh og‘rishi bilinadi. Shamchalardan papaverin gidroxlorid, indometasinli shamchalar qo‘llaniladi. 29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Ya.N. Allayorov. Reproduktiv salomatlik va kontratseptiv texnologiya.– T.: «Istiqlol» nashriyoti, 2005. 2. Я.Н. Аллаёров, М.И. Расулова, Д.У. Юсупова. Патологик акушерлик.– Самарқанд, 2007. 3. Ya.N. Allayorov. Akusherlik.– T.: «O‘zbekiston Milliy entsiklopediyasi» Davlat ilmiy nashriyoti, 2008. 4. Ya.N. Allayorov, N. I. Zokirova, A. T. Safarov, F. Q. Asqarova. Akusherlikda shoshilinch yordam.– Samarqand, 2009. 5. Р.У. Арзиқулов. Репродуктив саломатлик асослари. – T.: «Ўзбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти, 2010. 6. Ю.А. Гуркин, В.И. Грицюк. Гинекология. Справочник семейного врача. Москва – Санкт-Петербург, 2005. 7. В.И. Дуда, В.И. Дуда, И.В. Дуда. Акушерство.– Минск: «Вышэйшая школа», 2004. 8. M.F. Ziyayeva, G.X. Mavlyanova. Ginekologiya. – T.: «O‘qituvchi» nashriyot matbaa ijodiy uyi, 2007. 9. Н.Е. Кретова, Л.М. Смирнова. Акушерлик ва гинекология. – T.: «Ибн Сино» номидаги нашриёт, 1991. 30

Похожие

Chilla davrida hamshiralik parvarishi

Jinsiy yetilish davrida hamshiralik parvarishi

Kattalarda hamshiralik parvarishi

Bachadondan tashqaridagi homiladorlik (graviditas extrauterina)

Onalikda hamshiralik parvarishining o‘rni va ahamiyati