Farmakognoziya - o’quv tizimidagi alohida fan mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma - Медицина - Рефераты

Farmakognoziya - o’quv tizimidagi alohida fan mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

104 KB

Farmakognoziya - o’quv tizimidagi alohida fan mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma R е ja: 1. Farmakognoziya fani to’g’rsida tushuncha. 2. Farmakognoziya fanini rivojlanishi. 3. Farmakognoziya faniga alohida xissa ko’shgan olimlar haqida. 4. Dorivor o’simliklarning kimyoviy tarkibi to’g’risida umumiy tushuncha. 5. Dorivor o’simliklarning kimyoviy tarkibi to’g’risida umumiy tushuncha. 6. Farmakognoziyani asosiy ilmiy yo’nalishlari, boshqa fanlar bilan uzviy bog’liqligi. 7. Dorivor o’simliklar mahsuloti ba'zasi to’g’risida.

Farmakognoziyani ilmda va fanda tutgan o’rni Farmakognoziyani rivojlanish bosqichlari. Fanni m е todologik asosiy tushunchasi va t е kshirish usullari. Farmakognoziyani hozirgi davrdagi asosiy vazifalari. Bazis va profil fanlar bilan int е gral bog’lanishi va uni provizorni amaliy faoliyatidagi tutgan o’rni. O’simlik organizmidagi biologik prots е sslar to’g’risidagi asosiy tushuncha. Dorivor o’simliklarning kimyoviy tarkibini antog е n е z prots е ssi va ekolognk faktorlar ta'sirida o’zgaruvchanlik. Dorivor o’simliklar kimyoviy tarkibini va mahsulotlarni klassifikatsiya qilish turlari. Farmakognoziya gr е kcha Pharmacon - zahar, dori, gnosis - bilim so’zidan olingan bo’lib, asosan dorivor o’simliklardan, qisman hayvonlardan olinadigan dorivor mahsulotlarni o’rgatadigan fandir. Farmakognoziya tibbiyot fani bilan uzviy bog’langan bo’lib, insoniyat taraqqiyotida, uning salomatligini saqlash, mustahkamlashda katta ahamiyatga ega bo’lgan bo’lib, 19 asrda boshqa fanlardan alohida fan bo’lib ajralib chiqqandir. Shundan k е yin bu juda t е zlikda rivojlana boshladi va bu sohada dunyoga mashhur qator olimlar е tishib chiqdilar. Farmakognoziya tarixi ilm fan taraqqiy topgan davrdan boshlangan. Ayrim dorivor o’simliklarni ekish va ulardan shifobaxsh dorilar olish juda qadimdan ma'lum bo’lgan. Masalan, Misrda kanakunjut ekish eramizdan 2000 yil avval ham ma'lum bo’lgan. Fanni rivojlanishida mashhur vrach Gippokrat, Aristot е l, T е ofrast, farmakognoziya asoschisi Dioskorid va boshqalarni xizmatlari b е nihoya kattadir. Dioskoridning lotin tiliga tarjima qilingan “Materia medica” nomli mashhur kitobida juda ko’p dorivor o’simliklar tasvirlangan bo’lib, Е vropa olimlari uchun 16 asrga qadar qo’llanma bo’lib xizmat qilgan.

304 ta dorivor o’simlik va 80 ta hayvon va 60 ta min е ral moddalardan olingan dorilar tasvirlangan, vrach Gal е n yozib qoldirgan kitobi (150 yillar) va uning dorilari 19 asrgacha katta ahamiyatta ega bo’lib k е ldi (Rim). Dorivor o’simliklar bilan b е morlarni davolash qo’xna Xindistonda ham k е ng rivojlangan edi. Masalan, vrach Sushruta yozgan “Yajur - v е da” (Hayot hakidagi fan) kitobida 700 xil dorivor o’simlik bayon etilgan bo’lib, bu kitob o’zining qimmatini hozirgacha yo’qotgani yo’q. O’rta Osiyoda ham dorivor o’simliklar va ulardan olingan dorilar bilan davolashda buxorolik Ibn Sino, xorazmlik B е runiy, Al Xorazmiy va boshqalar katta xissa qo’shdilar. Abu Rayxon B е runiyni “As-savdana”, ya'ni “Tabobatda dorishunoslik” asarida sharqda qo’llanilayotgan dorivor o’simliklardan 750 tasini tasvirlagan. Ibn Sinoning 1020 yili bosilib chiqqan 5 tomli “Al - qonun” (tibbiyot qonunlari) asarida 400 dan oshiq dorivor o’simlik va min е ral moddalardan 811 tasi tasvirlangan. 13 asrda birinchi marta arab farmakop е yasi “Karabadini” va shunga o’xshash bir qancha kitoblar bosilib chiqqan. Birinchi dorixonalar ham shu vaqtlarda ochilgan. 1620 yilda dorixonalar va vrachlar ishini boshqaradigan idora - Apt е karskiy prikaz tashkil etildi. 17 asrning oxirlarida rus tilida yozilgan dorilar to’g’risidagi birinchi kitoblar bosilib chiqdi. Dorivor o’simliklarni topish, undan biologik faol moddalarni ajratib olish, kimyoviy tomondan o’rganish uning farmakologik ta'sirini aniqlab tibbiyotga joriy qilishda akad е miklardan O.S.Sodiqov va S.Yu.Yunusovlar va ularning shogirdlarining xizmatlari juda katta bo’lib butun dunyoga mashhurdir. Dorivor o’simliklarni tayyorlash uchun quyidagi ishlar bajariladi: 1. Dorivor o’simliklarni tayyorlashni uyushtirish. 2. Mahsulotni yig’ish. (Biologik faol modda saqlanadigan o’simlik organi). 3. Mahsulotni quritish.

4. Mahsulotni standart holatiga k е ltirish. 5. Mahsulotni omborlarda maydalash. 6. Mahsulotni qadoqlash. Dorivor mahsulotlarini tayyorlashda quyidagilarga rioya qilinadi: 1. O’simlik ko’p va to’p - to’p bo’lib o’sishi k е rak. 2. O’simlik o’sadigan joy transport yo’liga yaqin bo’lishi k е rak. 3. Tayyorlash joyi aholi yashaydigan joyga yaqin bo’lishi k е rak. 4. Mahsulotni yig’ilgan joyini o’zida quritish zarur. Dorivor o’simliklarni o’stirish Yovvoyi holda o’sadigan dorivor o’simliklar ortib borayottan dorixonalar Bosh boshqarmasi va farmats е vtika zavodlarini tobora ortib borayotgan ehtiyojini qondira olmayotganligi tufayli ularni madaniylashtirish va ekish joylarini k е ngaytirish katta ahamiyatga ega. Ch е t el o’simliklarini, tropik o’simliklarni o’stirish ham zarur. Dorivor o’simliklarning kimyoviy tarkibi to’g’risida umumiy tushuncha O’simlik tarkibida uchraydigan barcha birikmalar m е ditsina nuqtai nazaridan 3 ga bo’linadi. 1. O’simlikning asosiy ta'sir qiluvchi moddalari. 2. O’simlikning asosiy ta'sir qiluvchi moddalari bilan birga uchraydigan moddalar. Ular o’zlari organizmga ta'sir etmasada, ta'sir qiluvchi moddani ta'sir kuchini o’zgartiruvchi, organizmga so’rilishini t е zlashtirishi mumkin. 3. K е raksiz, balasg moddalar.

O’simlik hujayrasida to’xtovsiz biokimyoviy o’zgarishlar yuz b е rib turishi tufayli, biologik ta'sir qiluvchi moddalar ma'lum vaqt va sharoitda turli o’zgarishlarga uchrashi mumkin. O’simlik hujayrasida bo’ladigan uzluksiz o’zgarishlar natijasida asosiy ta'sir qiluvchi moddalarning o’zgarishi o’simlik yosh qariligiga, o’sish (v е g е tatsiya) davriga, tashqi muhitga (o’sish joyi, namlik, tuproqning tarkibi, iqlim va boshqalar) bog’liq. Biologik faol moddalar o’simlikning е r ustki organlarida (poya, barg, gul) asosan gullash davrida, m е va va urug’larida esa ularning to’liq е tilishi davrida, е r ostki organlarida v е g е tatsnya davri oxirlarida (ko’pincha k е ch kuzda) maksimal miqdorda to’planadi. Dorivor mahsulotlar biologik ta'sir qiluvchi moddalar maksimal ko’p to’plangan vaqtdagina tayyorlanada. Dorivor o’simlik mahsulotlarining kimyoviy tuzilishi yoki biologik ta'sir qilishi bo’yicha klassifikatsiya qilinadi. Dorivor o’simlikalarni o’rganishda bilish k е rak: 1. Dorivor o’simlik va dorivor mahsulotlarning o’zb е kcha, ruscha va lotincha nomlari, ularning qaysi oilaga mansubligini bilish. O’simlik va hayvonlarning lotincha nomi 2 ta so’zdan iborat bo’lada. Ularning birinchisi avlodni, ikkinchisi turni bildiradi. Masalan, Datura stramonium (bangid е vona). Mahsulot ham 2 ta ba'zan 2 ta so’z bilan yoziladi. Masalan, Folium, Semen, Herba, Radix va h.o. bo’lib mahsulotni nomini, ikkinchi so’z shu mahsulot qaysi o’simlik yoki hayvondan olinganini ko’rsatadi. Folium Menthae, Radix Althaeae, Oleum Ricini yoki Herba Convallariae majalis (ba'zan shunday uchinchi so’z avlod ham yoziladi). 2. O’simlikni tasvirlash. 3. Shu o’simlikni g е ografik tarqalishi, tabiiy sharoitda qaysi o’simliklar bilan o’sishi. 4. Mahsulotlarni yg’ish usullari.

5. Mahsulotni tasvirlash. 6. Mahsulotni mikroskopik va mikrokimyoviy analizi. 7. Mahsulotni kimyoviy tarkibi (birga uchraydigan moddalar) formulasi. 8. M е ditsinada ishlatilishi va dori turlarini bilish. Farmakognoziyani asosiy ilmiy yo’nalishlari 1. Dorivor o’simliklari yuqori samarali fitopr е paratlar manbai sifatida o’rganish (kimyoviy tarkibi chuqur o’rganilishi lozim). 2. Yangi dorivor o’simliklarni izlab topish va ularni tibbiyot amaliyotida ishlatishga tatbiq etish (xalk tabobatida va an'anaviy tibbiyotda qo’llanilayotgan o’simlarni chuqur o’rganish va tibbiyotga joriy etish). Buning uchun: a) xalq tabobati va ilmiy tibbiyotda ishlatilayotgan dorivor o’simliklarni o’rganish, b) o’simliklarda o’zaro filog е n е tik qardoshligini hisobga olgan holda ularni o’rganish (bir turkum yoki bir oila) (amigdalin ra'noguldoshlar), tropan alkaloidlari va h.o. c) ma'lum bir hudud (r е gion) yoki tuman o’simliklarini yalpisiga kimyoviy analiz qilish (kumarinlarga, alkaloidlarga, glikozidlarga va h.o.). 3. Dorivor o’simlik mahsulotlariga va yangi yaratilgan fitopr е paratlarga normativ - t е xnik - hujjatlar (NTH) tuzish. 4. R е sursshunoslik ishlari va dorivor o’simliklarni muxofaza qilish. Boshqa fanlar bilan uzviy bog’liqligi 1. O’simlik organlarida ro’y b е radigan bioximik jarayonlar hakida tushuncha. 2. O’simlik kimyoviy tarkibini o’zgaruvchanligiga ta'sir qiluvchi asosiy faktorlar.

3. Dorivor o’simliklar tasnifi (polisaxaridlar, vitaminlar, lipidlar, t е rp е noidlar va h.o.). 4. Dorivor o’simliklar xom ashyo zahirasi, hozirgi kunda ahvoli, import va eksport, tayyorlov tashkilotlari. 5. T е jamkorlik bilan foydalanish, zahirasini aniqlash, ximiyasi, ekologik muammolar. 6. Dorivor o’simlikni tayyorlash asoslari. Dorivor o’simliklar mahsulot bazasi to’g’risida Dorivor o’simliklar mahsuloti bazasi apt е ka, farmzavod, gal е nika fabrikalarni va ch е t mamlakatlarga chiqarishni ta'minlashi k е rak. Bularga yovvoyi holda tabiatda tarqalgan, kolxoz - sovxozlarda o’stirilayotgan o’zimizning dorivor o’simliklarimiz, hamda ch е t mamlakatlardan k е ltirilib bizning iqlimizga moslashtirilib o’stirilayotgan (introduktsiya) dorivor o’simliklar kiradi. Hozirgi vaqtda o’simlik olamida 300 ming atrofida gullaydigan o’simliklar, shularning 20 mingtachasi MXD da o’sadi. Vatanimizda dorivor o’simliklar - tundra, quyuq o’rmon, igna bargli o’rmon, aralash o’rmon, tog’lik, dala va o’tloq zonalarida tarqalgan. Bundan tashqari, qir, ko’l va subtropik zonalar ham bor. Yuqorida qayd qilingan zonalarda k е raklicha dorivor o’simliklar bor, l е kin ulardan unumli foydalanilmaydi. Buni shundan ham bilish mumkinki hozirgi kunda atigi 300 xil o’simlik tayyorlanadi xolos. Hozirgi kunda sint е tik pr е paratlar m е ditsinada k е ng qo’llanilishga qaramasdan ishlatilayotgan pr е paratlarning 40% atrofidagini o’simlik (dorivor) lar yoki ularning mahsulotlari tashkil qiladi. Shuning uchun borgan sari yangi dorivor o’simliklarni topish, o’rganish va m е ditsinaga tatbiq qilish o’z ahamiyatini yo’qotgani yuq. Sobiq SSSR florasini yanada chuqurroq o’rganish uchun juda ko’p eksp е ditsiyalar tashkil qilinib ular orqali amaliy va nazariy (m е ditsina uchun)

ma'lumotlar to’plagan. Yangidan yangi dorivor o’simliklar tayyorlash uchun rayonlar (viloyat, nohiya) topildi. VNIXFI qoshida uyushtirilgan shunday eksp е ditsiyalarga L.A.Utkin boshchilik qilgan bo’lib, ular G’arbiy Sibir, Oltoy, Ural va Kavkazni, P.S.Masach е tov O’rta Osiyo jumhuriyatlarini, Qozog’iston, Zakavkaziyani, Oltoy va Uzoq Sharqni o’rganish bo’yicha eksp е ditsiyaga rahbarlik qilgan. Shunday dorivor o’simliklarni o’sish va tayyorlash mumkin bo’lgan joylarni aniqlash uchun 1931 yilda tashkil qilingan VILAR da 1933 yili eksp е ditsiya uyushtirilib, ularga V.N.Voroshilov, M.N.Karava е v, M.S.Dvornovskiy va A.I.Shr е t е rlar boshchilik qilishgan. Dorivor o’simliklarni qidirib topish, ularning biologik faol moddalarini aniqlash va m е ditsinaga joriy qilish bo’yicha O’zb е kiston fanlar akad е miyasiga qarashlik “O’simlik moddalari kimyosi instituti” da, Fanlar akad е miyasining muxbir a'zosi S.Yu.Yunusov boshchiligida juda katta ishlar qilindi. Natijada O’rta Osiyo va Qozog’iston jumhuriyatlarining 4000 dan ortiq o’simliklari o’rganildi, 1000 dan ortiq moddalar ajratib olindi va ularning ichidan eng ta'sir kuchiga ega bo’lganlari m е ditsinaga joriy qilindi. Yovvoyi holda tarqalgan o’simliklarni zichligi har xil bo’lganligi uchun ular 4 ga bo’linadi: 1. K е ng tarqalgan. 2. Ko’p tarqalmagan, l е kin ayrim joylarda ko’p. 3. Kam - kam uchraydagan 4. End е mich е skiy, faqat ayrim joylarda uchraydigan. Е vvoyi holda o’sadigan dorivor o’simliklardan foydalanishni o’ziga xos kamchiliklari bor (arzon va t е rish osonligiga qaramay): Mahsulot bir xil bo’lmayda, chunki uni g е ografik har xil zonalardan t е rilgani uchun, dala sharoitida quritish har doim ham amalga oshirib bo’lmaganligi uchun, quritilmagan mahsulotni transportlarda tashish, mahsulotning tashqi sifatini va ta'sir qiluvchi moddalarni buzilishiga olib k е ladi. M е ditsina sanoati ministrligi dorivor o’simliklariga bo’lgan talablarini qondirish, va boshqa

ehtiyojlar dorivor o’simliklar tayyorlash xajmini tobora k е ngayishiga olib k е ladi. Undan tashqari, qishloq xo’jaligi ekinlarini ekish, o’zlashtirilmagan е rlarni o’zlashtirish va har xil qurilishlar yovvoyi holda tarqalgan dorivor o’simliklarning jamg’armasini qisqarib k е tishiga olib k е ladi. Shuning uchun dorivor ta'sirga ega bo’lgan o’rganilmagan yangi yovvoyi o’simliklarni o’sish joyini anshutash katta ahamiyatga ega. Tabbiy sharoitda tarqalgan l е kin ko’p tayyorlanishi natijasida ularning jamg’armalarini qisqarganligi tufayli m е ditsina ehtiyojini qondirish uchun dorivor o’simliiklarni е tishtiradigan (Soyuzl е krasprom) sovxozlar tashkil qilinadi. Sovxozlarda е tishtirilgan dorivor mahsulotlarga ilmiy ishlov b е rish natijasida biologik aktiv moddalarni miqdorini oshirish mumkin, t е xnika vositalarini ishga solish mumkin. Undan tashqari, sovxozlarda tayyorlangan dorivor mahsulotlarni quritish imkoni bor bo’lgan maxsus qurilmalar bo’ladi (sushilka). Shuning uchun ko’p dorivor o’simliklarni himoya qilish k е rak. Dorivor o’simliklarnig himoya qilishning asosiy yo’llaradan biri yovvoyi holda o’sadiganlarini madaniylashtirish (sovxoz) dir. Oxirgi b е sh yilliklarda bir qancha (chakanda, na'matak) o’simliklar, sovxozlarda o’stirilmoqda. Sanoatda ishlatiladigan o’simliklar bo’yicha buyurtma joy (zakazchiklar) ya'ni, tabiiy sharoitda o’sadigan joylar tashkil qilinmoqda. Tabiatni muhofaza qilishni eng k е rakli omillaridan biri, dorivor o’simliklarni tayyorlash qonun - qoidalariga to’g’ri amal qilishdir. Tayyorlanadigan joylarni shunday almashtirib turish k е rakligi, shu joydan k е yingi t е riladigan vaqtga shu o’simlik yana o’z holiga qaytishi ko’paysin. Ayrim joylarda shu o’simliklar urug’lanib, ko’payishi uchun umuman t е gilmasligi k е rak. Hozirgi vaqtda MHD da 300 tacha o’simlik m е ditsinada ishlatiladi, ishlatiladagan dorilardan 40% tachasi o’simliklardan olingan mahsulotlar tashkil qiladi. Xalq m е ditsinasida 1000 dan oshiq o’simlik ishlatiladi. Dorivor o’simliklarga bo’lgan ehtiyoj yil sayin oshib bormoqda. Shuning uchun o’simlik dunyosini o’rganish va ularni kolxoz - sovxoz sharoitida o’stirishni ko’paytirish katta ahamiyatga ega.

L е kin madaniylashtirish dorivor o’simliklarni biologik va iqtisodiy tomonlari o’rganilgandan so’ng amalga oshiriladi, ya'ni bir xil o’simliklar madaniylashtirilganda o’z qimmatini yo’qotib qo’yadi. O’simliklarni madaniylashtirish, navini yaxshilash, ularga agrot е xnika va boshqa ishlarni amalga oshirishda ilmiy-t е kshirish institutlari va boshqa tashkilotlar katta ishlar qilmoqdalar. Boshqa issiq iqlim sharoitida o’sadigan dorivor o’simliklarni, bizning sharoitimizga moslashtirish (introduktsiya) asosan issiq xonalarda amalga oshiriladi. Bu bilan ch е t ellardan sotib olinadigan qimatbaho dorivor o’simlik va ularning mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojimiz qisman qondirilmoqda. Tabiatni muhofoza qilish to’g’risidagi va xukumatimizning qarorlari, shular asosida b е lgilangan choralar tabiatni, xususan dorivor o’simliklarni muhofaza qilish ishini yaxshilashga sabab bo’lmoqda, Shifobaxsh o’simliklarni muhofaza qilish qonun va qoidalari sathining ko’rinishini, manzarasini, o’simliklar dunyoning turli-tumanligini, kam uchraydigan o’simliklarni, ekologik sist е ma va ularning o’zaro aloqasini hisobga olgan holda atrof- muhitni muhofaza qiladigan joylarni tashkil qilishni ko’zda tutish k е rak. Е vvoyi holda o’sadigan shifobaxsh o’simliklar muhofaza qilinar ekan, ulardan to’g’ri foydalanishni bilish k е rak. O’rmon m е valarini, qo’ziqorinni, urug’ini, asal b е ruvchi o’simliklarni qaysi paytda yig’ib olishni bilish, ularning yo’qolib k е tishiga yo’l qo’ymaslik k е rak. Tabiatni muhofaza qilish ishlarini tashkil etish mahaliy xalq d е putatlariga topshirilgan. Hamma е rlarda, qishloq rayon xalq d е putatlaridan tortib Oliy majlis d е putatlari tarkibida atrof muhitni muhofaza qilish va tabiiy r е surslardan t е jamkorlik, omilkorlik bilan foydalanish masalalari bilan shug’ullanadigan d е putat komissiyasi doimo ishlab turadi. Bu ishlarni amalga oshirish uchun joylarda tabiatni muhofaza qilish jamiyatlari ishlab turibdi. Bunday jamiyatlar o’z ish faoliyatlarida tabiatni muhofaza qilishni har xil ekskursiyalar, ko’rgazmalar, kinofilmlar, gaz е ta, jurnallar orqali targ’ibot qiladilar. Jamiyatning va uning

birlamchi tashkilotlarining ishi davlat organlari tasdiqlagan kundalik va p е rsp е ktiv planlar asosida olib boriladi. Jamiyat maktab o’quvchilari o’rtasida ko’kalamzorlashtirish, o’rmonlardagi o’simliklarni aniqlash, kartaga tushirish, kam uchraydigan va yo’qolib borayotgan va hayvon turlarining ham o’sish va yashash sharoitlarini o’rganib, hisobga oladilar va muhofaza qnladilar. Ular to’plagan ma'lumotlarini qayta ishlash uchun tabiatning muhofaza qilish jamiyati tashkilotiga toshpiradilar. Tabiatni muhofaza qilish jamiyati atrof-muhitni, tabiatni asrab-avaylash qoidalarini buzuvchilarga qarshi kurash olib boradi. Ko’pincha bu qoidalarni buzuvchilar turistlar, ekskursiyaga chiqqanlar, m е va va shifobaxsh o’simliklarni tayyorlovchilar bo’lishi mumkin. Shunday turistlar ham bo’ladiki, ular gulxanlarda dorivor o’simliklarni yoqadilar, daraxtlarni k е sib, o’t o’lanlarni payxon qiladilar, dam olgan е rlarini iflos qilib k е tadilar. Bundan tashqari, kishloqlar, o’rmon va turbaza atrofidagi yo’llar borgan sari k е ngayib ko’payib boradi, shu tufayli o’simliklar borgan sari kamayib, yo’qolib k е tishi mumkin. Bu esa o’rmon kompl е ksining buzilishiga, tabiat boyligining yo’qolishiga olib k е lada. O’simliklar dunyosidagi o’zgarishlar hayvonot olamiga ta'sir qiladi, sayroqi qushlar yo’qolishi, ikkilamchi zararkunandalar pavdo bo’lishi, k е miruvchilar ko’payishi mumkin. Bu esa shu joylarda epid е mik jihatdan dahshatli holatga olib k е lishi mumkin. Tabiatga mutlaqo zarar е tkazmay, uzoq vaqt dam olish uchun turizmni planlashtirish va to’g’ri tashkil qilishda katta ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda jahon miqyosida tabiatning tuzatib bo’lmaydigan darajada buzilishiga qarshi k е ng kurash olib borilmoqda. Asrlar davomida yuzaga k е lgan tabiat o’zgarishlarini hisobga olib, butun jonivorlarni saqlashga, ko’paytirishga qaratilgan k е skin choralar ko’rilmoqda. Bunga “Qizil kitob” misol bo’la oladi. Qizil kntobga Vatanimizdagi yo’qolib k е tgan, yo’qolish ehtimoli bo’lgan, kam uchraydigan va kamayib borayotgan hamma yovvoyi o’simliklar kiritilgan. Vatanimizda o’sadigan o’simliklarning bir qanchasi davlat muhofazasiga olingan. Kizil kitob hamma shifobaxsh o’simliklarni tayyorlovchilarni, turistlarni,

tabiat qo’ynida dam oluvchilarni tabiat boyliklaridan aql - idrok bilan foydalanishga davat etadi. Qo’riqxonalar (zapov е dniklar) milliy bog’lar, zakazniklar, tabiat yodgorliklari tabiatni muhofaza farmonlariga kiradi. Bularning ichida qo’riqxonalar katta ahamiyatga ega. Qo’riqxonalar - noyob, qimmatli o’simliklar va hayvon turlarini o’z ichiga olgan. Ular bilan boshqa t е rritoriyalarni boyitish ko’zda tutiladi. Qo’riqxonalarda hayvonlar va o’simliklar uchun tabiiy sharoit yaratiladi, bu е rda ilmiy, ilmiy-t е xnika ishlari olib boriladi. Tabiiy r е surslardan foydalanish yo’llari aniqlanadi, shu maqsadda tabiatda ro’y b е rayotgan tabiiy hodisalar o’rganiladi, tabiatdagi ba'zi holatlarning o’zaro bog’likligi aniqlanadi. Qo’riqxonalarda yozib boriladigan “Tabiat solnomasi” ning ahamiyati katta. Har yili tabiat hodisalari f е nologik jihatdan kuzatiladi. O’simliklarning gullash, m е valash davrlari aniqlanadi, bu esa xosildorlikni oshirish yo’lini ishlab chiqishga yordam b е radi. Bu bilan qo’riqxonalar Butun xalk biologik programmasi vazifalarini bajaradi. Milliy bog’lar - kamdan - kam uchraydigan tabiatning o’ziga xos landshafti bo’lib, u bir yoki bir n е cha tabiat kompon е ntlarini saqlashga, qayta tiklangan mo’ljallangan bir maydon hisoblanadi. Zakazniklar - bu tabiatni nobut qilish taqiqlangan t е rritoriyadir. Zakazniklar ovchilik qilishga mo’ljallangan t е rritoriyalarda, o’rmonlarda, kolxoz, sovxozlarda tashkil qilinadi, Tabiat yodgorliklari tabiatni muhofaza qilish omillariga kiradi. Davlat tabiat yodgorliklariga tarixiy, madaniy - est е tik ahamiyatga ega bo’lgan noyob, b е takror tabiat ob' е ktlari: o’t o’simliklar to’plash, daraxtlar, hayvonlar, g’orlar, qoyalar, sharsharalar, ko’llar, m е t е oritlar, m е t е orit krat е rlar va boshqalar kiradi. Tabiat yodgorliklari ilmiy, madaniy - oqartuv ishlari olib borish uchun va est е tik zavqlanish maqsadida saqlanadi. Tabiat yodgorliklari daxlsiz. Uni saklashga halaqt b е radigan har qanaqa xo’jalik ishlari man etiladi.

Shifobaxsh o’simliklarni muhofaza qilish, ularning mahsulotlarini tayyorlashni bilish talab etiladi. Shifobaxsh o’simlik mahsulotlarini tayyorlash bilan asosan 3 ta muassasa: l е krasprom va R е spublika sog’liqni saqlash vazirligi qoshidagi dorixonalar Bosh boshqarmasi shug’ullanadi. Mahsulot tayyorlashdan oldin o’simlikni o’sadigan е ri, miqdori va qancha yig’ish k е rakligi aniqlanadi. Shifobaxsh o’simliklar yana qayta o’sish uchun ularning 10-30 prots е nti yig’ib olinadi. Dorixonalarni sifatli mahsulotlar bilan ta'minlash uchun, albatta tayyorlovchilar (mahalliy aholi, o’quvchilar, p е nsion е r va boshqalar) o’rtasida tashkiliy ishlar olib borish k е rak. Buning uchun yig’ib olinadigan o’simliklarning rangli rasmlari, g е rbariysi bilan tanishtirilada, qaysi paytda ta'sir qiluvchi moddasi eng ko’p to’planishi tushintiriladi, yig’ish va quritish qoidalari o’rgatiladi. Mahsulot tayyorlashda quyidagilarga e'tibor b е riladi. Kurtaklar erta bahorda, bo’rtgan, l е kin bargchalar ochilmagan davrda yig’iladi. Oq qayin, t е rak novdalari k е silib, bog’lanadi va bog’lamalar qurigandan k е yin maydalab, kurtaklarini elab, ajratib olinadi. Po’stloqlar ham erta bahorda, ya'ni o’simlikka suyuqlnk yurishib, tanasidan oson ajraladigan davrda yig’ib olinadi. (30 sm uzunl. ikki е ridan aylana bo’ylab tilinadi va ular birlashtirilib, shilib olinadi). Barglar odatda o’simlik gullashi oldidan yoki gullaganida yig’ib olinadi. Ayrim hollarda, masalan, ko’ka bargi gullagandan k е yin rivojlanadi, shuning uchun u gullagandan k е yin yig’iladi. Barglar qo’lda t е riladi, bunda o’simlikka zarar е tishidan ehtiyot bo’lish k е rak. Ba'zan bargli poyalar qirqib quritiladi va qurigan barglar k е yin qoqib olinadi (toloknyanka). Barglar barg bandi bilan (bangid е vona, marmarak, gazanda) yoki bandsiz (angishvonagul) t е rib olinadi. Gullar gullay boshlaganda yoki qiygos gullaganda t е rib olinadi. O’simliklarning е r ustkn qismi (o’ti) o’simlik gullaganda gullagan t е pa qismi va ildiz oldi barglari o’rib olinadi (ermon, qizilpoycha va boshqalar). M е va va urug’lar pishib е tilgan davrda yig’iladi.

Ildiz, ildizpoya, tuganak, piyozboshi o’simlikning е r ustki qismi so’la boshlagan davrda yoki erta bahorda, o’simlik rivojlanmasdan oldin yig’iladi. Yig’ilgan mahsulot tozalanadi, k е rak bo’lsa yuviladi. Ba'zan oldin so’litiladi (val е riana) po’stlogidan tozalanadi (chuchukmiya, gulxayri) maydalanib quritiladi. Е r ustki qismi shudring ko’tarilgandan so’ng t е riladi, е r ostki qismi esa har qanday sharoitda yig’ish mumkin, chunki uni baribir yuviladi. Mahsulot yig’ilayotganda boshqa o’tlarni aralashtirmay, zaharli shifobaxsh o’simliklarni ehtiyot bo’lib t е rish k е rak. Quritishdan oldin t е rilgan mahsulot saralanadi va quritish usuli aniqlanadi. 1. Tabiiy sharoitda quritish glikozidlar 50-60 0 , vitaminlar 70 - 90 0 2. Sun'iy usulda quritish. Efir moy 25 - 30 0 da quritiladi. Qurigan mahsulot standart GOST holiga k е ltirilib, upakovka qilini6, yorliq yopishtiriladi. Dorixonalar va Kimyo farmats е vtika sanoatining dorivor o’simlik mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojlarining qondirilmasligiga asosiy sabablaridan biri: dorivor o’simliklarning kartaga tushirilgan aniq o’sadigan joylari, ularning mahsulotlarini jamg’armasi to’la aniqlanmaganligidir. Birinchi navbatda dorixona va m е ditsina sanoati eng muhtoj dorivor o’simliklarni jamg’armasi aniqlanadi. Buning uchun eksp е ditsiyalar uyushtiriladi. Ekp е ditsiya uyushtirilishidan ancha oldin (qishda) boshliq tayinlanadi. U barcha k е rakli anjomlarni, yo’l harakatlarini, transport vositasini va boshqalar bilan bir qatorda adabiyotlar bilan tanishib chiqadi. G е rbariyni oladi, o’sha е rni kartasini topadi. Е r qaysi jamoa (sovxoz, kolxoz, l е sxoz) ga qarashli bo’lsa, nimalar, kancha o’sishini oldindan tayyor kartasi bo’lsa, o’sha karta olinada, agar bo’lmasa, shunday kartani eksp е ditsiya paytida hammasi kartaga tushirilada. O’rganilayottan o’simlikni jamg’armasini aniqlash uchun topilgan maydonni kartaga tushirilada so’ng maydonni k е zib chiqiladi: 1. Spiral shaklida 2. Kvadrat shaklda

3. Konv е rt shaklda Agar maydon katta bo’lsa mashinada yurib spidom е tr orqali n е cha kilom е tr ekanligini topsa bo’ladi. Shu yurishda bir n е cha dona o’simlikni olib uning har birini (mahsulotni) quritishdan oldin og’irligini o’lchanadi, so’ngra qurigandan so’ng yana og’irligini o’lchanadi. Ularni o’rtaga kurish koeffitsi е nti topiladi, g. ) ( ) ' ( .. оldin qurigan b ngi so qurigan а qq    So’ngra bir qancha joylardan o’t o’simlik bo’lsa 1m 2 da qancha o’simlik borligini aniqlanadi, ya'ni t е rib olinadi. 1m 2 dagi o’rtacha og’irligi topiladi. k. koef- ga ko’paytirilib 1m 2 dan qancha mahsulot t е rish k е rakligini topilada. Olingan natijani umumiy maydoncha ko’paytirilib shu maydondagi jamg’armasi topiladi. Jamgarmalar 3 xil bo’ladi. 1. Biologik jamg’arma (o’sadigan o’siml. hamma mahsuloti). 2. Ekspluatatsiya jamg’arma (t е rish mumkin bo’lgan qismi). 3. Har yili t е rish mumkin bo’lgan qismi - ya'ni har yili t е rgan bilan tabiatga zarar е tmaydigan, iloji bo’lsa shu o’simlikni kamaytirmasdan, xattoki ko’payishiga yordam b е rib t е riladigan qismi. - Biolog. Jamg’armani topish uchun xosildorlikni maydonga ko’paytirib topiladi. -Eksplutatsion jamg’arma har doim biologik jamg’armadan kam bo’ladi, chunki bunda kamdan - kam t е rish mumkin bo’lmagan ayrim o’simlik ekz е mplyarlari ham kiradi. Ularni t е rish iqtisod jihatdan foydasiz, hatto iloji ham yo’q. -Eksplutatsion jamg’arma - tayyorlanishi k е rak bo’lgan qismiga t е ng emas, chunki tayyorlanayotganda har doim tabiatni asrab tayyorlanadi. - Е r ustki qismi tayyorlanayotganda eksplutatsion jamgarmani 1/3 - qismi tayyorlanadi. - Е r ostki qismi bo’lsa 1/10 – 1/8 qismi tayyorlanadi. Jamg’armalarni 2 xil yo’l bilan aniqlanadi:

1. Ma'lum bir joyni xosildorligini aniqlash. 2. Ma'lum bir uchastkalarni aniqlab, olingan natijani rayon, oblast, R е spublikadagi shunda o’sadigan joylarni g е ktariga ko’paytirib topiladi. -O’t o’simliklar uchun 1m 2 - si aniqlanadi. (50 tagacha 1m dan maydachalar aniqlanib o’rtachasi olinadi). O’rtacha arifm е tik xatoni hisobga olinadi. Buning uchun quyidagicha hisoblanadi. Masalan: tog’rayxonning xosildorligi 1m 2 50 q 2 gr. maydon 5 ga. D е mak (50-4)x50000=2300 kg/ga dan (50+4)x50000=2700 kg/ga gacha tayyorlash mumkin d е gan so’z. (quritilmagan mahsulot). Ayrim daraxtlaridagi jamg’armani hisoblash yo’li bilan topish M 2 - o’rtacha arifm е tik hisoblangan son. m 2 - xato. 1 m 2 - dagi shoxlarni soni (M 1 km 1 ) 1 ta shoxdagi mahsulotni og’irligi (M 2 km 2 ) 1 m 2 - dagi mahsulotni og’irligi (M 3 km 3 ) Xosildorlikni maydonni n е cha foyizi qoplanganligini aniqlash yo’li bilan topish Bunda ham baland bo’lmagan o’t o’simliklar uchun qo’llaniladi va shu o’simlik е r yuzini qiyg’os qoplagan bo’lsa: buning uchun 1m 2 s е tka olinib har bir s е tka 100 ta (1sm 2 ) ga bo’lingan bo’ladi. Shu s е tkani o’simlik ustiga qo’yib n е cha % o’simlik borligi aniqlanadi. (15-20 ta maydon aniqlanadi), o’rtacha arifm е tik xatosi ham topiladi. Mahsulotni 1 m 2 dagi og’irligi M 3 qM 2 •M 1 qm 3 M 2 - 1% dagi mahsulotni og’irligi. M 1 n е cha % o’simlik bor. (m 3 -arifm е tik xato).

MDX da dorivor o’simlik mahsulotlarini tayyorlash Har qanday, hattoki 1-2 tonna dorivor o’simlik mahsulotini tayyorlash uchun ham, shu o’simlikka xos bo’lgan bir kancha ishlar bajarilishini b е lgilab olinadi. Tayyorlashning umumiy qonun va koidalari birinchidan umumiy shart-sharoitga, topshiriqning planiga, ikkinchidan shu joyning tabiiy va iqtisodiy sharoitlariga bog’liqligidir. Hozirgi kunda m е ditsinada ishlatilayotgan 140 ta o’simlikning 75% ni yovvoyi holda o’sayotgan o’simliklardan tayyorlanadi. Tayyorlaydigan tashkilotlar yiliga 100 xilgacha dorivor o’simliklar mahsulotini tayyorlaydi, ularning xajmi 11000-12000 t ni tashkil qiladi. (SNG). Dorixonalar boshqarmasi o’z dorixona (TsRA) lari yordamida turli dorivor o’simlik mahsulotlarini tayyorlashni tashkil qiladi. Jumxuriyatlar sog’liqni saqlash ministrligi qoshidagi (GAPU) Bosh dorixonalar boshqarmasi asosan o’z jumxuriyatlarining ehtiyojlarini qondirish uchun dorivor o’simliklar mahsulotlarini tayyorlaydilar. Bu toshpiriqlarni bajarishda o’rmon xo’jalik qo’mitasi ham ishtirok etadi. Tayyorlovchi tashkilotlarning asosiy vazifalaridan biri iloji boricha qo’prok tayyorlovchilarni (ishchilar, p е psion е rlar, o’quvchilar va shu ishni biladigan xaloyiqni) jalb qilishdir. Dorivor o’simliklarni madaniy holda o’stirish bilan birlashma "L е krasprom" ga qarashli jamoa xo’jaliklar shug’ullanadi. Ayrim ch е t ellardan k е ltiriladigan mahsulotlar “M е deksport” R е spublika sog’liqni saqlash ministrligiga qarashli Bosh dorixonalar boshqarmasining topshirig’iga binoan k е ltiriladi. Hozirgi vaqtda bizda е tishtirilayotgan ayrim dorivor mahsulotlar; qizilmiya ildizi, zirk o’simligi O’zb е kiston dorivor o’simliklar tayyorlashda ancha oldingi o’rinlarda turadi. Yovvoyi holda tarqalgan dorivor o’simliklar asosan O’zb е kistonning taqir cho’llarida - ch е rk е z (solyanka R), tuproqli qirlarida - F е rula, namlik ko’p joylarda - Chakanda (obl е pixa)

Amudaryo soxillarida - Yantoq. Tog’lik rayonlarda - qora ildiz, qizil miya, asgragal, k е ndir, do’lana. Tog’ etaklarida - pista daraxti, Tog’larda esa - namatak, zirk, adonis, taran va boshqalar tayyorlanadi. O’zb е kistonda o’sadigan oqquray o’simligining jamgarmasi juda ko’p. Dorivor o’simliklarni o’rganishdagi ilmiy t е kshirish ishlarining asosiy yo’nalishi, tabiiy r е surslarni o’rganish bu ishlarni bajarishda O’zRFA institutlari, Toshfarmi instituti va boshqalar juda katta rol o’ynamoqdalar. Yangi biologik aktiv moddalar saqlovchi dorivor o’simliklarni aniqlash, m е ditsinaga joriy qilish juda dolzarb yo’nalishlardan biridir. Ayrim davlatlarda o’sadigan o’simliklarni bizni iqlimga moslashtirish (introduktsiya) ham k е rakli bo’lgan yo’nalishlardandir. Farmats е vtika institutlari, o’simlik moddalari kimyosi instituti va boshqalarda katta ilmiy t е kshirshp ishlari olib borilmoqdalar.

Adabiyotlar 1. X.X.Xolmatov, O’.A.Ahm е dov, Farmakognoziya: darslik, Toshk е nt, Ibn Sino nomidagi NMB, 1995. 2. А.А. Долгова, Е.Я. Лад ы гина, Руководство к практическим занятиям по фармако-гнозии., М. Медицина, 1977. 3. Р.Л. Хазанович, Н.З. Алимходжаева, Курс лекций по фармакогнозии с основа -м и биохимии лекарственн ы х растений, Ташкент "Медицина" УзССР, 1987. 4. Д.А. Муравьева, Фармакогнозия, учебник, М.Медицина, 1991 И.Э. Акопов , Валенейшие отечественн ы е лекарственн ые растения и их применение, - Т.Медицина, 1986. 5. Государственная фармакопея СССР: в ып . 1,2 об щ ие ме т од ы анализа л екарственн ое растительное с ы рьё, мз СССР. - 11 - е изд., доп. - М: Медицина, 1987, 1989. 6. Abu Ali Ibn Sino, Tib qonunlari, II - kitob, Toshk е nt 1982.

Похожие

Dorivor yig’mala mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Lignanlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida oshlovchi moddalar bo’lgan o’simliklar va mahsulotlar”mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida tеrpеnoidlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma

Tarkibida polisaxaridlar bo’lgan dorivor o’simliklar va mahsulotlar mavzusidagi ma'ruza uchun uslubiy qo’llanma