Асаб тизимининг хусусий физиологияси

Асаб тизимининг хусусий физиологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

215.5 KB

Асаб тизимининг хусусий физиологияси Режа: 1. Орқа мия. 2. Орқа мия нинг рефлектор фаолияти. 3. Орқа мия нинг ўтказувчи йўлларини фаолияти. 4. Узунчоқ мия ва варолий кўприги (кейинги мия). 5. ўрта мия ядроларининг фаолияти. 6. Децеребрациялаш ригидлиги. 7. Тоник, ростлаш, статокинетик рефлекслари. 8. Тўрсимон формация ва катта ярим шарлар пўстлоғи тузилиши ва фаолиятлари. 9. Ми z чани тузилиши ва фаолияти. 10. Оралиқ мия ва пўстлоқ ости ядролари. 11. Гипоталамус, тузилиши ва функцияси. 12. Гипаталамо-гипофизар тизим. 13. Лимбик тизим тузилиши ва функцияси. 14. Базал ядролар. 15. Катта ярим шарлар пўстлоғи ва функцияси. 16. Мия пўстлоғидаги электр ходисалар. 17. Мия пўстлоғининг ҳаракатларни бошқаришдаги иштироки.

Орқа мия. МАТ нинг энг қадимий филогенетик қисми орқа мия организмнинг барча мураккаб ҳаракатларини бошқаришда иштирок қилади; тана, қўл-оёқ терисидаги экстрорецепторлардан, проприорецепторлардан ва деярли барча висцерорецепторлардан келадиган импульсларни қабул қилади; бош мушакларидан ташқари ҳамма скелет мушак-ларини нервлайди. Организмдаги бехисоб ҳаракат реакциялари орқа миянинг рефлектор фаолияти натижасидир. Бу рефлексларнинг марказлари орқа мияда жойлашган. Айрим рефлектор ҳаракаталарнинг марказлари орқа миянинг юқори қисмида жойлашган. Ана шу рефлексларнинг юзага чиқишида орқа мия афферент импульсларни рецепторлардан юқоридаги марказга, эфферент импульсларни эса, ана шу марказдан мушакларга ўтказади. Демак, орқа мия икки асосий фаолиятни – рефлектор марказ ва ўтказувчи йўл вазифасини бажаради. Ундан ташқарии, орқа мияда симпатик ва парасимпатик асаб марказлари жойлашган. Бу марказлар ички муҳит доимийлигини сақлаб туришда ва ички аъзолар фаолиятини бошқаришда ниҳоятда катта аҳамиятга эга. Одамнинг орқа мияси 8 та бўйин, 12 та кўкрак, 5 та бел, 5 та думғаза ва 1-3 та дум сегментлардан ташкил топган. Орқа миянинг 31 жуфт олдинги ва 31 жуфт орқа илдизлари бор. Олдинги илдизлардан марказдан қочувчи эфферент толалар. Орқа илдизлардан эса марказга интилувчи афферент толалар ўтган. Илдизларда афферент ва эфферент толаларининг таксимланиш қонуниятларини биринчи бўлиб Ч.Белл ва Ф.Мажанди очишган. Орқа миянинг орқа илдизларидаги толалар сони олдинги илдизладагидан дерли икки марта кўп. Орқа миядаги 13 млн га яқин нейронларнинг фақат 3% эфферент нейрон-лардан иборат, қолган 97% оралиқ ёки интернейронларидир. Афферент нейронларнинг таналари МАТ дан ташқарида жойлашган. Афферент толалари скелет мушакларига борадиган

нейронларнинг спинал тугунларида, ички аъзоларининг сезгирлигини экстрамурал ва интрамурал тугунларида жойлашган. Афферент нейроннинг якка ўсимтаси бўлиб, сомадан сал узоқлашгач икки шохга бўлинади. Бири рецептордан қўзғалишни сомага, иккинчиси импульсларни сомадан орқа ёки бош миядаги нейронларга етказади. Бу толаларнинг йўғонлиги ва ўтказиш тезлигига асосланиб А, В ва С гуруҳларга ажратилади. Орқа миянинг эфферент нейронлари б - ва г – мотонейронлардан, ҳамда ВАТ нинг преганглионар нейронларидан ташкил топган. б – мотонейронлар орқа мияда шаклланган сигналларни скелет му шак ларига етказади. Бу нейронларнинг аксонлари му шакк а яқинлашиб, бир нечта шохчаларга бўлинади. Улар 10 дан то 100 тагача му шак толаларини нервлаб, ҳаракат бирлигини ҳосил қилади. г - мотонейронлар, скелет му шак ларининг мураккаб рецепторлари – му шак дуклари ичидаги интрафузал му шак толаларни нервлайди. Бу нейронлардан му шак дукларига келадиган импульслар интрафузал му шак толалар таранглигини экстрафузал толаларни қисқаришига мослаб, рецептор сезгирлигини юқори даражада бўлишини таъминлайди. Орқа миянинг кўкрак ва бел сегментларини ён шохларида преганглионар симпатик нейронлар, думғаза қисмида эса парасимпатик прегенглионар нейронлар жойлашган. Орқа миянинг оралиқ нейронлари ўсимталари миядан ташқарига чиқмайди. Бу ўсимталарнинг йўналишига кўра асл спинал ва проекцион интернейронларга бўлинади. Спинал нейронларнинг аксон ва дендритлари бир нечта ёндош сегментлар соҳасига тарқалади. Орқа миянинг кўтарилувчи йўлларини проекцион интернейронларнинг аксонлари ташкил қилади. Орқа мия биринчидан талайгина рефлекслар маркази бўлса, иккинчидан пастдан юқорига ва юқоридан пастга ўтадиган йўлларининг йигиндиси хисобланади. Шу сабабли, унинг фаолиятини

шартли равишда рефлектор фаолиятга ва ўтказувчи йул фаолиятига бўлинади. Орқа мия нинг рефлектор фаолияти. Орқа мия барча ҳаракат рефлексларини юзага чикаришда иштирок этади (бош му шак лари ҳаракатидан ташқари), ундан ташқари сийдик, ажратиш ва жинсий фаолиятлар, тўғри ичак фаолияти, ҳароратнинг барқарорлигини сақлаб туриш ва модда алмашинувини бошқариш, кўпчилик қон томирларининг тонусини бир меъёрда ушлаб туриш билан боғлиқ бўлган рефлексларни юзага чиқаришда қатнашади. Орқа миянинг ҳаракат ва тоник рефлекслари тананинг фазодаги ҳаракатларини, ҳамда тана қисмларини бир-бирларига нисбатан ҳаракатларини, ётиш, ўтириш, тик туришни, яъни вазиятни таъминлайди. Орқа миянинг рефлектор фаолияти тўғрисидаги маълумот жадвалда келтирилган. Юқорида кўрсатилган спинал рефлекслар сунъий йўл билан ҳосил қилинади. Масалан, пайларга таъсир қилинмаса, бу рефлекслар табиий шароитда кузатилмайди. Аммо табиий шароитда пай яъни чўзилиш рефлекслари ўзига хос тарзда пайдо бўлади. Тортиш учун оёқларни тизза буғинларидан букишга қаратилади. Бунинг натижасида соннинг тўрт бошли мушаги сал чўзилади ва таранглашади. Мушак чўзилиб проприорецепторларни, яъни мушак дукларини кўзғатади ва улардан орқа мияга борган импульслар тўрт бошли мушакни қисқартиради, бу эса оёқларни гавда оғирлигидан букилишига йўл қўймайди. Орқа мия рефлексларининг катта гуруҳини тана қисмларининг маълум холатини таъминловчи вазият рефлекслари ташкил қилади. Шулардан бўйин- тоник рефлексларнинг аҳамияти катта. Уларнинг фаолияти мия стволининг бошқа қисмлари бошқарадиган тоник рефлекслар билан чамбарчас бобида баён қилинади.

Орқа мия нинг ўтказувчи йўлларини фаолияти. Ўтказувчи йўллар деб тузилишига ва бажарадиган ишига кўра уйғун бўлган орқа миянинг турли қисмларини ва орқа мия билан боғлайдиган толалар гуруҳларига айтилади. ҳар қайси йўлни ташкил қиладиган толалар бир хил нейронлардан бошланиб, маълум бир фаолиятини бажарадиган нейронларда тугайди. Фаолий хусусиятларига биноан, ассоциатив, комиссурал ва проекцион асаб толаларга бўлинади. Ассоциатив толалар орқа миянинг бир томонидаги турли сегментларни боғлайди. Комиссурал толалар эса турли сегментларнинг қарама-қарши томонлари ўртасидан ўтган. Проекцион толалар ҳақиқий ўтказувчи йўллар бўлиб, улар пастдан уни турли қисмлари билан боғлайди. Булар афферент (марказга интилувчи, сезувчи) ва эфферент (марказдан кочувчи, ҳаракатлантирувчи) йўлларга бўлинади. Ташқи ва ички муҳит ўзгаришларига жавобан қўзғаладиган рецепторларда пайдо бўлган импульслар афферент, яъни марказга интилувчи йўллардан ўтади. Марказга интилувчи йўлларга экстрорецептив, проприоцептив ва интерорецептив сезги йўллари киради. Ҳараклантирувчи ўтказувчи йўллар импульсларни бош мия тизимларида ташқи ва ички муҳит ўзгаришларига жавоб реакцияларини шакллайди ва орқа мия марказларига ўтказади. Эфферент йўлларининг таърифи жадвалда берилган. Афферент Голль ва Бурдах тўтамлари спинал туғунлардаги сезгир хужайраларнинг аксонларидир. Улар импульсларни мушак ва пай проприорецепторларидан, қисман тери ва ички рецепторлардан узунчоқ миягача етказади. Бу ерда Голль ва Бурдах ядроларида йўлнинг иккинчи нейронини сомалари жойлашган. Иккинчи нейронларнинг ўсимталари кесишиб, таламуснинг қарама-қарши ядроларида синапслар ҳосил қилади. Ана шу ядролардан учинчи нейрон бошланади, аксонлари мия пўстлоғидаги IV қават нейронларида тугайди. Голль ва Бурдах тўтамларини миелинли

толалар ташкил қилади. Улардан қўзғалишни ўтиш тезлиги сониясига 60-100 мни ташкил қилади. Бу тутамлардан перифериядаги таъсир чегарасини, жойлашишини ва ўзгариш вақтини аниқ сезишни таъминловчи импульслар ўтади. Спино-таламик йўллар оғриқ, ҳарорат, тактил сезгиларни шакллайдиган импульсларни ўтказади. Улар орқа мияга ўтиши билан ёки бир неча сегментга кўтарилганидан кейин кесишиб, қарши томонга ўтади. Кўрув думбоқчаларида тугайдиган толалар шу сегментлардан бошланади.Учинчи нейрон мия пустлогида тугайди. Спино-таламик йўллар таъсиротининг сифати тўғрисидаги ахборотни ўтказади. Орқа мияни мияча билан боғлайдиган Флексиг ва Говерс тутамлари импульсларни ўта юқори тезликда (120мс ўтказадиган асаб толаларидан ташкил топган) ў тказади. Улардан асосан му шак ва пайларнинг проприорецептордан му шак тонуси, вазият ва мувозанатни, ҳаракатларни бажариш учун зарур бўлган импульслар ўтади. Эфферент йўлларининг асосийлари кортико-спинал (пирамида), руброспинал, вестибуло-спинал ва ретикуло-спинал йўллардир. Кортико- спинал йўли бош мия пўстлоғининг ҳаракатлантирувчи соҳасидаги пирамидал хужайраларнинг аксонларидир. Бу аксонлар оралиқ, ўрта ва узунчоқ миялардан ўтар экан, кўпгина ён шохлар беради ва узунчоқ миянинг пастки қисмида уларнинг кўп қисми кесишади. Кесишмаган асаб толалари орқа мияга тушиб, тугайдиган сегментларда карама-қарши томонга ўтади. Кортико-спинал йулининг ҳамма толалари орқа миянинг шохларидаги мотонейронларда синапслар ҳосил қилади. Бу йўлнинг асосий вазифаси ихтиёрий ҳаракатларни юзага чикарувчи импульсларни ўтказишдан иборат. Рубро-спинал (Монаков) йўли ўрта миянинг қ изил ядросидаги нейронларнинг аксонларидир. Толалар ядродан чиқиб, қарама-қарши томонга ўтади. Уларнинг бир қисми мияча ва тўрсимон формацияда импульслар му шак лар нинг тонусини ва беихтиёр ҳаракатларни бошқаради.

Вестибулоспинал йўлни Дейтерс ядросидаги нейронларнинг аксонлари ташкил қилади. У вестибуляр асаб маркази ва миячадан импульсларни орқа миянинг мотонейронларига етказади. Вестибулоспинал йўлнинг шикастланиши му шак тонуси, мувозанатни саклаш ва ҳаракатлар уйғунлигини бузилишига олиб келади. Орқа миядан юқоридаги тузилмалар эфферент тола орқали спинал нейронларнинг ҳаммасини (мотонейронларни, оралиқ ва афферент нейронларни) назорат қилиб туради. ҳар бир эфферент йўлнинг толалари маълум ишни бажарувчи мотонейронларни фаоллаштиради. Кортикоспинал йўл толалари, асосан қўл-оёқларнинг дистал қисмдаги му шак ларга (панжа ва бармоқларни ҳаракатлантирувчи му шак ларга) таъсир ўтказса, ретикулоспинал ва вестибулоспинал йул эса проксимал му шак ларга импульслар етказади. Эфферент йўллар махсус тормозловчи нейронлар (масалан, Реншоу хужайралари) ёрдамида, пресинаптик ва постсинаптик тормозланишни пайдо қилиб, орқа миянинг иккиламчи афферент ва оралиқ нейронларнинг қўзғалувчанлигига таъсир қилиши мумкин. Шундай қилиб, супраспинал тузилмалар орқа мия фаолиятини ўзлуксиз равишда назорат қилиб туради. Орқа миянинг кўндалангига қисман ёки тўла кесилиши бу назоратни қисман ёки тўла йўқолишига, бинобарин орқа мия фаолиятининг кескин бузилишига олиб келади. Орқа миянинг кўндалангига тўла кесилиши сут эмизувчи ҳайвонларни жуда оғир аҳволга, яъни спинал карахтлик ривожланишига олиб келади. Орқа миянинг кирқилган жойи остидаги сегментлар нервлайдиган тана қисмларида ихтиёрий ҳаракатлар бир лаҳзада умрбод йўқолади. Бу сохаларда сезгилар ҳам бутунлай йўқолиб, хеч қачон тикланмайди. Кирқилганидан кейин, маълум вақт давомида пастки сегментлардаги марказлар юзага чиқарадиган соматик ва вгетатив рефлекслар йўқолади. Бир-икки ой давомида тананинг шикастланган соҳасида тери қуриб, қизариб кетади, ҳарорати кўтарилади, чунки томир ва тер безларига симпатик марказлар

таъсири пасаяди, қон томирлар кенгаяди ва тер ажралиши камаяди. Тананинг катта соҳасида қон томирларнинг бирдан кенгайиши, артериал қон босимининг хавфли даражада пасайишига олиб келиши мумкин. Аммо вақт ўтиши билан орқа миянинг кирқилган жойидан пастки қисмида рефлекслар асли холига қайта бошлайди. Бунда пай рефлекслари пайдо бўлади, қон томирлар тонуси тикланади. Кейинги даврда орқа мия юзага чиқарадиган рефлекслар кучаяди. Биринчи галда соматик рефлекслардан букувчи рефлекслар кучаяди. Орадан 6-7 ой ўтгач ёювчи рефлекслар ҳам пайдо бўла бошлайди. Спинал карахтлик холатининг ривожланишига орқа мия кирқилгандан кейин шикастланган жойдан паст қисмига супраспинал таъсирларининг ўтмай қолиши сабаб бўлади . Чунки рефлектор фаолият тиклангандан кейин орқа мия такроран қирқилганда спинал карахтлик ривожланмайди. Спинал карахтликнинг қанчалик оғирлиги ва давомийлиги ҳайвонларнинг қанчалик ривожланганига боғлиқ. Бақада бундай холат атиги бир неча дақиқа давом этса, при-матларда эса хаттоки ойларга чўзилади. Орқа миянинг ярми кўндалангига кесилса, кесилган томондаги му шак лар шол бўлади, му шак холати ва оғриқни сезиш бузилади, қон томирлари кенгаяди . қ арама-қарши томондаги му шак ларнинг ихтиёрий ҳаракатлари сақланиб қолади, му шак холатини сезиш ҳам бузилмайди, аммо оғриқ ва ҳароратни сезиш йўқолади. Тактил сезги тананинг ҳамма томонларида бироз пасаяди. Бу аломатлар йиғиндисини Броун-Секар синдроми деб аталади. Узунчоқ мия ва Варолий кўприги (кейинги мия). Узунчоқ мия орқа миянинг давоми сифатида Варолий кўпригига ўтади. М А Тнинг бу икки қисми функ-ционал нуқтаи назардан бир б у тун тузилма бўлиб, кейинги мия номини олган. Кейинги миядаги модда сегментларга бўлинишини қисман сақлаб қолсада, аммо бу модданинг асосий қисми бир- бирларидан ажралган ядролардан иборат. Узунчоқ миянинг ҳар икки тарафида охирги тўрт жуфт бош мия асаб лари нинг ядролари жойлашган.

Ромбсимон чуқурчанинг энг тагида тил ости асаб и ядроси, ундан сал нарида қўшимча асаб ядроси жойлашган. Ромбсимон чуқурчада адашган асаб нинг ядроси жойлашган, ундан нарида , латералроқ да тил ҳалқум асаб и ядроси жойлашган. Узунчоқ мия ва Варолий кўприги чегарасида эшитув ва вестибуляр асаб лар ядроси жойлашган, юз асаб и ядроси эса тўрсимон формациянинг кўприк қисмида жойлашган. Варолий кўпригининг энг юқори қисмида ўзоқлаштирувчи ва юз асаб лари ядролари жойлашган. Бош мия ядроларидан ташқари, кейинги мия кулранг моддасининг бир қисмини Голль ва Бурдах тутамлари тугайдиган нейронларнинг сомалари ташкил қилади. Кейинги миянинг марказий қисмини ретикуляр (тўрсимон) формация ташкил қилади. Бу тузилмани ташкил қилувчи нейронларнинг сома ва дендритларида кейинги миядан ўтган афферент ва эфферент йўлларининг ён шохлари тугаб, уни миянинг ҳамма қисмлари билан боғлайди. Демак, 8 жуфт жуда муҳим аҳамиятга эга ядролар кейинги мияда жойлашган. Бу ядроларни периферия билан ҳаракатлантирувчи (соматик), сезувчи ва айримларни вегетатив толалар боғлаб туради. Шу толаларга биноан ҳаракатлантирувчи, сезувчи ва вегетатив қисмларга бўлинади. Масалан, адашган асаб ядросининг ҳаракатлантирувчи (соматик) қисми ҳалқум ва ҳиққилдоқ му шак ларини қисқаришини бошқаради. Вегетатив қисми эса ҳиққилдоқ, қизилўнгач, меъда, ингичка ичак, меъда ости бези, жигар ва юракка парасимпатик толалар юборади. Сезувчи қисмига кўкрак ва қорин бўшлиғидаги кўпчилик аъзоларда жойлашган турли хилдаги рецепторлардан афферент импульслар етиб келади. Кейинги миянинг оқ моддасини асосан орқа миядан бош мияга ўтувчи (афферент) йўллар ва бош миядан орқа мияга тушувчи (эфферент) йўллар ташкил қилади. Бу ерда баъзи ўтказувчи йўлларнинг бир толаси тугаб, иккинчиси бошланади, баъзилари бир-бири билан кесишади, айримлари эса

кейинги мия ядроларидан бошланиб, бош мияга ва миягача кўтарилади, орқа миянинг сегментларига тушади. Демак, кейинги мияни рефлектор ва ўтказувчи йўл фаолиятлари фарқланади. Кейинги мияда хаётий аҳамиятга эга бўлган кўплаб рефлексларнинг ёйлари туташган. Бу рефлекслар ички аъзолар фаолиятини бошқаришда катта аҳамиятга эга. Биринчи галда булар нафасни бошқарувчи рефлекслар ва нафасга алоқадор акси риш ва йўталиш химоя рефлексларидир. Нафас олиш ва чиқаришни, нафасни организмнинг кислородга бўлган эхтиёжига қараб ўзгаришини нафас маркази бошқаради. У тўрсимон формациянинг узунчоқ миядаги қисмида жойлашган нафас олиш (инспиратор) ва нафас чиқариш (экспиратор) қисмидан иборат. Бу марказлар қўзғалувчанлигининг ўзгариши орқа миянинг бўйин ва кўкрак сегментларида жойлашган мотонейронларга таъсир қилиб, нафас му шак ларининг фаолиятини ўзгартиради. Бунинг натижасида нафас олиш ва нафас чиқариш ўзгаради. Нафас марказига энг аввало ўпканинг ўзидаги нафас му шак ларидаги рецепторлардан келган импульслар, қонда кислород ва карбонат ангидрид миқдорларини ўзгаришларига таъсир қилади. Кейинги миянинг хаётий аҳамиятга эга бўлган марказларидан яна бири қон томирлар ҳаракатини бошқарувчи марказ хисобланади. У тўртинчи қоринча тубида каттагина сохани эгаллаган. Томирларни ҳараклантирувчи марказнинг тузилиши ва уни ташкил қилувчи нейронларнинг хусусиятлари хали яхши ўрганилмаган. Бу нейронларнинг аксонлари орқа миянинг кўкрак сегментларига тушиб, симпатик асаб тизими нинг (САТ) преганглионар нейронларида синапслар ҳосил қилади. Марказдан тушган импульслар симпатик нейронларнинг тонусини оширганида томирлардаги силлиқ му шак ларни торайтиради, симпатик нейронларга таъсири пасайганида эса, аксинча томирлар кенгаяди. Қ он томирларни ҳаракатлантирувчи марказга энг аввало томирларнинг ўзида жойлашган хеморецептор ва механорецепторлардан адашган ва тил-

ҳалқум асабларининг аферент толалари ичра етиб келган импульслар таъсир қилади. Нафас ва томир марказларнинг шикастланиши организмни халокатга учрашига олиб келади. Хазм фаолиятига алоқадор бўлган бир нечта рефлексларни бошқаришда ҳам кейинги мия иштирок этади. Бу овқат чайнаш ютиш, эмиш ва қусиш рефлексларидир. Миянинг бу қисми хазм безларидан шира ажралишини бошқаришда ҳам иштирок этади. Пастки жағни юқори жағга нисбатан силжиши натижасида овқат чайналади. Оғиз бўшлиғига тушган овқат тил ва лунждаги рецепторларга таъсир қилади, уларда ҳосил бўлган импульслар чайнаш қўзғатиб рефлекс ҳосил қилади. Бу импульслар тил-ҳалқум асаб ининг афферент толаларидан ўтади. Тил ва оғиз бўшлиғи деворлари чайнаш жараёнида иштирок этади. Чайнаш ҳаракатлари асосан жағ му шак лари нинг ишига боғлиқ. Уларни учлик асаб ининг мотор толалари нервлайди. Овқат ютиш бирин кетин пайдо бўладиган ўзаро мураккаб ҳаракатлардан иборат. Оғиз бўшлиғи, ҳалқум ва қизилўнгачнинг бош қисмидаги му шак лар овқатни ютишда иштирок қилади. Ютиш рефлекси ёйининг афферент қисми учлик, тил-ҳалқум ва адашган асаб ларнинг сезувчи толаларидан, эфферент қисми эса шу асаб ларнинг ҳараклантирувчи толаларидан ташкил топган. Қусиш хазм жараёнига алоқадор ҳимоя рефлексидир. қ усиш одатда ҳалқум ва меъда рецепторлари қаттиқ таъсирланганида содир бўлади. Жуда кўп ейилган овқат ва хаддан ташқари кўп ичилган ичимликлар кучли таъсирловчилар бўлиши мумкин. қ ўзғалиш рецепторлардан адашган асаб нинг сезувчи толалари орқали кейинги мияга етиб келади. Бу рефлектор ёйнинг эффектор қисми анча мураккаб. қ усиш вақтида, тил ва оғиз му шак лари қисқаради, сўлак ва кўз ёши ажралиши ни нервлайдиган эфферент толалардан ўтади.

Вестибуляр аппаратни кучли қўзғалиши баъзи бир одамларда қусишни пайдо қилади. Гуморал йўл билан ҳам қусиш марказида қўзғалиш ҳосил қилиш мумкин. Юқумли касалликларни пайдо қилувчи микробларнинг токсинлари, айрим дорилар, масалан апоморфин қусиш марказига кучли таъсир қилади. Эмиш рефлекси чақалоқларнинг лабларида жойлашган рецепторлардан юзага чиқди. Афферент импульслар учлик асаб нинг сезувчи толалари орқали, эфферент импульслар эса юз асаб и билан тил ости асаб ининг мотор толалари орқали ўтади. Лаблар, лунж ва тил ҳаракатлари натижасида чақалоқнинг оғиз бўшлиғида атмосфера босимига нисбатан манфий босим пайдо бўлиб, у сутни онанинг сут безларидан чақалақнинг оғиз бўшлиғига ўтишини таъминлайди. Кўзни юмиш кейинги миянинг химоя рефлексларига киради. Кўзнинг шох пардаси таъсирланганда пайдо бўлган рецепторлардаги қўзғалиш учлик асаб ининг афферент толалари ичра марказга етиб келади ва бу ерда шаклланган эфферент импульслар юз асаб ининг ҳараклантирувчи толалари орқали қовоқ му шак ларини қисқартириши натижасида қовоқ юмилади. Кейинги мия марказларнинг фаолияти доимо уйғун бўлиши кераклигини таъкидлаш лозим. Масалан, ютиш маркази қўзғалиб ютишни таъминланган вақтда, нафас маркази тормозланиб, нафасни тўхтатиши керак. Акс холда, овқат заррачалари нафас йўлларига кетиб қолиши мумкин. Томирларни ҳаракатлантирувчи марказнинг қўзғалиши адашган асаб нинг вегетатив нейронларини тормозлаб, юракнинг уриш сонини кўпайтиради. Кейинги миянинг рефлектор фаолияти жуда кенг. Бу рефлекслар орасида айниқса му шак лар тонусини, тананинг фазодаги холатини идора қилиб турувчи рефлексларнинг аҳамияти ниҳоятда катта. Улар мия стволининг статик ва статокинетик рефлекслари билан бирга кўрилади. Ўрта мия. Варолий кўприги ва мияча олдида жойлашган бўлиб, унинг дорсал юзасини тўрт тепалик ҳосил қилади. Тўрт тепалик олдинги ва кейинги дўмбоқчалардан иборат. Сильвий сув йўлининг остидан ва икки ёнидан

йўғон калавага ўхшаш мия оёқчалари ўтган. Улар икки тарафга тарқалиб, бош мия ярим шарларига киради. Мия оёқчаларининг асосий қисмини тушувчи ўтказувчи йўллар ташкил қилади. Оёқчаларнинг кўндаланг кесимида уларни икки қисмга бўлиб турувчи пигментланган нейронлар тўплами – қора субстанция. қора субстанция ва Сильвий сув йўли оралиғида қизил ядро жойлашган. Ўрта мияда тўрт тепалик, қора субстанция ва қизил ядролардан ташқари, кўзни ҳараклантирувчи ва ғалтак асабларнинг ядролари, кўрув анализаторнинг фаолиятини бошқаришда иштирок этадиган яна Доршкевич ва Якубович ядролари жойлашган. Асосий қисм кейинги мияда бўлган тўрсимон формация ўрта мияга ҳам кўтарилади. Тўрт тепаликнинг олдинги (юқори) дўмбоқлари пўстлоқ ости кўрув маркази хисобланади. Бу ерда миянинг латерал тиззасимон таналарига борувчи кўрув йўллар уланади. Сут эмизувчиларда кўрув йўли толаларининг асосий қисми тиззасимон таналарда бутунлай куриб бўлмайди, чунки ҳайвон ёруғлик тушган томонни ажрата олади, юрганида тўсиқ учраса, айланиб ўтади. Олдинги дўмбоқлар кўриш фаолиятига боғлиқ бўлган қорачиқ рефлекси, кўз аккомодацияси ва кўрув ўқларини бир нуқтага қадаш – кўзлар конвергенцияси рефлексларининг юзага чиқишида иштирок этади. Кўз соққаларининг ҳаракатлар и ни кўзнинг олтита ташқи му шак лари таъминлайди. Кўз соққалларининг горизонтал, вертикал ва айланма ҳаракатларини, қорачиқ рефлексини, кўзларнинг аккомодациясини ва конвергенциясини, кўзни ҳаракатлантирувчи ва ғалтак асаб ларининг марказлари, кейинги миядаги узоқлаштирувчи асаб ядроси ва бу ядроларни боғлаб, бир бутун тизим ҳосил қилувчи Доршкевич ядроси бошқариб туради. Кўзни ҳаракалантирувчи ядро тагида жойлашган вегетатив Якубович ядроси ҳам бу жараёнда иштирок қилади. Тўрт тепаликнинг орқа дўмбоқлари эшитув йўллари туташган марказ хисобланади. Бу марказни бирламчи ёки пўстлоқ ости эшитув маркази дебЧ

аталади. Бу марказ товуш келаётган томонни аниқлаш учун зарур бўлган рефлексларни - қулоқ супрасини, бош ва гавдани янги товуш келаётган томонга буришда иштирок қилади. Ўрта мия ядроларининг фаолияти. Қора субстанция ўрта миянинг муҳим ядроларидан бири хисобланади. У бош мия асосида жойлашган базал тугунлар – тарғил тана ва оқимтир ядро билан тузилиши ва фаолиятида боғланишга эга. Бундан ташқари, у ўрта миянинг ўзидаги қизил ядро ва кейинги миянинг Дейтерс ядролари билан ҳам боғлиқ. қора субстанция ташкил қилувчи нейронлар дофаминэргик табиатли, улар катехоламинлардан - дофаминни синтезлашга ихтисослашган. Бу нейронларнинг аксонлари дофаминли тарғил тана нейронларида синапслар ҳосил қилади. қ ора субстанцияни тарғил тана билан боғловчи йўллар шикастланганда оғир хасталик – Паркинсон касаллиги ривожланади. Паркинсонизмда наф и с ҳаракатлар ва мимикани бузилиши, беихтиёр титраш ҳаракатлари пайдо бўлади. Қора субстанция овқат чайнаш ва ютиш рефлексларини бошқаришда бевосита иштирок қилади. Ўрта миянинг кизил ядроси тушувчи рубно-спинал бошланадиган жой хисобланади. Бу йўл орқали орқа мия сегментарлига келиб турадиган импульслар скелет му шак лари тонусини бошқаради. қ изил ядродаги йирик нейронларни электр токи билан таъсирлаш орқа миядаги букувчи б- мотонейрон ва г-мотонейронларни қўзғатиб, ёювчи мотонейронларни тормозлайди. Децеребрациялаш ригидлиги. Рубро-спинал йўлдан орқа мияга тушувчи импульслар самараси кейинги миядаги Дейтерс ядросидан бошланадиган вестибулоспинал йўл бўйлаб келувчи импульсларникига қарама-қарши: улар куч сарфлаш керак бўлади. Куч билан букилган оёқни қўйиб юборилса, яна ёйилади.

Дейтерс ядроси электр токи билан куйдирилса ёки мия бу ядродан бирозгина пастроқдан иккинчи марта кесилса, ригидлик йўқолади. қ изил ядро Дейтерс ядросини тормозловчи импульслар манбаи бўлиши билан бирга мияча ва бош мия пўстлоғининг мотор соҳасидан келган тормозловчи таъсирларни ўтказувчи марказ ҳамдир. Мияча ёки пўстлоқнинг мотор соҳаларини олиб ташлаш ёювчи му шак ларнинг тонусини оширишга олиб келади, ёювчи му шак ларнинг б-мотонейрон ва г-мотонейронларини қўзғатиб, букувчилариникини тормозлайди. ўзаро боғланган қизил ва Дейтерс ядролари бир-бирини тормозлаб туради. Натижада ёювчи му шак ларни тонуси пасаяди. Бу иккала ядрони боғлаган йўллар, масалан мия тўрт тепаликнинг орқа дўмбоқлари пастидан кесилса оёқ-қўл, орқа ва думни ёювчи му шак ларни нг тонуси кескин ошиб кетади – ҳайвонда децеребрацииялаш ригидлиги ривожланади. Дейтерс ядросини қизил ядронинг тормозловчи таъсиридан халос қилинса, децеребрациялаш ригидлиги кузатилади. ҳайвонларда бундай холат ёювчи му шак ларнинг тонусини кескин ошиб кетиши билан намоён бўлади. Натижада хайвон ўзига хос бир вазиятни эгаллайди: қўл-оёқлари узатилиб, боши орқасига қайрилади ва думи кўтарилади. ҳайвонларнинг оёқларини букиш учун анчагина Децеребрациялаш ригидлиги рефлектор йўл билан пайдо бўладиган холат. Уни му шак ларнинг проприорецепторларидан марказга интилувчи импульслар ҳосил қилади. Агар ригидликдаги ҳайвоннинг бир оёғини нервлайдиган орқа миянинг сезувчи илдизлари кесиб ташланса, шу оёқда ригидлик йўқолади. Табиий шароитда қизил ядро орқа миянинг проприорецептив рефлексларини бошқариб туради. Бу бошқаришнинг йўлларидан бири му шак проприорецепторларнинг сезгирлигини назорат қилиб турувчи г-мото-нейронларнинг қўзғалувчанлигини ўзгартиришдан иборат бўлиши мумкин. Одамнинг ўрта мияси шикастланиб, қизил ядро зарарланганида, кўпинча ригидлик пайдо бўлади. Аммо, одамда ёювчи му шак ларнинг тонуси эмас,

балки букувчи му шак ларнинг тонуси ошиб кетади. Бемор оёқ-қўлларини букиб, танасига босиб, бошини эгиб ётади. Тоник, ростлаш, статокинетик рефлекслари. Гавда вазиятини фазода сақлаш (ётиш, ўтириш, туриш) ва ҳаракат қилиш и қонуний равишда кетма-кет содир бўладиган рефлексларга боғлиқ. Бу рефлекслар натижасида тананинг фазодаги вазиятга қараб му шак лар тонуси қайта тақсимланади. Р.Магнус хилма-хил тоник рефлексларни икки гуруҳга бўлади. Биринчи гуруҳга гавданинг фазодаги муайян вазиятини таъминловчи статик рефлекслар киради, иккинчи гуруҳни эса гавданинг сурилиши натижасида юзага чиқдиган статокинетик рефлекслар ташкил қилади. Статик рефлекслар эса ўз навбатида позотоник ва ростланиш рефлексларига бўлинади. Уларни вестибуляр аппаратдан ва бўйин му шак лари проприорецепторларидан мия стволига, яъни ўрта мияга ва кейинги мияга келувчи импульслар пайдо қилади. Бу рефлексларни децеребрацияланган ҳайвонларда кузатиш қулайроқ. Уларни юзага чиқариш учун ҳайвон бошининг фазодаги холатини пассив ўзгартирилади. Позотоник рефлекслар тана ва оёқ му шак ларининг тонуси ўзгариши, яъни қайта тақсимланиши сифатида намоён бўлади. Тонусининг қайта тақсимланиши бошнинг фазодаги холати ўзгарганда кўзғалган вестибуляр аппаратдан ва бўйин му шак ларининг кўзғалган проприорецепторлардан марказларга келиб таъсир қилган импульсларга боғлиқ. Бу таъсиротларнинг бирини иккинчисидан ажратиш учун тажрибани лабиринтлари олиб ташланган ҳайвонларда ўтказилади. Бундай операция қилинган ҳайвонларда вестибуляр аппаратдан келувчи импульслар йўқолади, бўйин му шак ларидан келувчи импульслар эса сақланиб қолади. Бўйин му шак лари проприорецепторларини «ўчириш» учун ҳайвонга бўйинни ҳаракатлантиришга имконият бермайдиган гипс ёқа кийдириб қўйилади. Бўйин тоник рефлекслари. Д ецеребрацияланган, лабиринтлари олиб ташланган ҳайвонни тепага кўтарилса, олдинги оёғидаги ёювчи му шак лар

тонуси ошади, кейинги оёқларида эса букувчи му шак лар тонуси оша ди. ҳайвон боши пастга эгилса, қарама-қарши ўзгаришлар рўй беради: олдинги оёқларнинг букувчи му шак ларини тонуси ошиб, орқа оёқларидаги ёювчи му шак лар тонуси куч аяди. Агар мушук бошини чап ёки ўнг томонга қараттирилиб, гавда мувозанати ўзгартирилса, боши бурилган томондаги оёқларнинг ёювчи му шак лари тонуси ошади. Бош вазияти қайси текисликда ўзгартирилмасин, му шак лар тонуси бош асли холатига келмагунча ўзгарганича қолаверади. Вестибуляр тоник рефлексла рни кузатиш учун тажриба лабиринтлари шикастланмаган, аммо гипс ёқа ёрдамида боши ҳаракат қилиш имкониятидан маҳрум қилинган ҳайвонларда ўтказилади. Мушукни орқаси ва бош тепаси ерга қаратилса, ёювчи му шак лар тонуси ошиши натижасида оёқлари чўзилади. Аксинча ушлаб турилса, ёювчи му шак лар тонуси пасаяди. Бу рефлексларни табиий шароитда соғлом ҳайвонларда ҳам кузатиш мумкин. Мушук олдига ясси ликопчада сут қўйилса, ичиш учун у бошини энгаштиради, танасининг орқа қисми сал кўтарилади. Тана вазиятининг бундай ўзгариши олдинги оёқларидаги ёювчи мускуллар тонусини пасайиши, кейинги оёқлардаги ёювчи мускуллар тонусининг кучайишига олиб келади. Агар мушукнинг боши узра бир парча гўштни ушлаб турилса, у бошини кўтаради, айни пайтда олдинги оёқлари ёйилади, кейинги оёқлари букилади. Демак, олдинги оёқларнинг му шак ларини тонуси ошади, орқа оёқлардаги бундай му шак ларни тонуси пасаяди. Ҳавога улоқтирилган мушукни неча марта айланишидан қатъий назар, ерга тўрт оёғи билан тушишини ўрта мия юзага чиқарадиган ростлаш рефлекслари таъминлайди. Маълумки, ҳайвон учун гавданинг фазодан унга хос бўлган муътадил вазияти бор. Юқори даражада ривожланган тўрт оёқли ҳайвонлар учун бош тепаси ва орқаси юқорига қаратилган вазият муътадил. Бу вазиатни мажбуран ўзгартирилса ҳайвон барибир вазиятни ўнглаб олади.

Вазиятнинг тикланиши таъминлайдиган рефлектор ҳаракатларни, яъни ростлаш рефлексларини юзага чиқаришда лабиринтлар, бўйин му шак лари ва гавданинг тери юзасидаги рецепторлар иштирок қилади. Масалан, қўйни ёнбошига ётқи зилган да ернинг тортиш кучи (гравитация) лабиринт рецепторларга ғайри-табиий вазиятига қайтишини таъминлайди. Бошнинг кўтарилиши ростлаш рефлексининг биринчи босқичи. Бўйин му шак лари қисқариши натижасида улардаги проприорецепторлар қўзғалиб, тананинг рефлектор йўл билан ростланишига олиб келади. Ростлаш рефлекслари лабиринти олиб ташланган ва бўйнига гипс ёқа кийдирилган ҳайвонларда ҳам кузатилади. Бунда рефлексни тананинг ерга тегиб турган тери рецепторлари қўзғалиши таъминлайди. Вестибулятор рефлексларнинг бир гуруҳини статокинетик рефлекслар деб аталади. Бу рефлекслар тананинг фазодаги ҳаракат тезлиги ўзгарганда вазиятни сақлаб қолишга қаратилади. Лабиринтнинг ярим доира каналаридаги эндолимфанинг ҳаракатга келиб, бу ердаги рецепторларни кўзғатиши статокинетик рефлексларнинг пайдо бўлишига сабабчи бўлади. Статокинетик рефлекснинг йўналишли тезлашиш вақтида учта ярим доира каналдан қайсисини кўзғалганига боғлиқ. Агар тўғри чизиқдаги ҳаракат секинлашса (тана тезланиши манфий бўлса), сагиттал канал рецепторлари қўзғалади, му шак лар тонуси ўзгариши гавдани олдинга эгади. Тананинг мусбат тезланиши, яъни масалан автобуснинг бирдан тез юриши, шу канал рецепторларини кўзгатади. Аммо, бу гал му шак лар тонусини қайта тақсимланиши гавдани орқага тортади. Шунинг учун ҳаракат тезлиги ўзгаришига қаршилик кўрсатиб, мувозанатни сақланади. Тана вертикал йўналишдаги ҳаракат тезлигига учраса, вестибуляр лифт рефлекслари юзага чиқди. Лифт кўтарила бошлаганда оёқни ёювчи му шак ларнинг, пастга туша бошлаганда эса букувчи му шак ларнинг тгонуси ортади. Тана бурчак тезлашиш и га ҳам учраши мумкин. Бундай холат гавдани айлантирганда ҳам учрайди ва яна ўша ярим каналлардаги рецепторлар қўзғалиши ўзига хос статокинетик рефлексларни – бош ва кўз нистагмини

ҳосил қилади. Гавдани айлантирганда аввало бош гавданинг айланаётган томонига қарама-қарши холда секин-аста бурилади, сўнгра тез ҳаракатланиб, танага нисбатан асли холига қайтади. Айланиш давом этадиган бўлса бош нистагми деб аталадиган бундай ҳаракат яна такрорланаверади. Айланиш вақтида кўз нистагми ҳам кўзатилади: кўз соккаси айланишга қарама-қарши томонга секин бурилади ва тезлик билан дастлабки холатга қайтади. Бош ва кўз нистагми айланаётган вақтда кўз олдидаги нарсаларни узоқрок кўзатиш имконини беради. Статокинетик рефлексларни юзага чиқарадиган импульслар вегетатив ядроларга ҳам ёйилиб, вестибуло-вегетатив рефлексларни вужудга келтириши мумкин. Бу рефлекслар ички аъзоларнинг фаолиятини ўзгариши сифатида намоён бўлади. Бунда юрак ўйнаб қон босими пасаяди ёки аксинча кўтарилади, хазм тизими яъзолари ҳаракатлари кучаяди, одам кўнгли айниб қусади. Вестибуло-вегетатив рефлекслари кучли бўлган одамлар денгиз флотида, авиацияда ва транспорт соҳаларида ишлай олмайдилар. Демак, мия стволининг стато-кинетик рефлексларини ўрганиш касб танлашда амалий аҳамияти катта.

Тўрсимон формация ва катта ярим шарлар пўстлоғи тузилиши ва фаолиятлари. Тўрсимон (ретикуляр) формация узунчоқ миядан бошланиб, Варолий кўприги орқали ўрта мияга кўтарилади. Тўрсимон формация сохасидаги қон томирларни ҳаракатлантирувчи, нафас ва хазм тизими аъзолари фаолиятини бошқариб турувчи муҳим марказлар хакида юқорида баён этилган. Бу тузилма мия стволидан ўтган кўтарилувчи ва тушувчи йўллардан четроқда бўлсада, унинг тўрсимон формацияни бош миянинг ҳамма соҳалари билан, мияча ва орқа миялар билан боғлаб туради. Тўрсимон формация ва орқа мия, яъни ретикуло-спинал алоқадорликни ўрганиш И.М.Сеченов томонидан бошланган. У , кўрув дўмбоқларнинг кўндаланг кесимига ош тузи кристали билан таъсир қилиб, орқа мия рефлексларини тормозлаш мумкинлигини кўрсатиб берган. Г.Мэгун замонавий электрофизиологик усуллар ёрдамида ўтказган тажрибаларида ретикуляр формациянинг бир томонига кучсиз электр токи билан таъсир қилиш орқа миянинг фақат ўша томонидаги мотонейронларни тормозланишини аниқла ган . Агар, кучлироқ ток берилса орқа миянинг ҳар икки томонидаги нейронлар тормозланади. Ретикуляр формациянинг орқа мия рефлексларига таъсири икки йўл билан руёбга чиқ а ди. Биринчи, ретикуло-спинал тушувчи йўл толаларининг тормозланиши Реншоу хужайраларида синапслар ҳосил қилиши ва бу толалар орқали ретикуляр формациядан орқа мияга етиб келган импульсларнинг Реншоу хужайралари қўзғалувчанлигини ошириб, уларнинг мотонейронларини тормозлаш кучини ошириши аниқланди. Иккинчи, ретикуло-спинал йўл толаларининг орқа мия мотонейронларига бевосита таъсир қилиш мумкинлиги кўрсатиб берилди. Ретикуляр формациянинг орқа мия рефлексларини тормозловчи нейронларидан сал ташқарида ва юқорироқда жойлашган нейронларни таъсирлаш орқа миянинг рефлектор фаолиятини осонлаштиради. Орқа мия мотонейронларини фаоллаштирувчи импульслар ҳам ретикуло-спинал йўл толаларидан ўтади. Бу толалар спинал рефлектор ёйларнинг оралиқ

нейронларида тугайди. Ретикуляр формациянинг орқа мия рефлектор фаолиятини фаоллаштирувчи таъсири мотонейронларининг қўзғалувчанлигини бевосита ошириш ёки Реншоу хужайралари фаоллигини сусайтириш туфайли бўлади. Ретикуляр формация скелет му шак лари тонусини бошқаришда ҳам иштирок қилади. У г-мотонейронлар орқали му шак дукларидаги интраф у зал толаларни қўзғатиб, уларни таранглаштиради. Натижада дук ядросидаги рецепторлардан марказга интилувчи импульслар кўплаб кела бошлайди. Бу импульслар б- мотонейронлар қўзғалувчанлигини кучайтириб, экстраф у зал толалар тонисини оширади. Тўрсимон формация орқа мия мотонейронларнинг қўзғалувчанлигини ўзгартириб, спинал рефлексларнинг юзага чиқишини енгиллаштиради ёки, аксинча уларни тормозлайди. Бундан ташқари, тўрсимон формация гамма - мотонейронларга таъсир қилиб, му шак дукларидаги рецепторларнинг сезувчанлигини ўзгартиради ва му шак тонусини бошқаришда иштирок қилади. Бунда дуклардан марказга ўтувчи ва қайтар алоқани таъминловчи импульсларнинг аҳамияти катта. Тўрсимон формация миянинг юқори қисмлари билан ҳам икки томонлама боғланган. Булар ичида ретикуляр формациядан таламуснинг махсус бўлмаган ядролари орқали ярим шарлар пўстлоғининг деярли ҳамма соҳасига ўтган йўллар жуда аҳамиятли. Бу алоқанинг узилиши (масалан, мия стволини ўрта мия рўпарасидан кўндалангига кесиш) хайвонда чуқур уйқу пайдо қилади. Шу ҳайвонда мия пўстлоғининг электр фаоллиги борлиги билинса, уйқу холатига хос бўлган юқори вольтажли сийрак электр тебранишлар к узатилади . Тўрсимон формациянинг турли қисмларини микроэлектродлар ёрдамида таъсир - ланланганида, катта ярим шарлар пўстлоғида уйғотиш ва табиий зийраклик холатига хос электр фаоллиги пайдо қилинади. Бу катта ярим шарларнинг фаоллиги мия стволининг тўрсимон формацияси ва таламуснинг

махсус бўлмаган ядроларидан келувчи фаоллаштирувчи импульсларга алоқадорлигини исбот қилади. Мия стволи яллиғланган ёки шикастланган беморларни кузатиш ҳам шундан далолат беради. Бундай беморлар йиллаб ухлашлари мумкин. Хаттоки 18-23 йиллаб ухлаган беморлар бор. Тахминий ташхис – пўстлоқ ости энцефалити (миянинг яллиғланиши). Латергик уйқу холати: кўзларини очмайди, атрофдагилар билан мулоқатда бўла олмайди. Демак, тўрсимон формация катта ярим шарлар пўстлоғига кучли таъсир кўрсатиб, унинг фаоллигини тутиб туради. ўз навбатида, яримшарлар пўстлоғидан, миячадан, пўстлоқ ости ганглийларидан ва бошқа тузилмалардан келган импульслар ретикуляр формациянинг фаоллигига сезиларли таъсир кўрсатади. Тўрсимон формациянинг оралиқ мия марказлари, пўстлоқ ости ядролари, лимбик тизим билан алоқадорлигининг ўзгариши одам ва ҳайвонларнинг хулқ-атворига таъсир қилади. Ми я чани тузилиши ва фаолияти . Бу мия ярим шарларнинг орқасида, узунчоқ мия ва Варолий кўприги устида жойлашган. Мияча ўрта қисм (чувалчанг, чувалчангнинг икки томонидаги мияча ярим шарлари) ва унча катта бўлмаган қўшимча ён бўлаклардан иборат. Мияча ярим шарларнинг ҳар бири тишсимон, пўкаксимон ва шарсимон ядроларга эга. Миячанинг ўрта қисмида иккита чодир ядроси бор. Мияча М А Тнинг бошқа қисмларига пастки, ўрта ва юқорги оёқчалар, яъни учта қалин тутамлар ёрдамида боғланган. Миячанинг пўстлоғи жуда мураккаб ва мукаммал тузилган. У уч қават нейронлардан иборат. Энг юза молекула қавати, ноксимон (Пуркинье) хужайралар дендритларидан ташкил топган. Бу қаватнинг пастида тўрсават х ужайраларнинг сомалари бўлиб, аксонлари ноксимон х ужайралар танасида синапслар ҳосил қилади. Молекуляр қаватда юлдузсимон хужайралар

жойлашган. ўртадаги ганглиоз қаватда ноксимон хужайраларнинг сомалари жойлашган. Учинчи – донали (грануляр) қаватдаги Гольжи хужайраларнинг аксонлари молекуляр қаватга ўтган. Мияча нейронлари бош мия шарлари пўстлоғи билан қизил ядро, тўрсимон фармация ва вестибуляр ядролар билан икки томонлама боғланган. Миячанинг турли қисмларини электр токи билан таъсирланганида, катта ярим шарлар пўстлоғи, оралиқ, ўрта ва узунчоқ миялар ҳамда тўрсимон фармация муайян нейронларнинг электр фаоллигини ўзгариши шундан далолат беради. Миячанинг айрим ядроларини кучли электр токи билан таъсирланганда кўз, бош, ва қўл-оёқ ҳаракатга келади. Бу ҳаракатлар тоник табиатли бўлиб, ўзоқ вақт давом этади. Мияча , биринчидан му шак тонуси ва вазиятни бошқаради, икинчидан, мақсадга эришишга қаратилган вазият ва ҳаракатларни уйғунлаштиришни, учинчидан, мия пўстлоғи юзага чиқарадиган ҳаракатларни уйғунлаштиришни амалга оширади. Му шак тонуси ва вазиятни бошқариш чувалгангга боғлиқ. Миячанинг бу қисми вазият ва му шак лар тонуси тўғрисидаги афферент импульсларни олади ва шулар асосида чодир ядроси орқали Дейтерс ядросига, тўрсимон формацияга ва улар ёрдамида орқа мия марказларига тонус ва вазиятни созлаб турувчи эфферент импульсларни юборади. Миянинг чувалчанг қисми олиб ташланса, Дейтерс ядроси тормозланмай қолади, бу эса ёювчи му шак лар тонусининг ошишига ва ригидликка олиб келади. Чувалгангни электр токи билан таъсирлаш ёювчи му шак лар тонусини пасайтиришга олиб келади. Мияча пўстлоғи оралиқ зонаси ни катта яримшарларнинг ҳаракатлантирувчи соҳаларидан мақсадга эришишга қаратилган ҳаракатлар тўғрисида маълумот олади. Олинган ушбу маълумотни орқа миядан мия ч а г а келган таянч-ҳаракат аппаратининг холати тўғрисидаги ахборот билан таққослаб, мақсадга эришишга қаратилган ҳаракатни бошқаришда иштирок

қилади. Баъзи бир мақсадга эришишга қаратилган тез ҳаракатлар ҳам, масалан, мусиқа асбобларини чалиш, спорт машқларини бажариш миячанинг тишли ядроси назоратида юзага чиқади. Миячани электр токи билан таъсирлаш му шак лар тонисини ўзгартириш ва маълум ҳаракатларни юзага чиқаришдан ташқари ички аъзолар фаолиятида ҳам ўзгаришлар пайдо қилади. Бу таъсир бир талай вегетатив реакцияларга сабаб бўлади, масалан қорачиқ кенгаяди, артериал қон босими ошади, хазм тизими аъзолари ҳаракати ва шира ажратиш фаолияти сусаяди. Демак, мияча висцерал фаолиятларни бошқаришда ҳам иштирок этади. Миячани шикастлаш ёки олиб ташлаш энг аввало му шак лар тонусини ўзгиришига ва ҳаракатларини бузилишига олиб келади. Л.Лючиани мияча олиб ташлангандан кейин рўй берадиган ходисаларни уч даврга бўлади: 1) жароҳатланиш даври, 2) функцияларини йўқотиш даври ва 3) функцияларнинг тикланиш даври. Операциядан кейинги биринчи даврда ҳайвон бўтунлай ожиз бўлади, оёқларида ҳам тура олмайди. Иккинчи, яъни функцияларни йўқотиш даврида учта симптом: атония, астазия ва астения белгилари намоён бўлади. Атония – му шак лар тонусининг йўқолиши мияча олиб ташлангандан кейин бир неча кун ўтгач рўй беради. Айни вақтда баъзи бир му шак лар гуруҳлари тонуси ошиши ҳам кузатилади. Шунинг учун бу симптомни атония эмас, балки дистония деб аташ тўғрироқ бўларди. Одамсимон маймунларнинг миячаси олиб ташланса, дастлаб атония пайдо бўлиши сабабли улар мувозанат сақлай олмайдилар. Мияча олиб ташланганидан кейин му шак лар силлиқ тетаник қисқариш қобилиятини йўқотади, ҳайвон тинмай қалтираб, тебраниб туради. Бу холатни астазия деб аталади. ҳаракатлар тежамсизлиги, унда ортиқча му шак лар иштирок этиши, қисқаришларнинг бир холатда тетаник бўлмаслиги натижасида организм салга чарчайди, яъни астенияга учрайди. Операциядан кейин асл холатига қайтаётган ҳаракатлар ноаниқ бўлади, кучи, катталиги ва йўналиш бузилади. Миячаси зарарланган одамлар гандираклайди, кўзини юмса йиқилиб тушади. Юрганида қўл-оёқ ҳаракатлари керагидан кучли, пойма - пой бўлиб,

маст кишининг ҳаракатларига ўхшайди ва бундай холатни атаксия деб аталади. Юқорида айтиб ўтилган атония, астазия, астения ва атаксиялардан бошқа, миячани олиб ташланганда ёки жароҳатланганда адиадохокинез, дезэквилибрация ва бошқа симптомларни ҳам кузатиш мумкин. Адиадохокинез - антагонист му шак ларнинг бирин-кетин тез ҳаракатини бўзилишидир, бунинг натижасида бемор қ ў лини бир неча марта тез-тез бука ва ёя олмайди. Мувозанатни сақлай олмаслигини Дезэквилибрация деб аталади. Миячанинг ярми олиб ташланса му шак лар тонуси операция қилинган томонда бузилади. Бундай холатда ҳайвонлар айланма ҳаракат қилади. Сут эмизувчи ҳайвонларда шикастланишдан кейин пайдо бўлган мияча фаолиятидаги ўзгаришлар вақт ўтиши билан асли холига қайтади. Бу тикланишни катта ярим шарларнинг мотор сохалари мияча функцияларини ўз зиммасига олиб бошқаради. Оралиқ мия ва пўстлоқ ости ядролари. Оралиқ мия мия стволининг бир қисми бўлиб, асосий тузилмаларини кўрув думбоғи, таламус, дўмбоқ усти ва ости соҳалар – эпиталамус ва гипоталамус ташкил қилади. Хидлов йўлларидан ташқари, катта ярим шарларга борадиган ҳамма афферент йўллар таламус орқали ўтади. Таламусга жойлашган нейронлар 40га яқин ядро ҳосил қилади. Функционал нуқтаи назардан уларни махсус (специфик), номахсус (неспесифик), ассоциатив ва мотор ядро-ларга бўлинади. Специфик ядроларни нейронлари пўстлоқнинг муайян соҳаларига боғла н ган. Уларнинг шикастланиши маълум сезгиларни йўқолишига олиб келади. Бу специфик ядроларнинг импульсларини фақат четдаги рецепторлардан катта ярим шарлар пўстлоғига ўтказувчи бекат эканидан

далолат боради. Специфик ядродаги нейронлар фақат бир турдаги рецепторлардан келадиган импульсларгагина жавоб беради. Латерал тиззасимон тана кўрув тизимининг сенсор ядроси бўлиб хизмат қилади. Бу ядро ёруғлик даражасини аниқлашда ва рангни сезишда иштирок қилади. Латерал тиззасимон ядро тўрт тепаликнинг олдинги дўмбоқларидан толалар олади, ундан чиққан толалар бош мия пўстлоғининг кўрув соҳасида тугайди. Кейинги дўмбоқлар билан толалар ёрдамида боғланган медиал тиззасимон эшитув тизимининг махсус таламик ядроси хисобланади. Бу ядродаги нейронларнинг ҳар бир гуруҳи маълум частотадаги товушларни қабул қилишга мослашган. Медиал тиззасимон ядро акустик ахборотни таҳлил қилади ва пўстлоқнинг эшитув марказига ўтказади. Сенсо-мотор тизимининг ҳам таламусда ўзига хос бўлган махсус ядролари бор. Таламуснинг ассоциатив ядролари ба ъ зи бир сезув тизимидан эмас, балки бир вақтнинг ўзида бир неча сезув йўлларидан импульслар олади. Бу ядролар пўстлоғдаги ассоциатив соҳаларга боғланган. Таламик ассоциатив ядроларнинг бажарадиган вазифа лари шу вақтгача яхши ўрганилмаган. Таламуснинг мотор ядроларига вентролатерал ядро киради. Унга мияча ва базал тугунлардан толалар кирган, чиқувчи толалар эса ядрони пўстлоғидаги мотор соҳа билан боғлаб туради. Вентро-медиал ҳаракатларни бошқарувчи тизимининг бир қисми. Импульслар но махсус ядролардан аввал пўстлоқ ости тузилмаларига ўтказилади, сўнгра бу тузилмалардан параллел кўтарилувчи йўллар орқали мия пўстлоғининг кўпчилик қисмларига етиб боради. Таламуснинг но махсус ядролари орқали ўтади. Катта ярим шарлар пўстлоғига интилувчи сенсо р (сезувчи) сигналлар йўлида таламус ўзига хос дарвоза бўлиб, жуда муҳим аҳамиятга эга бўлган маълумотларни пўстлоққа ўтказади. Кучсиз ва аҳамиятсиз сигналлар бу ерда тўхтатилиб, ўтказилмай ушлаб қолинади.

Таламус но махсус йўллар орқали катта ярим шарлардаги нейронлар қўзғалувчанлигига таъсир этадиган бўлса, пўстлоқ эса ўз навбатида таламусга енгиллаштирувчи ва тормозловчи таъсир ўтказади. Бу таъсирлар махсус ва но махсус ядроларга етиб келади. Талам о -кортикал тизим ухлаш ва уйғониш, бедорлик ва бошқа жараёнларни бошқаришда ҳам иштирок қилади. Таламус оғриқни сезишнинг олий маркази хисобланади.

Гипоталамус, тузилиши ва функцияси. Гипоталамус миянинг учинчи қоринчаси тубида ва ёнларида жойлашган бўлиб, вегетатив, эндокрин ва соматик фаолиятларни бирлаштириш ҳамда ички муҳит барқарорлигини таъминлашдек жуда муҳим ишни бажаради. Гипоталамусдаги кулранг модда беш гуруҳ ядроларга бўлинади. Ядроларнинг преоптик гуруҳи паравентрикуляр, медиал ва латерал преоптик ядролардан иборат. Олдинги гуруҳга кирувчи супрахиазматик, супраоптик ва паравентрикуляр ядролардаги нейронларнинг ўсимталари гипофизнинг орқа бўлагига тушади. Вентромедиал ва дорсомедиал ядролар ўрта гуруҳни ташкил қилади. Ташқи гуруҳ таркибида латерал гипоталамик ядро, кулранг дўмбоқ ядро, орқа гуруҳни орқа гипоталамик ядро, пери-фроникал ядро ва бир неча мамилляр ядроларни шакллайди. Гипоталамус ядроларнинг кўпчилигида (супраоптик ва паравентрикуляр ядролардан ташқари) аниқ чегара йўқ. Шу сабабли ҳам уларни муайян фаолиятни бошқарадиган марказ деб хисоблаб бўлмайди. Шунинг учун гопоталамусни маълум фаолиятга дахлдор соҳаларга бўлинади. Масалан, преоптик ва олдинги гуруҳдаги баъзи ядроларни гипофизотроп соҳага бирлаштирилади.Бу соҳадаги нейронлар либерин ва статинларни ишлаб чиқаради ва аденогипофиз фаолиятини бошқаришда муҳим роль ўйнайди. Медиал гипоталамусга кирувчи ядроларда ички муҳитнинг ўзгаришини сезувчи нейронлари қоннинг ҳароратини, электролит таркибини, гормонлар миқдори ўзгаришини сезиб, асли холига қайтарадиган механизмларни ишга солади. Бу соҳа асаб ва гуморал механизмлар ёрдамида гипофиз фаолиятини бошқаради. Гипоталамуснинг латерал соҳасида ядролар йўқ. Бу соҳа асосан мия стволига ўтувчи толалардан иборат. Умуман олганда, гипоталамус миянинг деярли ҳамма соҳаларига боғланган. Гипоталамуснинг қайси қисмини электр токи билан таъсирламанг, юрак ва томирлар тизими фаолияти ўзгаради. Гипоталамуснинг шикастланиши тана ҳарорати барқарор-лигини сақлаш, овқатга ва сувга бўлган эхтиёжни

бошқариш ҳамда бошқа фаолиятларнинг ўзгаришига олиб келади. Бу ўзгаришлар гипоталамуснинг висцерал фаолиятларини бошқаришда жуда ҳам асосий роль ўйнашини кўрсатади. Қ он айланиши тизимининг гипоталамус таъсирланганда берадиган реакцияларини эътиборли жойи шундаки, у ҳам бўлса, гипоталамусни маълум бир соҳасини таъсирлаш, бир сафар скелет мушакларида қон оқишини тезлаштирса, кейингисида секинлаштирини мумкин. Бунинг сабаби шуки, гипоталамус томонидан қон оқишини бошқариш механизмлари, бульвар механизмлар юзага чиқарадиган айрим реакциялардан фарқ қилади. Аортада қон босимининг ошиши, ўз-ўзини бошқарадиган бульвар механизмларини ишга солиб, доимо бир хил ходисага, яъни юрак фаолияти сусайиши ва томирлар кенгайиши натижасида қон босимининг асли холига қайтишига олиб келади. Гипоталамик марказлар эса, қон айланиши аъзолар ва организмнинг фаоллик холатига мослаштириб туради. Масалан, жисмоний иш бажарганда скелет му шак ларидан қон оқими тезлашса, айни пайтда хазм тизими томирларида қон оқими секинлашади. Ва аксинча, овқат ҳазми пайтида меъда ва ичак томирларидан оққан қоннинг миқдори ошса, скелет му шак ларида бу миқдор камаяди. Гипоталамус фақатгина қон айланишигига эмас, балки бошқа ички аъзолар фаолиятини ҳам организмнинг фаоллик холатига мослашишини таъминлайди. Гипоталамус тана ҳарорати барқарорлигини сақлашда иштирок этадиган механизмларни бирлаштирувчи марказ. Масалан, мушукнинг ўрта миясини юқори чегараси бўйлаб кесилса, у тана ҳароратини бошқара олмайдиган совуққонли хайвонга айланади. Гипоталамусни орқа соҳаларини таъсирлаш модда алмашинувини кучайишига, нафас олиш ва юрак уриши сонларини кўпайишига, му ўак ларда титроқ пайдо бўлишига ва ҳарорат кўтарилишига олиб келади. Бу соҳаларни шикастлаш танада иссиқлик ҳосил бўлишини ва ҳароратни пасайтиради.

Тана ҳароратини бир меъёрда ушлаб туриш учун иссиқлик ҳосил қилиниши ва сарфланиши жараёнлари ўртасида мувозанат бўлиши шарт. Гипоталамусда эса ана шу жараёнларга таъсир қиладиган соҳалар бор. Паравентрикуляр ядроларни таъсирлаш тери қон томирларини кенгайтиради, тер ажралишини ва нафас олишни тезлаштиради ёки иссиқлик ажралишини кучайишига шароит яратади. Бу соҳа шикастлангандан кейин иссиқликни йўқотиш камайиб, тана ҳарорати кўтарилиб кетади. Демак, гипоталамуснинг олдинги соҳалари физикавий ҳароратни сақлаш механизмларини бирлаштирадиган марказ. Бу ерда иссиқни сезувчи нейронлар топилган. Уларга иссиқ таъсир қилинганда нейронларнинг импульс ишлаб чиқариш фаоллиги ошади ва иссиқлик сарфланиши тезлашади. Олдинги гипоталамусни иссиқлик нейронлари ички терморецепторларнинг бир тури бўлиб, табиий шароитда қон ҳарорати ўзгаришига сезгир бўлади. Улар тери ва терморецепторлари гипоталамуснинг иссиқлик сарфланиши бошқарадиган марказларини рефлектор кўзғолишини таъминлайди. Гипоталамусни баъзи чегараланган соҳаларига ток таъсир қилинса ҳайвоннинг хатти-ҳаракати ўзгаради , масалан, орқа гипоталамус кўзғалганда очлик холати учун хос бўлган хатти-ҳаракатларни руёбга чиқарадиган соҳа топилган. У таъсирланганда ҳайвон овқат қидира бошлайди, сўлаги оқиб, хазм тизими аъзолари ҳаракати кучаяди ва қон билан таъминланиши ортади. Латерал гипоталамус ҳам овқатланишга боғлиқ хатти-ҳаракатларининг шаклланишига дахлдор. У олиб ташланса, ҳайвон бутунлай овқат емай ва сув ичмай қўяди. Латерал гипоталамусдаги бу соҳани очлик маркази деб аталади. Вентромедиал ядроларнинг емирилиши иштахани кучайишига ва кўп овқат ейиш натижасида семириб кетишга олиб келади. Бу ерда тўқлик маркази жойлашган, унинг нейронлари қонда озиқ моддалар миқдорини овқат қабул қилиниши билан боғлиқ бўлган ўзгаришларига жуда сезгир. Латерал гипоталамуснинг шикастланиши овқатдан воз кечишдан ташқари, кам ҳаракатлик, таъбхиралик ва стрессларга чидамликнинг пасайишига олиб

келади. Бундай шикастланишда фақатгина маълум бир бошқарув тизимигина эмас, балки бир нечта тизимларнинг фаолияти бузилади. Миянинг бошқа қисмлари билан ҳамкорликда, гипоталамус жинсий аҳлоқ ва кўпайишга алоқадор бошқа хатти-ҳаракатларни шаклланишида иштирок қилади. ҳайвонларда кўп кузатиладиган пўписа қилиш, тажавузкорлик ҳам гипоталамуснинг олдинги соҳаларига боғлиқ. Каламушларда ўтказилган тажрибалар ва гипоталамус соҳасида ўсма пайдо бўлган беморларда олинган маълумотлар гипоталамуснинг супрохиазматик ядролари даврий ритмларни, хусусан кеча - кундузги уйқуни бошқаришини кўрсатади. Гипоталамо-гипофизар тизим. Гипоталамуснинг энг асосий вазифаларидан бири деярли ҳамма фаолиятни бошқаришдан иборат. Гипофизнинг орқа бўлагида сақланиб, керак бўлганида қонга ўтадиган икки гормон – вазопрессин ва окситоцин – гипоталамуснинг супраоптик ва паравентрикуляр ядроларидаги нейросекретор хужайраларида синтезланади. Гипофизга нейросекретор хужайралар аксони бўйлаб оқиб келади. Аденогипофиз – гипофизнинг олдинги бўлаги гормонлари ни ўзи синтезлайди. Аммо уларнинг қонга ўтишини гипоталамуснинг гипофизотроп гормонлари бошқаради. Бу гормонлар кичик молекуляр массага эга бўлган пептид-лардир. Уларнинг бир қисми гормонларнинг аденогипофиздан қонга ўтишини тезлаштиради ва рилизинг-омиллар ёки либеринлар деб , бошқалари гипофиз гормонларини қонга ўтишини камайтиради ва статинлар деб аталади. Гипофизотроп гормонларни гипофизга қон олиб келади. Гипоталамус ва гипофиз энкефалин ва эндофрин каби пептидларни синтезлайди. Бу моддалар организмга ташқаридан киритилган морфин каби таъсир қилади. Гипофизотроп гормонлар аденогипофиз гормонларнинг қонга чиқишини бошқарса, гипофизар гормонларнинг қондаги миқдори эса, ўз навбатида,

либерин ва статинлар-нинг қонга ўтиб, гипофизга етиб келишига таъсир кўрсатади.

Лимбик тизим тузилиши ва функцияси . Одамнинг мақсадли хатти-ҳаракатини шакллантирадиган бош мияни янги пўстлоққа ва лимбик тизимга бўлинади. Янги пўстлоқ хулқни рўёбга чиқаради, одамнинг ташқи муҳит билан вақт ва фазодаги муносабатларини бошқаради, мантиқли фикр юритишга жавоб беради. Лимбик тизим эса интилиш ва хиссиётларни шакллантиради, ўқиш-ўрганиш ва хотира учун катта аҳамиятга эга. Лимбик тизимнинг пўстлоқ соҳасига гиппокамп, гиппокамп олди эгат, белбо ғ ўзак, хид сезишни таъминловчи тузилмалар киради. Бодомсимон тана, септал ядролар ва олдинги таламик ядро лимбик тизимининг пўстлоқ ости тузилмаларини ташкил қилади. Бош миянинг кўп соҳалари билан ва ўзаро хилма-хил афферент ва эфферент толалар ёрдамида лимбик тизимининг қисмлари боғланган. Бу тизим учун айланма занжирли боғланишлар хос. Лимбик тизим катта ярим шарлар пўстлоғининг чакка ва пешона соҳалари билан боғланган. Чакка соҳалар маълумотларни кўрув, эшитув ва соматосенсор пўстлоқдан бо-домсимон тана ва гиппокампга ўтказади. Пешона соҳа лимбик тизим фаолиятларини бошқарувчи асосий пўстлоқ соҳа бўлса керак. Лимбик тизим хиссиётларни назорат қилиб, организмнинг ҳамма ички омилларини жипслаштириш йўли билан инсон ва ҳайвонларнинг интилиш фаолиятини бошқаради. Энг аввало бу тизим организмнинг узлуксиз равишда ўзгариб турувчи ташқи муҳит шароитларига мослашишларини енгиллаштиради. Лимбик тизимининг шикастланиши натижасида хулқ-атвор шароитга нисбатан ноқобил бўлади, индивид ва турни сақлашга қаратилган фаолиятлар ва жинсий аҳлоқ бузилади. Масалан, маймун миясини икки томонидан чакка соҳасини бодомсимон тана ва гиппокампни биргаликда олиб ташланса, операциядан олдин илонни кўрганида ваҳимага тушадиган маймун энди ундан сира қўрқ-майди. ўзини химоя қилиш ва гуруҳдаги муносабатларни сақлаб қолиш учун ишлатиладиган қўрқитиш,

тажавузкорлик умуман йўқолади. ҳайвонларнинг жинсий фаоллиги кучайиб, фақат ўз тури билан эмас, балки бошқа ҳайвонлар билан ҳам жинсий алоқага ҳаракат қилади. Еб бўлмайдиган нарсаларни ҳам оғзига тиқади. Хуллас, яхшини ёмондан ажратиш қобилиятидан ажралади, хулқларида шароитга нисбатан ноқобиллик пайдо бўлишига олиб келади. Миясининг чакка соҳалари шикастланган одамларда ҳам шунга ўхшаш ўзгаришларни кузатиш мумкин. Улар яхши таниш бўлган одам ва нарсаларни биринчи марта кўраётгандек бўлишади. Нарсаларни нимага кераклигини ҳам тушунмайди. қўлига тушган нарсани оғзига солади. Атрофидаги одамлар ва бўлаётган воқеаларга бефарқ қарайди. Номаъкул хатти-ҳаракатлар қилади. Демак, чакка ва бодомсимон соҳаларда хиссиёт ва хатти-ҳаракатларни шакилланишига жавобгар асаб тузилмалари мавжуд. Эҳтимол, бу тузилмаларда асосан кўрув ва эшитув анализаторлари орқали ташқи муҳитдан тушган маълумотлар хотирадаги маълумотларга таққосланар. Таққослаш эса маълумотларни организм учун аҳамиятни баҳолаш имконини беради ва бодомсимон тана орқали олдингига ўхшаш шароитда организм учун фойдали бўлган хиссиёт ва хатти-ҳаракатларни юзага чиқаради. Одам ва ҳайвонларнинг хатти-ҳаракатларини шакиллантирадиган нейронлар тизимининг бир меъёрда фаолият кўрсатиши учун дофаминергик, норадреналинергик ва серотонинергик тузилмаларнинг аҳамияти жуда ҳам катта. Бу моноаминергик тизим тузилмалари мия стволидан бошланиб, бош миянинг деярли ҳамма қисмини нервлайди. Норадреналингергик нейронларнинг чегаралган гуруҳлари узунчоқ мия, кўприк ва хаворанг доғда жойлашган. Уларнинг аксонлари олдинги миянинг турли тузилмаларини, энг аввало бодомсимон тана, гиппокамп, белбоғ ўзагини ва янги пўстлоқни нервлайди. Дофаминергик нейронлар таналари ўрта миянинг вентрал бўлимларида жойлашган. Қ ора субстанцияда нейронлар пўстлоқ ости ядроларни – пўчоқ, думли ядро ва уларга ёндош ядроларни нервлайди. ўртароқдаги нейронлар эса, асосан лимбик тизим тузилмаларини, бодомсимон тана, тўсиқ ва хид

сезувчи дўмбоқларни шунингдек, бош мия пўстлоғининг бу тизимни бошқариб турувчи соҳаларини нервлайди. Дофаминергик аксонларининг кўп қисми норадреналинергик нейронлар ўсимталари билан олдинги миянинг медиал тутамидан ўтади. Дофаминергик нейронлар гипота-ламусда ҳам топилган. Улар рилизинг-омилларни ажралишини таъминлашда иштирок этиши мумкин. Умаман миядаги дофаминергик тузилмаларнинг таъсири норадреналин - ергик тузилмалар таъсирини тарқалиш доирасидан озроқ. Серотонинергик нейронларнинг сомалари узунчоқ мияни ўрта чоки соҳасида жойлашган. Уларнинг аксонлари ҳам медиал т у там таркибида бўлиб, олдинги ва оралиқ мияни деярли ҳамма қисмини нервлайди. Норадреналинергик серотонинергик толалар мияча ва орқа мияни ҳам нервлайди. Моноаминергик тизимларнинг уччаласи ҳам одам ва хайвон хулқ-атвори, ҳоҳиш ва истакларини юзага чиқишида муҳим роль ўйнайди. Микроэлектродлар стереотаксик усул ёрдамида лимбик тизим, гипоталамус ва тўрсимон формациянинг аниқ нуқталарига ўрнатилган (Ж.Олдс) каламуш махсус катакда бўлиб, тепкига панжаси билан босганида электродларга ток ўтиб, ўзига яқин нейронларни қўзғатган. Турли нейронларнинг қўзғалиш натижаси уларнинг жойлашишига қараб ҳар хил бўлган. Баъзи тузилмаларни, масалан олдинги мияни ўрта тутамини рағбатлантириш ҳайвонларда рахатланиш реакциясини пайдо қилган. Шу соҳада электродлари бўлган каламушлар бошқа нарсадан воз кечиб, шу тепкини босишган. Улар соатига 7 минутгача импульс юборган. Ўрта ва оралиқ мияни перивентрикуляр соҳаларида электродлари бўлган каламушлар тепкини бир марта босиб кўрганидан сўнг, бу ишни қайта қилишмаган. Демак, бу соҳани қўзғалиши ҳайвонларга ёқмаган. Рохатланиш ва қаноатланишни юзага чиқарадиган соҳаларни мусбат, акс инча натижага олиб келадиган соҳаларни эса манфий эффект соҳалари деб ҳам аталади. Нейрожаррохлик операциялар вақтида беморларда олиб борилган

кузатишлар ҳайвонларда олинган қонуниятларни одам мияси фаолиятига ҳам қўлласа бўлади. Маҳалий оғриқсизлантириш моддалар қўллангани сабабли бемор билан мулоқатда бўлиш, миясидаги қизиқтирган соҳага электрод қўйиб, стимуллаш ва бу вақтда нималарни сезишганларини сўраб олиш мумкин. ҳайвонларда манфий самара чақирадиган соҳа касалда кўзғатилса, у ёқимсиз – хавотирланиш, қўрқиш ва шунга ўхшаш холатларни хис қилган. Мусбат соҳаларни электр токи билан таъсирланиши эса мамнунлик, хотиржамлик ва қувонч хиссаларини пайдо қилган. Мусбат самара берадиган соҳаларни деярли ҳаммаси катехоламинергик нейронлардан, манфий самара берадигани серотонинергик нейронлардан ташкил топганлини аниқланди. Бу маълумотларнинг амалий аҳамияти катта. Ховатирланиш ва сержаҳлликни серотонин алмашинувини сустлаштирувчи дорилар (седуксен, элениум) билан даволаш мумкин. Базал ядролар. Ярим шарлар пўстлоғининг бир-бирига қаратилган медиал қисмлари ичида бир гуруҳ ядролар жойлашган. Улар бош мия асосига яқин бўлгани сабабли базал ядролар деб аталади. Сут эмизувчиларнинг бу ядроларига думли ўзак ва пучокдан иборат тарғил тана, оқимтир ядро, қора модда ва субталамик ядро киради. Базал ядроларга келадиган афферент сигналларнинг кўпчилик қисмини тарғил тана қабул қилади. Бу сигналларнинг манбаи учта: катта ярим шарларнинг барча соҳалари, таламуснинг ядролари ва қора моддалардан иборат. Эфферент толалар тарғил танадан оқимтир ядрога ва қора моддага ўтган. Дофаминергик тузилмаларга қора модда, тарғил тана ва таламусга ўтган йўллар киради. Оқимтир тананинг ички қисмидан базал ядроларнинг энг муҳими бўлган афферент йўли бошланади. Бу йўл асосан таламусда, қисман ўрта мияда тугайди. Катта ярим шарлар пўстлоғининг ассоциатив соҳаларини мотор

соҳалари билан пўстлоқ остидан боғлаб турадиган занжирнинг бир халқасини б азал ядролар ташкил қилади. Базал ядроларнинг функционал аҳамияти улар шикастланганда яққол кўринади. Оқимтир ядронинг икки томонлама емирилиши ҳаракатларни кескин камайишига ва мимикани сусайишига олиб келади. Му шак ларда пластик тонус ривожланади, танаси ноқулай вазиятда турса ҳам хайвон уни ўзоқ вақт ўзгартирмайди. Оқимтир ядроси шикастланган беморларни ҳаракатларида ноаниқлик пайдо бўлади ва қўшимча ҳаракатлар камаяди. Масалан, бундай одамлар юрганида қўллари қимирламайди. Думли ядроси шикастланган маймунлар серрайиб қотиб қолади, оғриқни сезиш пасаяди ва чамалаш рефлекслари йўқолади. Одамларда эса атетоз пайдо бўлади, яъни қўл-оёқлари тинмай ҳаракатланиб туради. Бу ҳаракатлар кучайиб бутун тана му шак ларига тарқалиши, ритми йўқолиб, бетартиб бўлиб кетиши ҳам мумкин. Бу холатни хорея деб аталади. Тарғил тананинг оқимтир ядрога ўтказиб турадиган тормозловчи таъсирини йўқолиши натижасида атетоз, хорея пайдо бўл ади . Тарғил тананинг шикастланиши қўшимча ҳаракатларни ҳам кучайтиради. Одам гапирганда мимикаси кучаяди, гапнинг маъноси ва мимика му шак ларини ҳаракатланиш жада л лиги ўртасида монандсизлик кузатилади. Базал ядроларнинг маълум қисмларини электр токида таъсирлаш уларнинг ҳаракатларини бошқаришда иштирок этишини исботлайди. Тарғил танани таъсирлаш ҳайвонларда айланма ҳаракатларни пайдо қилади – бош ва тана таъсирлашга қарама-қарши томонга аста секин айланади. Оқимтир ядро таъсирланса, бош мия пўстлоғининг мотор соҳаси юзага келтирадиган ҳаракатлар тормозланади. Базал ядролар ҳаракатларни бошқарадиган кўп поғонали тизимнинг муҳим бир қисми. Бу ядролар мия ярим шарлари пўстлоғининг ассоциатив соҳаларидан маълумот-ларни олиши билан, тезда мақсадга эришишга қаратилган зарур ҳаракатлар режасини тузишда иштирок қилади. Бу режа ҳақидаги ахборот гипоталамусга ўтиб, миячадан ахборотга қўшилади.

Импульслар таламусдан пўстлоқнинг мотор соҳасига етиб келади. Пўстлоқдан ҳаракатлар режаси мия стволи ва орқа мия сегментларига тушиб, мотоней-ронлар орқали тегишли му шак ларни ишга туширади.

Катта ярим шарлар п ў стло ғ и ва функцияси . Миянинг филогенетик энг ёш қисми мия пўстлоғи хисобланади: Мия пўстлоғи кулранг моддадан ташкил топган бўлиб, миянинг қуйи қисмларидаги оқ моддани қоплаб туради. Мия пўстлоғининг қалинлиги 1,3 - 4,5мм, юзаси 2200см 2 , умумий хажми 600см 3 ташкил қилади. Мия пўстлоғидаги нейронларнинг сони таҳминан 10 9 - 10 10 га тенг. Пўстлоқдаги нейронлар сони глиал хужайралар сонидан 5 - 6 марта кам. Қадимий, эски ва янги пўстлоқ қисмларга бўлинади. қ адимий пўстлоққа хидлов мия , э ски пўстлоққа – гиппокамп, янги пўстлоққа эса қолган ҳамма соҳалар киради. Пўстлоқ : 1) молекуляр қават ; 2) ташқи донали қават ; 3) пирамида қават ; 4) ички донали қават ; 5) гигант пирамидал ҳ ужайралар (Бец ҳ ужайралари) қавати ва 6) мультиформ қават нейронлар ташкил топган . Пўстлоқни ҳамма қисмини нейрон тузилишида умумийлик бўлгани билан нейронлар сони ва ўлчовида, қаватлардаги толалар йўналиши ва тарқалишида сезиларли фарқлар бор. Шу асосда бош мия пўстлоғининг «ҳаритаси» тузилган бўлиб, у 52 соҳага ажратилади. Мия пўстлоғидаги фаолиятига кўра бир-биридан фарқ қиладиган соҳалар ассоциатив, комиссурал ва бошқа толалар ёрдамида ўзаро алоқа боғлайди. Ассоциатив толалар ўз ярим шарларнинг узоқ ва яқин соҳаларини боғласа, комиссурал толалар иккала ярим шарлар ўртасидаги алоқани боғлайди. Комиссурал толаларининг деярли ҳаммаси қадоқсимон танадан ўтади. Проекцион толалар пўстлоқдан пастга тушиб, уни пўстлоқ ости тузилмаларга боғлайдиган толалар орқали келадиган эфферент импульсларни ўтказади. Афферент толаларга ассоциатив ва комиссурал толалардан ташқари таламо-кортикал толалар киради. Ҳаракатларни бошқаришда пўстлоқнинг муайян соҳалари иштирок қилади. Бу соҳалар мотор пўстлоқни ташкил қилади. Таламус ядролари орқали бошқа соҳаларга афферент импульслар ўтади. Улар пўстлоқнинг сенсор соҳаларини ташкил қилади. ҳозирги пайтгача

функционал аҳамияти ноаниқ бўлган соҳалар ҳам бор, масалан, миянинг пешона бўлимларида жойлашган 9 ва 12 соҳалар. Бош мия пўстлоғи да сенсор (тери ва му шак -бўғинлардан) ва висцерал (ички яъзолардан) сезгиларнинг бирламчи соҳалари бор. Уларни биринчи ва иккинчи сомато-сенсор соҳалар деб аталади. Биринчи сомотосенсор соҳа орқа марказий пуштага жойлашган бўлиб, юзаси иккинчи соматосенсор соҳаникидан анча катта. Бу соҳада қўл кафти, товуш аппарати, юз вакилликлари кўп жойни эгаллаган. Бадан ва оёқлар вакилликлари анча кам жой олади. Иккинчи соматосенсор соха Сильвий эгатининг латерал қисмида жойлашган. Бу сохага электр токи таъсир эттирилганда босим, тегиш ёки исси қ сезилади. Соматосенсор соҳалар олиб ташланганида сезгиларни шакллайдиган таъсиротлар кучидаги фарқ деярли билинмайди. Соматосенсор сохаларнинг асосий вазифаси таламуснинг специфик ядроларидан келадиган маълумотларни бахолаш ва бирлаштиришдан иборат. Бу ерда шакилланаётган сезгилар кучини солиштириш баданнинг таъсирланаётган қисмларини фазодаги муносабатини аниқлаш, сезгиларнинг ўхшашлиги ва фарқларини бахолашдан иборат. Биринчи ва иккинчи соматосенсор сохалардан ҳаракатлантирувчи эфферент толалар чиққанлиги сабабли, уларни сенсомотор сохалар ҳам деб аталади. Кўрув анализаторининг ўзаги миянинг энса қисмида жойлашган. Ҳар икки ярим шардаги курув анализаторининг марказида иккала кўз тўр пардаси, яъни чап марказга иккала кўз тўр пардасининг чап ярми проекцияланади. Бирламчи кўрув маркази бўлган 17 соха ёнидаги 18 ва 19 соҳалар ҳам кўрув сезгисига дахлдор. Одам ёзилган сўзни 18 ва 19 сохалари шикастланганида англамайди. Бу соҳалар кўз соққаси ҳаракатларини бошқаришда иштирок этади. Эшитув анализаторининг марказий ўзаги устки чакка пуштасининг ўртасида жойлашган (41 ва 42 сохалар). Бу сохаларга электр токи таъсир

этилганда одам товушни сезади. Эшитув марказининг бир томони шикастланса одам бўтунлай кар бўлмайди, аммо яхши эшитмайдиган бўлиб қолади. Товуш келган томонни аниқлаш ва товушларни вақтга бо ғ лаш қийинлашади. Чап ярим шардаги эшитув марказнинг маълум қисми нутқни тушунишга ёрдам беради. Буер шикастланса, одам гапира олмайди ва тушунмайди. Мия пўстлоғида хид ва таъм билиш анализаторларининг марказлари жойлашган. Мия ярим шарларнинг мотор соҳалари. Мия пўстлоғига электр токи таъсир қилинганда, аниқ ҳаракатларни вужудга келтирувчи соҳалар ажралиб туради. Бу соҳалар одам мияси пўстлоғининг марказ олди пуштасида жойлашган. Бундан бошқа, пўстлоғининг медиал юзасида қўшимча ҳаракатлантирувчи соҳа ҳам бор. Ҳаракат соҳаларининг муайян нуқталари таъсирланганда муайян му шак лар қисқаради. Буни 4 чи соҳага электр токи таъсир қилинганда аниқ билиш мумкин. 4 чи соҳанинг 5 қаватида жуда катта пирамидал хужайралар (гигант пирамидал хужайралар) жойлашган. Бу нейронларнинг аксонлари орқа миянинг каудал сегментларигача тушади ва орқа мотонейронларида кўзгатувчи синапслар ҳосил қилади. 4 чи соха ёки пастга тушувчи пирамида й ў ли шикастланганда қўл бармоқлари нафис ва аниқ ҳаракатлар қ ила олмайди, ихтиёрий ҳаракатлар қийинлашади. Булардан ташқари, бошқа му шак гуруҳларида ҳам ҳаракатлар ўзгариши мумкин. Гигант пирамидал нейронларнинг аксонлари кизил ядро ва тўрсимон формацияга ҳам бориб тўхтайди ва бу аксонлар орқали келган эфферент импульслар кизил ядро ва ретикуляр формация нейронларига таъсир қилиб, ҳаракатларни бошқаришда иштирок этади. Пўстлоқнинг мотор соҳаларига сенсор маълумотлар ҳам кириб келади. Бу импульсларнинг асосий қисми му шак ва қон томирларда вужудга келади ва шу сабабли уларни мотосенсор соҳалар ҳам деб аталади. Пўстлоқ соҳалари тузилишида устунлар тамойили. Агар микроэлектродлар п ў стло қ юзасига перпендикуляр ўрнатилса маълум катталикдаги қўзғалишга, масалан, терига секин тегишга бир хилда жавоб беради (В.Мауткасл, 1950).

Электродлар пўстлоққа бурчак йўналишда киритилса, муайян таъсиротга ҳар хил охангда жавоб берадиган нейронларга дуч келади. Бу тажрибалар натижасида сенсо-мотор пўстлоқ оддий фаол бирликлардан – устунлардан иборат, деган хулосага келинади. ҳар бир фаол устун беш-олти жипс жойлашган нейронларни ўз ичига олган морфологик модуллардан иборат. Микромодулда бир нечта пирамидал хужайралар бўлиб, уларнинг апикал дендритлари ўртасида ўзаро электротоник таъсирланишларни юзага чиқиши учун асос бўлиб, нейронларнинг синхрон фаолиятини таъминлайди. Вертикал бўйича тартибли жойлашган пирамидал хужайралар атрофидаги юлдузсимон ҳужайралар таламо-кортикал толаларга синапслар орқали уланган. Тормозлаш қобилияти бўлган айрим юлдузсимон ҳужайраларнинг узун дендритлари горизонтал йўналишда қўшни устунларга ўтган. Пирамидал ҳужайраларнинг аксонлари орқага қайтган ён шохларга эга бўлиши мумкин. Бу ён шохлардан қайтган импульслар битта модулга кирган нейронлар қўзғалувчанлигини тезлаштириши мумкин, қўшни моддуларга эса аксинча тормозловчи таъсир кўрсатади. Битта таламо-картикал тола билан боғлиқ нейронлар диаметри 500-600 мкм бўлган микромодул устунни ташкил қилади. ҳар қайси устун функционал бирликни ташкил қилади ва ундаги нейронлар маълум охангдаги таъсиротга бир хилда жавоб беради. Устун тамойилидаги тузилиш фақатгина соматосенсор сохага эмас, балки кўрув, эшитув ва бошқа бир нечта модуллар йиғиндиси таъминлайди, деган фикр бор. Бу бирлашмалар ўзгарувчан бўлиб, ундаги модуллар вазият ўзгарганда бошқа модуллар таркибида фаолият кўрсатиши мумкин. Катта ярим шарлар пўстлоғининг устун тамойилида тузилишни ва фаолиятларни ўзгарувчан устун – модуллар бирлашмалари юзага чикаришини тан олиш, фаолиятларни пўстлоқда маълум соҳа билан боғланган, деган тасаввурга зидлик қилади. Мия пўстлоғидаги электр ходисалар.

Пўстлоқ нейронларнинг биофизик ҳоссалари орқа миядаги мотонейронларникидан фарқ қилмайди. Масалан, мушук мия пўстлоғи-нинг ҳаракатлантирувчи соҳасидаги пирамидал ҳужайраларнинг тинчлик потенциали – 60 мВ дан – 80 мВ гача бўлади, ҳаракат потенциали эса 0,5-2 мс давом этиб, 60 – 100 мВни ташкил қилади. Пўстлоқ ҳужайраларида ҳам қўзғалиш олдин аксон тепалиги сохасида пайдо бўлиб, кейинчароқ аксон ва дендритларга тарқалади. Пўстлоқ нейронларнинг фаоллиги орқа мия нейронларникидан фарқ қилади. қ ўзғатувчи постсинатик потенцииаллар пўстло қ нейронларида 20-30 мс давом этади. Тор-мозловчи постсинаптик потенциалларнинг давомийлиги ундан ҳам кўпроқ, яъни - 70- 150 мсни ташкил қилади. Орқа мия мотонейронларида бу жараёнлар тезроқ – қўз-ғатувчи постсинаптик потенциаллар - 10- 15 мс да тормозловчи постсинаптик потенциаллари 10-12 мс да юзага чиқади. Пўстлоқ нейронлари ўз-ўзидан қўзғалиб туриш қобилиятига эга. Бедор ҳайвонларда уларнинг ўз-ўзича фаоллик кўрсатиш сони паст, яъни 10 Гц дан ошмайди. Бу электрик фаолик бевосита пўстлоқ юзасидан ёки бошни қоплаб турган тери юзасида қайд қилиниб, текширилади. Мия пўстлоғининг электр фаолигини бош юзасидан аниқлаб олиш имконини берувчи усулни электроэнцелография, ёзиб олинган эгри чизиқни эса электроэнцефало-грамма (ЭЭГ) деб айтилади. ЭЭГ тахлил қилинганда ёзиб олинган электр тебранишларни частотаси, амплитудаси, шакли ва давомийлиги хисобга олинади. Кўзлари юмулган ва хотиржам ўтирган катта ёшли одамларда ЭЭГнинг асосий б-ритми кузатилади. Бу ритмни частотаси ўртача 10 Гц (8-13 Гц) ни ташкил қилади ва уни синхронлашган ЭЭГ деб айтилади. Кўзлар очилса ёки бошқа аъзолардан мияга сигналлар келса, ақлий фаолият бошланса б - ритм йўқолиб, в-ритм пайдо бўлади. в-ритмни ташкил қилувчи тўлқинлар частотаси кўпроқ, яъни 14-30 Гц ни (ўртача 20 Гц), ташкил қилади, амплитудаси эса пастроқ бўлади. б - ритм йўқолиб, в- ритмни пайдо бўлишини ЭЭГнинг десинхронлашиши деб аталади. Агар катта ёшли

одам ухлаб ётган бўлса, тета - ритм ва дельта - ритмдаги ЭЭГ қайд қилинади. Тета - ритм частотаси 4-7 Гц, дельта - ритмники 0,5-3,5 Гц ни ташкил қилади, тўлқинлар амплитудаси анча юқори, яъни 100 мкВ дан 300 мкВ гача бўлиши мумкин. Демак, ЭЭГ даги тўлқинлар частотасига қараб пўстлоқнинг фаолиги тўғрисида ахборот олиш мумкин. Ярим шарлар пўстлоғи фаолиятини ўрганишда юзага чиқарилган потенциалларни ёзиб олиш усули ҳам самаралидир. Рецепторлар, периферик асаб лар ва сенсор сигналарни ўтказувчи бошқа тузилмаларни таъсирлангандан сўнг пўстлоқ юзасида қайд қилинадиган электр реакциясини юзага чиқарилган потенциал деб аталади. Бу усул ёрдамида миянинг турли тузилмаларига ахборот ўтказувчи йўлларини ва таъсиротни қабул қилувчи сезгир тизимларнинг пўстлоғдаги манзилини аниқ текшириш мумкин. Маълум рецептив соҳадан ёки афферент йўлдан келган импульсларни бевосита тахлил қиладиган пўстлоқ соҳасида юзага чиқадиган потенциаллар амплитудаси энг юқори бўлади. Бу соҳадан қанча ўзоқлашилса, ана шунчалик потенциаллар кучи камаяди ва латент даври ортади. Афферент импульсларини бевосита таҳлил қилувчи соҳаларда якка рағбат юзага чикарган потенциал бирламчи жавоб деб аталади. Чин бирламчи жавоб амплитудаси 400 - 600 мкВ ни ташкил қилиб, иккита босқичга бўлинади, аввал 10 - 12 мс давом этган мусбат тебраниш қайд қилинади, сўнгра 10 - 20 мс давомида манфий тебраниш рўй беради. Бирламчи жавоб чегараланган жараён бўлиб, фақат проекцион соҳанинг ўзидагина қайд қилинади. Унинг ана шу хусусиятидан фойдаланиб, п ў стло қ даги проекцион соҳалар манзилини бехато топиб олинади. Бирламчи жавобнинг бошланғич мусбат қисми пирамида хужайралар танаси ва асосидаги дендритларда ҳосил бўладиган синаптик потенциаллар йиғиндисидир. Манфий босқич нейронлар учидаги дендритларнинг фаоланишгиа боғлиқ. Бирламчи жавоблар учун қисқа латент давридан бошқа, юқори ритмда ( 1 с онияда 120 марта) юзага чикиш ва наркозга сезгирлик хосдир. Иккиламччи жавоблар ўзгарувчан

бўлиб, уларни пайдо қилган имплуьслар тезлиги бир сонияда 5 дан юқори бўлса, наркоз берилганда йўқолиб кетади. Иккламчи жавоблар қўзғалишни бирламчи проекцион соҳадан ён атрофдаги ассоциатив соҳаларга ўтказилиши билан боғлиқ.

Мия пўстлоғининг ҳаракатларни бошқаришдаги иштироки. Тана ҳаракатларини ва вазиятини бошқарувчи тузилмалар (ҳаракатлантирувчи ва мотор марказлар) МАТ нинг ҳамма қисмларида бор. Бу марказларнинг жойлашиши ва фаолиятида аниқ иерархия (босқичма- босқич бўйсиниш) кўзга ташланиб туради. Марказларнинг кўп поғоналиги эволюция жараёнида ҳаракатларнинг табора мураккаблашишига боғлиқ. Бу жараён давомида эрта шаклланган марказлар қайта қурилмайди, балки фақат ўзгартирилади ва улардан тепароқда янги марказларда пайдо бўлиб, эскиларини ўзига бўйсиндиради. Натижада МАТнинг ҳамма қисмида маълум жой эгаллаган мотор марказлар пирамидаси шаклланган. Юзага чиқадиган ҳаракатлар доираси ва мураккаблигини, ички аъзолар фаолиятига уйғунлашиш даражасини хисобга олсак бу пирамиданинг чўққиси орқа мияда, асоси эса мия пўстлоғида бўлади. Орқа мия моносинаптик ва полисинаптик рифлексларни юзага чиқарса мия стволи асосан тана вазиятини таъминлайди. Мия пўстлоғининг иккита мотор соҳаси бор. Уларни тузилишида 2та қонуният бор. Биринчиси - соҳанинг ташкил топишидаги соматотоплик яъни тана қисмларининг мотор соҳага тартибли проекцияланиши бўлса, иккинчиси - тана қисмлари вакил лик топган мотор сохаларининг кўплигидир. Марказ олди эгатдаги Бродманнинг 4-ва 6- пайкаллари ярим шарлар пўстлоғининг энг муҳим мотор соҳаси хисобланади. Бу соҳада тананинг бехисоб нафис ҳаракатларини бажарадиган қисмлари, яъни қўл панжалари, лаблар ва тил вакиллари кўп жойни эгаллаган. Кўпол ҳарактларни бажарувчи катта қисмлари, яъни гавда ва оёқлар проекцияси нисбатан оз жойни эгаллаган. Мия пўстлоғида айтиб ўтилган бирламчи мотор соҳадан ташқари иккиламчи мотор соҳа ҳам бор. У ярим шарлар оралиғида жойлашган бирламчи мотор сохага ёнбош жой-лашган. Бу соҳаларга афферент сезувчи толалар ҳам киради. Шунинг учун ҳам улар бирламчи ва иккиламчи мотосенсор сохалар деб айтилади. Худди шунга ўхшаб, пўстлоқдаги

бирламчи ва иккиламчи сенсор соҳалардан эфферент (ҳаракатлантирувчи) толалар бошланади, уларни бирламчи ва иккиламчи сенсомотор сохалар дейилади. Демак, пўстлоқда тўрта мотор соҳа бор, яъни мотосенсор I ва II сенсомотор I ва II. Сезувчи соҳалар сони ҳам 4та сенсамотор I ва II, мотосенсор I ва II. Бироқ пўстлоқнинг мотор соҳаси деганда одатда мотосенсор соҳа тушунилади. Мотор соҳа нейронлари устунларга бирлашган. Бу устунлар бир-бирига боғлиқ му шак ларни назорат қилади. Аммо бу му шак лар ҳаракат қилганда уларни бошқариб туриши устунларда рўй берадиган ўзгаришлар билан бир хил бўлмайди. Устунларнинг баъзи бирлари қўзғалса, иккинчилари тормозланади, учунчиларида эса хеч қандай ўзгариш кузатилмайди. Мотор соҳадаги устунларнинг асосий вазифаси у ёки бу му шак ни ҳаракатга солишда эмас, балки бўғиннинг маълум холатини таъминлашда бўлса керак. Бўғиндаги бошлангич вазиятга кўра устун букувчи ёки ёзувчи му шак ларни қисқартириб бўғинда тегишли бурчакни ҳосил қилиши керак. Демак пўстлоғнинг мотор устуни бўғиннинг ҳамма му шак ларига таъсир ўтказадиган нейронлар бирлигидир. Пўстлоқ ҳаракатларини бошқаришда айрим му шак ларни қисқартириб эмас, аксинча бўғинда маълум холатни таъминловчи буйрукларни шакллаб иштирок қилади. Мотор сохалар мотосенсор соха I ва сенсормотор соҳа I ҳаракатларни бошқарувчи таъсирларни учта йўл орқали қуйи марказларга: I) бевосита мотонейронларга; 2) бошқа мотор марказлар, масалан мияча орқали; 3) таламус ва бошқа сохалардаги сезув марказларидан ахборотнинг ўтиши ва қайта ишланишини ўзгартириш орқали ўтказади. Бу йўлларнинг энг асосий ва муҳими биринчи йўл хисобланади. Мотор соханинг орқа мия мотонейронларига бевосита таъсирини кортикоспинал йўл таъминлайди. Унда 1 млн га яқин эфферент толалар бўлиб, уларнинг 75 - 90% узунчоқ мияда қарама-қарши томонга ўтади. Толаларнинг оз қисми кесим ҳосил қилмайди ва бўйин ҳамда кўкрак сегментларида кесилишиб тугайди.

Кортикоспинал йўл орқали орқа мияга тушган импульслар асосан букувчи му шак ларни қўзғатиб, ёзувчи мотонейронларни тормозлайди. Ярим шарлар пўстлоғининг ҳаракатларини бошқаришдаги энг муҳим ва мураккаб муаммо қуйидагилардан иборат. Одам онгида ҳаракат тўғрисида бир фикр пайдо бўлди. Хўш, бу фикр қайси йўл билан ва қайси механизмлар ёрдамида ҳаракатга айланади? Текширишлар шуни кўрсатадики, одам маълум вақтдан кейин ҳаракат қилиши керак-лигидан хабардор бўлса, ҳаракат бошланишидан 800 мс аввал мия пўстлоғида аста-секин ўсиб борувчи манфий потенциал пайдо бўлади. Шу сабабли ҳам буни тайёргарлик потенциали деб аталади. Тайёргарлик потенциали ҳоҳиш билан юзага чиқадиган ҳаракатдан олдин унинг режаси тузилишини акс эттирса керак. Бу жараёнга миянинг кўп қисмлари жалб этилади. Ана шу сабабли у маълум вақт талаб қилади.

Похожие

Олий асаб фаолияти физиологияси

Асаб тизимининг умумий физологияси

Нерв тизимининг хусусий физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Вегетатив нерв тизимининг тузилиши ва физиологияси

Нерв тизимининг физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари