Epiteliy to’qimasining rivojlanishi va regenerasiyasi - Медицина - Рефераты

Epiteliy to’qimasining rivojlanishi va regenerasiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

39.5 KB

Epiteliy to’qimasining rivojlanishi va regenerasiyasi REJA 1. Epiteliy to’qimasining rivojlanish bosqichlari 2. Ichak epiteliysining yangilanib turishi 3. Epiteliy to’qimasining regenerasiya si

Ichak epiteliysida ham ayrim boshqa epiteliy hujayralariga o’xshash regenerasiya jarayoni fiziologik va reperativ yo’l bilan boradi. Ichaklardagi regenerasiya jarayoni hozirgi vaqtda yaxshi o’rganilgan. Masalan, organizmga har xil moddalar yuborish yo’li bilan va ayrim nurlar yordamida ichak epiteliysining tiklanish jarayonida sodir bo’ladigan o’zgarishlarni kuzatib, proliferativ jarayonlar qanday kechayotganligini aniqlash mumkin. Yuqorida qisman aytib o’tilganidek, hozir aniqlanishicha, ichak kriptalarini tashkil etuvchi hujayralar ko’payish xususiyatiga ega. Ko’paygan hujayralar asta-sekin vorsina uchiga etib borib, so’ng bazal membranadan ajralib to’kilib tushadi. Endilikda bo’lingan hujayralarning siljish jarayoni va hujayra tarkibidagi moddalar miqdorining o’zgarishini nishonlangan tilidin moddasini hayvon organizmiga yuborib o’rganib chiqilgan. Masalan, sichqon organizmiga yuborilgan nishonlangan tilidin moddasi bir soatdan so’ng deyarli hammasi ichak kriptalari bilan vorsina hujayralariga yiila boshlaydi. Oradan 72 soat o’tgach, vorsinalarning yuqori qismida ko’rinadi. Bundan ma'lumki, bo’linish natijasida hosil bo’lgan hujayralar asta-sekin vorsinalar yuqorisiga siljib boradi va to’kilib tushib turgan hujayralar o’rnini to’ldiradi. Ma'lum bo’lishicha, vorsinalardagi epiteliy hujayralarining barchasi yangidan tiklanishi uchun 2,5-3 sutka vaqt ketar ekan (K.Leblon). Shuni aytib o’tish kerakki, ichakning epiteliy hujayralarida sodir bo’ladigan har xil jarohatlar yon-veridagi hujayralarga ta'sir qilmaydi. Buning asosiy sababi, ichak epiteliysidagi shiddatli fiziologik regenerasiya kombial hujayralarining muntazam bo’linib turish jarayonining o’zginasidir. Kombial hujayralar muntazam bo’linib turishi natijasida hosil bo’ladigan yangi hujayralar eskisini siqib chiqarib turadi, oqibatda jarohatlangan hujayra uzoq vaqt dosh bera olmay u ham tushib ketadi. Buning natijasida hujayralar orasiga kirib olgan mikroorganizmlar shu hujayralar bilan birga ichak bo’shliiga tushadi. Epiteliy hujayralari bu xususiyati bilan yuqorida eslatib o’tilganidek, to’qimalarni boshqa yot moddalardan va mikroorganizmlardan muttasil tozalab turadi va ularning qonga so’rilishiga imkon bermaydi.

Ma'lumki, teri ustki qavatining hujayralari muttasil to’kilib, o’rnini pastki qavat hujayralari to’ldirib turadi. terida sodir bo’lib turadigan bunday jarayonga fiziologik regenerasiyasi deyiladi. Aniqroq qilib aytganda, epidermisning o’sish qavatidagi hujayralar doim bo’linib turadi, yangi hosil bo’lgan hujayralar yuqori qavatlar tomon siljiydi va to’kilgan hujayralar o’rnini egallaydi. Bir qavatli epiteliy to’qimasida faqat bazal hujayralar ko’payadi, ko’p qavatli epiteliyda esa hamma bazal hujayralar va muguzlanuvchi ayrim (shox) qavat hujayralari ko’payadi. Teriga bo’ladigan har xil tashqi ta'sir (mexanik, ximiyaviy, operativ va hokazolar) natijasida nobud bo’lgan to’qimalar o’rnining tiklanishiga, ya'ni jarohat bitishiga reporativ regenerasiya deyiladi. Reporativ regenerasiya, odatda, jarohatlangan joyda qon oqishi butunlay to’xtagandan so’ng boshlanadi. Qon chiqib turgan jarohat yuzasi bitmaydi. Qon oqishi to’xtashi bilan dastlab kesilgan va hamma jarohatlangan hujayralar nobud bo’lib, tashqariga chiqadi. Jarohatlangan yuza chegarasidagi hujayralar jadal ravishda ko’paya borib, qotgan qon ostiga o’sib kiradi va ochiq yuzani asta-sekin bekitadi. Qotgan qon tushganidan so’ng ko’paygan hujayralardan epidermisning boshqa qavat hujayralari rivojlanadi. Ba'zan shunday ham bo’ladiki, jarohatlangan joyda so joydagiga qaraganda ko’proq (ortiqcha) hujayralar qatlami hosil bo’ladi. Bu o’rinda yana shuni aytib o’tish kerakki, agar jarohatga infeksiya tushib, uni yiringlatib yubrmasa, jarohat bitgan joyda ter va yo bezlari tiklanishi va hatto tuk chiqishi mumkin. Bu hodisa aksariyat so epiteliyning jarohatlangan erdagi to’qima ustiga chiqib borishidan yuzaga keladi. Yuqorida aytib o’tilganlarni umumlashtiradigan bo’lsak, jarohat, birinchidan, yangi to’qimalar yuzaga kelishidan, ikkinchidan, jarohat chetlarining so to’qimalar tomonidan siqilib kelishidan, uchinchidan, so to’qima-larning jarohatlangan to’qima ustiga chiqib borishidan bitar ekan. Ma'lumki, umurtqali hayvonlarning barchasida qoplovchi epiteliy ko’p qavatlidir. Shunga asoslanib, ko’p qavatli epiteliy qiyosiy o’rganilar ekan, umurtqali hayvonlarning qoplovchi epiteliysi xususida fikr yuritamiz. Chunonchi, to’garak oizlilar bilan baliqlarning epiteliysi (epidermisi) garchi ularning qavati

juda ko’p bo’lsa-da, hamisha ko’p qavatlidir. Uning xarakterli tomoni shundaki, epiteliy barida shilliq, oqsil hujayralari bilan birga kolbasimon bez hujayralari ham bo’ladi. Mana shu bez hujayralari oqsil va mukopolisaxaridlar aralashmasidan iborat maxsus «qo’rqitadigan» modda ajratadi-ki, bundan xabar topgan baliqlar to’dasi qochish taraddudini ko’radi. Bundan farqli o’laroq, boshqa bir xil baliqlar epiteliysida temir xloridli hujayralar bo’lib, ular baliq tanasidagi osmotik bosimning bir xilda saqlanib turishiga xizmat qiladi. Epiteliy hujayralarining usti mikrovorsinalar bilan qoplangan bo’ladi. Amfibiyalarda qoplovchi epiteliy yuqorida ta'riflanganidek, xiyol muguzlangan bo’lib, bezlari bo’lmaydi, shilimshiq bezlardan tashqari, 4-6 qator o’suvchi hujayra qavatlaridan va 1-2 muguzlangan hujayra qava-tidan iborat. Aksariyat hollarda o’suvchi qavat bilan ustki hujayralar qavati o’rtasida oraliq bo’lmaydi. Ko’pincha ustki qavatning muguzlangan hujayralarida yadro saqlanib qolgan bo’ladi. Epiteliyda keratogialin donachalar bilan tonofilamentlarning qayta tashkil topishi munosabati bilan unda keratin hosil bo’lib turadi. Reptiliyalarda teri epiteliysi yaxshigina muguzlangan bo’ladi. Muguz tangachalar, hatto butun bir sovut hosil qiladi. Tangachalar bo’rtgan shaklda, plastinkaga o’xshagan bo’lishi mumkin. Shakli qanday bo’lishidan qat'iy nazar, cherepisa singari bir-birining ustiga mingashib joylashadi. Ba'zi reptiliyalarning, masalan, toshbaqalarning qorni bilan ustidagi tangachalar butun boshli toshdek qalqon hosil qiladi. Timsohlarda esa ko’pin-cha tangachalar ostida, ya'ni terining biriktiruvchi to’qima qismida tangachalarning har qaysisiga aloqador suyak plastinkalar bo’ladi. Reptiliyalar terisida hech qanday bezlar bo’lmaydi. Ammo epiteliy qatlamidan narida maxsus sekret ishlab chiqaradigan bezlar bo’lishi mumkin. Chunonchi, timsohlarning pastki jaining ikki yon tomonida bir juft muskat bezlari bo’ladi, toshbaqalarda esa xuddi shu singari bez qalqonining qorin qismi bilan ustki qismi tutashgan joyda bo’ladi. Ilon bilan kaltakesaklarda epiteliyning muguzlanuvchi qavati vaqt-vaqti bilan tushib turadi, tushganda ham birn-ketin emas, balki birdan tushadi, uni xalq orasida «ilon po’st tashlabdi», «kaltakesak po’sti bu» deyishadi. Lekin bu vaqtga kelib, uning ostidagi yosh muguzlanuvchi qavat etilib ulgurgan bo’ladi. Ularda

muguz moddalar hosil bo’lishi keratogialinli donachalar bilan tonofilamentlar ishtirokida yuzaga keladi. Endi mana shu po’st tushlash oldida ular epiteliysi qanday tuzilgan bo’ladi: tashqaridan keratindan hosil bo’lgan mustahkam ustki muguz modda bilan qoplangan bo’ladi. Elektron mikroskopda ko’rilganda, bu qavat tolali bo’lib ko’rinadi. Tangachalar usti qipiqlanib qovjiragan bo’ladi. Chuqurroqda mikroskopik gomogen qatlam bo’lib, 10-20 qavat muguz tangachalardan (qipiqlardan) tuzilgan bo’ladi. Ular o’rtasidagi chegara bir-biriga qo’shilib ketgan bo’ladi. Bu qavat yupqa bo’lib faqat keratin fibrillaridan tashkil topgan, har bir fibrilning diametri 2 nm. Bu qavat ostida esa muguzlangan hujayralar bilan qalinlashgan bir xil yupqa mikroskopik plastinka joylashgan. Oraliq qavat deb shuni aytiladi. Ba'zi bir hollarda bu qavat ustki qavat bilan qo’shilib ketgan bo’ladi. Bundan keyingi anchagina chuqur joylashgan qavat bu bir qator qalin, muguz tangachalardan tuzilgan, diametri 8 nm li fibrillar ko’rinishidagi-keratin bilan to’lgan qavat keladi. Bu qavatning muguzlanuvchi hujayralari chegarasi saqlanib qolgan. So’ngra yadrosi bo’lgan, keratogialin palaxsalari bo’lgan yoru hujayralar bilan qalinlashgan (zichlashgan) qavat keladi. Mana shu hujayralar qavati navbatdagi po’st tushishini chegaralab turadi. vazifasi-oldin unda muguz modda hosil bo’ladi, keyin hujayralarda gormonlar ta'sirida lizosoma va fermentlar aktivlashib, butun qavat ko’chib tushishiga sabab bo’ladi. bInobarin, mana shu jarayon po’st tashlashni, ya'ni butun ustki muguz qavat-ning ko’chib tushishini ta'sinlaydi va hokazo. Qushlarning qoplovchi epiteliysi reptiliyalarnikiga o’xshaydi, ya'ni bez hujayralari bo’lmaydi. Dumazasidagi bezlardan tashqari, epiteliyning muguzlanuvchi qavati ancha murakkab tuzilishga ega, masalan, qushlar epiteliysi muguz qavat-patlar bilan qoplangan muguzlanuvchi pat hujayralari tuzilishi va ximiyaviy tarkibi jihatidan boshqa keratin ishlab chiqaruvchi hujayralar bilan bir xil. Endi sut emizuvchi hayvonlarning yashash sharoiti bilan boliq holda epiteliy tuzilishiga ega bo’lgan ko’p qavatli to’qimalaridagi o’zgarishlar bilan tanishamiz. Ma'lumki, delfinlar bilan kitlarning muguzlanuvchi qoplovchi epiteliysi kam

rivojlangan bo’lib, o’rniga biriktiruvchi so’richlar yaxshi rivojlangan. Mana shu so’rich-lar yordamida epiteliy biriktiruvchi to’qima bilan pishiq birikib turadi. Ulardagi bu xususiyat hayvonlar tanasining suvga ishqalanishi-da terini shikastlanishdan saqlab turadi. epiteliysining bir oz muguzlangan bo’lishiga sabab suv hararoratining kam o’zgarib turishidir. Binobarin, muguz moddaning termoregulyasiya vazifasi bu o’rinda ahamiyatsiz bo’lib qolgan. Morj va suv mushugida esa epiteliy bir qator muguzlangan hujayralar qavatiga ega, chunki bu hayvonlar quruqlikka chiqqan vaqtida ular tanasidagi haroratni boshqarib turadigan muguzlanuvchi to’qimaning zaruriyati tuiladi. Demak, muguzlangan qavat ular tanasidagi haroratni birday tutib turadi. bundan tashqari, ularning juni bo’lib, bu ham haroratning boshqarilishida ahamiyatga ega. Umuman olganda, quruqlikda yashovchi sut emizuvchi hayvonlarning ko’p qavatli to’qimalari (qoplovchi epiteliysi) hamisha muguzlanuvchi qavatga, ter va yo bezlariga ega. Buning ustiga qo’shimcha qilib aytish mumkinki, hayvonlarning qaerida juni qalin bo’lsa, o’sha erida muguzlanuvchi epiteliy qavati kam rivojlangan (masalan, qo’ylarning ustida), qaerda juni bo’lmasa yoki kam bo’lsa, o’sha erida muguzlanuvchi qavat juda yaxshi rivojlangan bo’ladi (masalan, hayvonlarning oyoqlari kaftida) va hokazo.

ADABIYOTLAR 1. Qodirov E.Q. Gistologiya. Toshkent. «O’qituvchi». 1994 y. 2. Zufarov K.A. Gistologiya. Toshkent. «Medisina». 1991 y. 3. Zavarzin A.A. Osnova sravnitelnoy gistologii. Uchebnoe posobie. Leningrad. LGU. 1985 g. 4 . Kuznesov S.L., Mushkambarov N.N., Goryachkina V.L., Atlas po gistologii, sitologii i embrionologii. "Medisinaskoe informativnoe agentstvo». Moskva 2002 g. 5. Алимов Д . А . Гистология ва эмбриология . «Ўқитувчи» - 1966. 6. Антипчук Ю.П. Гистология с основами эмбриологии. М. Просвешение, 1983. 7. Афанасьев Ю.И. Гистология. М. «Медицина», 1989. 8. Бадалхўжаев Гистологиядан амалий машғулотлар. (ўқув қўлланма), Андижон-2006.

Похожие

Epiteliy to’qimasining rivojlanishi va regenerasiyasi

Epiteliy to’qimasi. Epiteliy to’qimasining morfologik, fiziologik va genetik klassifikasiyasi

Epiteliy to'qimasi

Bir qavatli va ko’p qavatli epiteliy, yassi epiteliy, kubsimon, silindrsimon, ko’p qatorli va ko’p qavatli epiteliy

Muskul to’qimasi haqida umumiy tushuncha. Silliq va ko’ndalang taril muskullarning tuzilishi, odam va hayvonlar organizmidagi ahamiyati va funksiyasi