Дориларнинг биосамарадорлигини аниқлаш усуллари - Медицина - Рефераты

Дориларнинг биосамарадорлигини аниқлаш усуллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67 KB

Д ориларнинг биосамарадорлигини ани қ лаш усуллари Режа: 1. Терапевтик ноэквивалентлик ифодаси, уни келиб чиқиш сабаблари. 2. Таблеткаларни биосамарадорлигини аниқлаш усуллари. 3. In vitro мохияти, унда ишлатиладиган асбоблар. 4. Айланадиган кажава асбобини ишлаш мохияти. 5. In vivo тажрибалари мохияти. 6. Фамакокинетик усул мохияти. 7. Фармакодинамик усул мохияти. 8. Тайёр дори турлари фармакокинетикаси.

Ҳар қандай дори моддани даволай олиш таъсири, уни потенциал хоссаси бўлиб, олинган субстанцияга, ёрдамчи модда тури ва миқдорига, технологик операцияга, ишлатилган асбоб-ускуналарга, дори турига боғлиқ бўлади. Тайёрланган дори тури ташқи кўриниши, қаттиқ - юмшоқлиги таъсир қилувчи модда миқдори бўйича ДФ ёки МТҲ лар талаби тўла жавоб бериши мумкин, лекин эриш тести ва организмга сўрилиши бошқача бўлиши мумкин. Терапевтик ноэквивалентлик деб, бир хил дори турида (масалан, таблетка), бир хил дозада турли хил фирмалар ишлаб чиқарган дориларни ҳар хил биосамарадорликни намоён этишига айтилади. Бунда бир хил дозадаги дори тури организмга юборилганда турлича терапевтик даражасини кўрсатади. Терапевтик ноэквивалентлик сабаби турлича бўлиши мумкин: у субстанцияни физик ва кимёвий холатига, ёрдамчи моддалар тури ва миқдорига, технологик жараёнга, ишлатилган асбоб ускуналар хам таъсири бўлиши мумкин. Қаттиқ дори турларини терапевтик ноэквивалентлик ходисаси тайёр дориларни тайёрлаш, сифатини баҳолашга бошқача кўз билан қарашни тақозо этади. Қаттиқ тайёр дори тури фақатгина ДФ ва МТҲ талабига жавоб беришигина кифоя қилмас экан, балки дори тури организмга қандай сўрилади, қондаги қонцентрацияси қандай бўлишини ҳам ҳисобга олиш керак экан. Бунинг учун тайёр дорилар организмга қандай сўрилиши, яъни биосамарадорлигини билиш лозим. ДОРИЛАРНИ БИОСАМАРАДОРЛИГИ Тайёр дориларни биосамарадорлиги (БС) тегишли дори туридаги таъсир қилувчи моддани умумий миқдоридан маълум вақт оралиғида қонга сўрилган миқдори, сўрилиш тезлиги ва қондаги концентрацияси қанча вақт сақланиб қолишини аниқлаш орқали топилади. БС ни аниқлаш дори туридаги

таъсир қилувчи моддани қанча қисми қонга сўрилганлиги, сўрилиш тезлиги, қанча вақт қонда бўла олиши каби саволларга жавоб беради. БС - тушунчаси 1974 йили Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотини XVII ассамблеясида қабул қилинган эди. Тайёр дориларни биосамарадорлиги, асосан икки ҳил - in vivo ва in vitro усуллар ёрдамида аниқланади. in vitro - инструментал усул бўлиб, турли ҳил асбоб ускуналар ёрдамида дори туридаги дори моддани ажралиб чиқиш тезлигини аниқлаш орқали амалга оширилади. Амалда купинча in vitro ва in vivo тажрибаларни корреляцияси аниқланади, лекин буни аниқлаш шарт эмас. Шундай қилиб тайёр дориларни эриш тести дорини биосамарадорлини аниқлашда биринчи босқичдир. Эриш тести биринчи марта 1970 йили АҚШ XVIII фармакопеясининг нашрига киритлиган эди ва 7 та препаратнинг эриш тестини аниқлаш усули келтирилган. Шу вақтдан бошлаб АҚШда қаттиқ дориларни эриш тестини ишлаб чиқиш бўйича катта ишлар амалга оширилди. Масалан, 1975 йилга келиб 20 та препаратни, 1981 й. - 71 препаратни, 1983 йилга келиб 203 та препаратни, 1985 йилга келиб ХХ I АҚШ фармакопеясида 700 препаратни эриш тести келтирилган. Эриш тести 1982 йили Япония фармакопеясига, 1978 йили Европа фармакопеясига, 1977 йили СЭВ га аъзо бўлган давлатлар учун Kompendium medicamentorum га киритлди. 1985 йили эриш тести учун ВФМ (ВФС) тасдиқланди, кейинчалик бу асбоб ва усул ХI ДФ га киритилди. Қаттиқ дори турларини эриш тезлигини аниқлайдиган бир нечта усуллар мавжуд. Одатда улар эритувчи муҳитни ҳажми, уни харакатланиши ёки харакатланмаслиги, эритувчи муҳитни рН билан бир-биридан фарқ қилади. Дунёдаги кўпчилик фармакопеялар, шу жумладан бизда ҳам "айланадиган кажава" асбоби расмий деб қабул қилинган. Қаттиқ дори турларини эриш тестини аниқлайдиган асбоб. Асбобнинг асосий ишчи қисми цилиндр шаклидаги диаметри 0,25 мм ли тўр

кажава бўлиб, текшириладиган таблетка солинади. У ҳажми 1 л гача бўлган суюқликда тезлиги ҳар дақиқада 50 - 200 марта айланади, ҳарорат 37 + 1 0 С таъминлаб турилади. Бунда асбобнинг ҳеч қайси қисми тебранмаслиги шарт. Эритувчи муҳит сифатида сув ёки хусусий моддаларда кўрсатилган бошқа эритувчилар (хлорид кислота, рН кўрсаткичи турлича бўлган буфер эритмалар ва ҳ.к.) олиниши мумкин. Текшириладиган бир дона таблетка кажавага солинади ва уни суюқликка туширилади. Бунда кажава идиш тубидан 20 + 2 мм баландроқ бўлиши керак. Идиш қопқоғини ёпиб кажава хусусий моддага кўрсатилган ёки бир дақиқада 100 марта тезлик билан айлантирилади. Ҳусусий моддада кўрсатилган вақтдан ёки 45 дақиқадан сўнг эритма намунасини олиб, фильтр орқали сузилади ва кўрсатилган усул билан таъсир қилувчи модда миқдори аниқланади. Қўлланиладиган аналитик усул аниқ бўлиши керак, лекин дори туридаги таъсир қилувчи модданинг миқдори аниқланадиган усулдан бошқачабўлиши мумкин. Дори турининг ҳар бир серияси учун 5 та таблеткадан эритмага ўтган модда миқдори аниқланади. Бунда таблетка таркибидаги модда миқдори 100% деб қабул қилинади. Агар хусусий моддаларда бошқача талаб қўйилмаган бўлса, 45 дақиқа давомида сувдай айланиш тезлиги дақиқасига 100 марта бўлганда таъсир қилувчи модданинг эриган миқдори дори туридагига нисбатан 75% дан кам бўлмаса, серия қониқарли ҳисоблнади. Ҳозирги вақтда эриш тестини аниқлайдиган, такомиллашган автоматлаштирилган, ҳамда ошкозон-ичак шароитига яқин бўлган асбоблар ишлаб-чиқаришга тадбиқ этилмоқда. Масалан, "Rezomat-1" (Германия) асбобида дори туридан дори моддани ажралибь чиқиш тезлиги сув фазада амалга оширилади (рН 1,2 дан 7,8 оралиғида бўлади), бу муҳит липид қатлам хлороформ билан гидростатик мувозанатда бўлади. Сувли фаза ошқазон-ичак тармоғи муҳитини эслатади. Липид эритувчи эса липид мембрана орқали

сўрилишни кўрсатади. Таъсир қилувчи моддани у ёки бу фаза аниқлаш биофаол моддани дори туридан ажралиб чиқиши ва сўрилишини кўрсатади. "Sartorius" (Германия) фирмаси икки моделдан иборат қурилмани ишлаб чиқармоқда, уни ёрдамида қаттиқ дори туридан биофаол моддани ажралиб чиқиш ва сўрилиш тезликларини ўрганиш мумкин. Эриш тезлигини аниқлашда ошкозон-ичак тармоғи харакатини моделлаштиради. Бунинг учун эриш камерасидаги сунъий ошқозон шираси (рН 1,2), 30 дақиқадан сўнг, ичак ширасига (рН 6,5) алмаштирилади. Тадқиқот вақтида камера горизонтал ўқ атрофида айланиб ошқозон ичак харакатини кўрсатади. Белгиланган вақт ўтганидан сўнг камерадаги суюқликни маълум қисмидан намуна олинадиган идиш (кодектор) га автоматик усулда чиқариб берилади. Ошқозон-ичак тармоғи орқали сўрилиш модели (андозаси) иккита бўлинмаси (отсеки) бўлган диффузион камерасидан ташкил топган бўлиб, бўлинмалар липид тўсиқ билан бир-биридан ажралиб туради, липид тўсиқ сифатида мембрана фильтрдан фойдаланилган. Бунда икки ҳил фильтр мавжуд: ошқозон ва ичак орқали сўрилишни ўрганишга хизмат қилади. Бўлинмаларни бирига сунъий ошқозон ёки ичак шираси, иккинчи бўлинмага эса сунъий зардоб солинади. Дори модданинг сунъий зардобга диффузияланиш вақт давомида диффузия константасининг тезлиги аниқлана- ди. Одатда диффузия константасининг тезлиги сўрилиш тезлиги константасига тўғри пропорционалдир. Дори моддани мембрана орқали диффузия тезлиги қуйидаги тенглама билан ҳисоблаш мумкин. dM 1 dM 2 M 1 V d = ---- = -----= K d F -----, dt dt V бу ерда : V d - сунъий ошқозон ёки ичак ширасидан сунъий зардобга диффузияланиш тезлиги ( бунда тескари диффузия нолга тенг ), см / мин ;

t - вақт , мин ; M 1 - ошқозон ёки ичак ширасида эриган модда миқдори , мг / мл ; M 2 - сунъий зардобдаги модда миқдори, мг/мл; V - ошқозон ёки ичак ширасининг ҳажми, мл; F - мембрана сатҳи, см 2 ; К d - диффузия констатасининг тезлиги (маълум қалинликдаги мембрана), см/мин. Диффузия константаси тезлигини ошқозон ёки ичакдаги дори модда миқдорини камайишига қараб ҳам ҳисоблаш мумкин. Хар қандай асбоб ёки усулни қиммати in vivo усулларини корреляция беришига қараб баҳоланади. In vitro усуллардан микробиологик уссуларни ҳам айтиб ўтиш керак. Бунда махсус идишда озуқа муҳит бўлиб, унда қаттиқ дори эритмаси ёки суспензияси экилади. Микроорганизмларни ўсишини тўхташ даражасига қараб БС тўғрисида фикр юритилади. БС аниқлашни қийин томони ишонарли уссуларни йоқлигидадир. In vitro ёки хайвонларда олиб бориладиган тажрибалар асосида одам учун препаратларни БС белгилаш мумкин бўлсин. In vitro ва ҳайвонларда олиб бориладиган тадқиқотлар дори тўғрисида мухим маълумотни беради, лекин бу маълуматлар ўша вақтда бирор қимматга эга бўлади, қайсики ихтиёрий ёлланган одам ёки клиника шароитидаги касаллардан олинган маълумотлар мос келса. БС in vivo аниқлашни икки ҳил уссули мавжуд. Биринчи фармакокинетик уссул бўлиб , бунда қон зардобидаги дори моддани концентрациясини маълум вақт оралағида ўзгаришини ёки дори моддани умумий миқдорини, уни метаболитларини пешоб орқали битта ёки бир нечта дозани юборгандан сўнг ажралиб чиқиши аниқланади. Иккинчи - фармакодинамик усул бўлиб, дори моддага фармакодинамик ёки биокимёвий реакциялар таъсирини ўлчашган асосланган. Бу энг хаққоний дори турини қанчалик фойда бера олишини кўрсатади, лекин хамма вақт хам бу уссулни қўллаб ижобий натижа олиб бўлмайди. Шунинг учун купинча фармакокинетик уссулдан фойдаланиладилар.

Масалан, гипотензив препаратларни БС фармакодинкамик усулда аниқлайдилар. Қаттиқ дори турини одам ёки ҳайвонга юборилганда артериал босим қанчагача пасайишига қараб таклиф этган дори турини БС ҳақида фикр юритадилар. БС даражаси стандарт дори турига нисбатан аниқланади. Стандарт дори тури қонга 100% сўрилади деб қилинган. Бу одатда инекцион дори туридир. Одамлар ёки хайвонларга бир хил дозадаги стандарт ва текшираладиган дори тури юборилади. БС фоизда ифодаланиб қуйидаги тенглама шаклида бериш мумкин: бу ерда: БС- дори турини юборгандан сонг сурилган миқдори, %; А - стандарт дори туридан сўрилган миқдор, мг/мл; В - таклиф этилган дори туридан сўрилган миқдор. БС абсолют ва нисбий бўлиши мумкин. Абсолют БС ни аниқлашда стандарт дори сифатида венага юбориладиган инъекцион дори тури олинади, бунда аниқ натижа олинади, чунки дори тўғридан-тўғри катта қон айланиш доирасига тушади. Амалда кўпинча нисбий БС аниқланади, бўнда стандарт дори сифатида ичишга можаланган дори шилатилади (асосан суюқ дори тури). Фармакокинетик уссулда қаттиқ дори турларини биосамарадорлигини аниқлаш моҳияти : виварий шароитида сақланган ҳайвон ёки ихтиёрий ёллган одамларга маълум дозада таклиф этилган дори тури берилади. Сонг аниқ вақт оралиғида қондан ёки пешобдан намуна олиб, аниқ аналитик уссул ёрдамида намунадаги дори модда концентрацияси аниқланади. Олинган натижалар асосида график чизиб маълум вақт оралиғида дори моддани сўрилиш кенетикаси топилади, сўнгра фармакокинетик уссул ёрдамида БС ҳисоблаб топилпди. Жаҳон соғликни сақлаш ташкилоти (ВОЗ)

БС аниқлаш бўлган дорилар гуруҳини белгилаб берган. Уларга ёмон эрийдиган, таъсири узайтирилган дорилар киради. Буларга стероид гармонлари, юрак гликозидлари, гипогликемик таъсирига эга бўлган препаратлар, кумаринлар гуруҳига кирадиган антикоагулянтлар, айрим антибиотиклар киради. БС аниқлашни мураккаблиги ҳар вақт хам одамларни тажрибада ишлатиш имконияти бўлавермаслиги, олимларни бошқа уссуларни қидиришга ундади. Ундан ташқари in vivo уссулини корхона шароитида амалга ошириш анча мураккаб. Оддий, шу билан бирга аниқ in vitro уссулини топиш керакки унда дори модда дори туридан ажралиб чиқсин ва эритувчи муҳиттда эрисин. Олимлар бу тестни ишлаб чиқишда (у эриш тести деб аталади) дори модда ошқазон-ичак тармоғи орқали лиофил мембраналар орқали диффузия қонунига бўйинсиниб сўрилади деган ғояга амал қиладилар. Бу диффузия жараёни Фик тенгламаси орқали ифодалаш мумкин: dS K = ----- (C 1 -C 2 ), dt бу ерда dS ----- - диффузия тезлиги, см/мин; dt K - диффузия константаси; C 1 - мембранани таш қ и томонидаги концентрация, мг/мл; C 2 - мембранани ички томонидаги концентрация, мг/мл. Дориларни диффузия тезлиги уни сўрилиш нуқтасидаги концентрациясига мутаносибдир.

Адабиётлар 1. Махкамов С.М., Усуббаев А.М., Нуритдинова А.И. Тайёр дорилар технологияси.- Тошкент: Ибн-Сино,1994.- 245 б. 2. Махкамов С.М., Усуббаев М.У., Нуритдинова А.И. Тайёр дорилар технологияси (практикум).- Тошкент: Ибн-Сино, 1991.- 263 б. 3. Иванова Л.А. Технология лекарственных форм.- М.: Медицина, 1991.- Том 2.- С.360. 4. Тенцова А.И., Ажгихин И.С. Лекарственная форма и терапевтическая эфективность лекарств.-М.: Медицина, 1974.- 336 с. 5. Тенцова А.И., Кисилева Г.С. Тенденции и переспективы развития биофармацевтических исследований//Фармация.-1993, N 6.С.43-45. 6. Технология и биофармация таблеток левомицетина/Нуритдинова А.И., Усуббаев М.У. и др.//Вопросы фармации и фармакологии: Сб. научн.тр.- Ташкент, 1986.-С.82-85.

Похожие

Бўғозликни аниқлаш усуллари

Дориларни полиморф модификациялари. Фармакологик тадқиқотларни биофармацевтик тадқиқотлардан фарқи. Биофармацевтик омиллар

Эшитув найининг фаолиятини аниқлаш

Қуритиш усуллари

Дозиметрик курилмалар. Радиоактивлик холат даражасини аниқлаш