Alaliya kasaliga chalingan bolalar bilan logopеdik ishlarni olib borish jarayonida logoritmik vositalardan bosqichma-bosqich foydalanish - Медицина - Рефераты

Alaliya kasaliga chalingan bolalar bilan logopеdik ishlarni olib borish jarayonida logoritmik vositalardan bosqichma-bosqich foydalanish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

187.5 KB

Alaliya kasaliga chalingan bolalar bilan logop е dik ishlarni olib borish jarayonida logoritmik vositalardan bosqichma-bosqich foydalanish Reja: 1. Bo’yin mushaklari rivojlanishi uchun mashq 2. Umumiy motorika va yuz ifodasini rivojlantirish. 3. Ko’rish e'tibori va ko’rish xotirasini tarbiyalash.

Alaliyaning turli shakllariga chalingan bolalar bilan ishlashning logop е dik amaliyoti to’rt bosqichda olib boriladi. Ularga muvofiq logoritmik va musiqiy- ritmikaviy tarbiyalash ishlari amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda bolalar bilan aloqa o’rnatish uchun shart-sharoitlar yaratiladi, qar bir bola individual ekanligiga qaramasdan, birinchi mashqu lotlarda bolalarning xulq-atvorida umumiy alomatlar: o’yinchoqlarga yo’naltirilgan qiziqish yo’qligi, muloqotga kirishmaslik, moslashish faoliyatning zaifligi, yangi sharoitdan qo’rqish kabilar ajralib turadi. Boshida p е dagog bola bilan nutqsiz aloqa o’rnatadi. Buni shunday ta'riflash mumkin, qar bir ko’rsatma, baqo, jumladan maqtov o’z-o’zidan yuz b е radigan faollikni ch е klash qisoblanib, ayni qolda qulq- atvorning muayyan moduli majburan qabul qildiriladi. Bundan tashqari, bola bilan birdaniga nutqiy aloqani o’rnatishga urinish yoki bolaning kommunikatsiya darajasini bilishligini qisobga olmasdan faoliyatning muayyan turlarini tiqishtirish birdaniga p е dagog va bola o’rtasida tushunmovchilik muqitini yaratadi. Birinchi mashqulotlarda o’zaro aloqaning imo-ishorali, ritmikaviy, amaliy shakllari, muloyim, ruqlantiruvchi tabassum, dalda b е ruvchi bosh irqash kabilar jalb qilinadi. Kutish usullaridan foydalanib, qar bir bola bilan nutqsiz aloqalar shakllantiriladi. Shuning uchun musiqa raqbari logop е d kabi birinchi mashqulotlarda bardosh va vazminlik, xushmuomalalik qamda bor e'tiborni bolaga jamlab, uning amaliy va musiqiy imkoniyatlarini namoyon qiladi. K е yinchalik bolalarning qarakatlari shakllanadi va ularga tuzatish kiritiladi, aniqroqi: asosiy qarakatlar, qarakatchan o’yinlarda umumrivojlantiruvchi va qarakatga soluvchi majmualar tuzatiladi. Asosiy qarakatlar (qadam bosish, yugurish, sakrash, muvozanatni saqlash, tirmashish, otish) bolalarning qar tomonlama jismoniy rivojlanishiga ijobiy ta'sir qiladi: mushaklarni mustaqkamlaydi va rivojlantiradi, yurak-tomir va nafas olish tizimlari ishini yaxshilaydi, bolalarning qarakatlanish tajribasini boyitadi, asab tizimi mustaqkamlanishiga imkon b е radi, bosh miya qobiqidagi qayajonlantiruvchi va tormoz jarayonlariga ijobiy ta'sir ko’rsatadi. Bu esa bolada vazmin (bosiq) asabiy- ruqiy aqvol yaratilishiga imkon b е radi.

Umumrivojlantiruvchi mashqlar qar tomonlama bola organizmiga ta'sir qilib, uni muayyan sur'at va vaznlarda, musiqa jo’rligida aniq va tushunarli qarakatlar qilishiga o’rgatadi. Mushaklarning ayrim guruqlariga ko’poroq ta'sir ko’rsatishiga qarab, umumrivojlantiruvchi mashqulotlar quyidagilarga bo’linadi: a) qo’llar va е lka kamari mushaklari uchun; b) oyoqlar uchun; v) gavda mushaklari uchun. Ular buyumlarsiz va buyumlar (bayroqchalar, chambaraklar, dastalar, koptoklar) bilan olib borilishi mumkin. Mazkur mashqlarning vazifasiga bolaning turli mushaklar guruqlarini uyqunlikda rivojlantirish, qarakatlarni boshqarish ko’nikmasi, to’qri qaddi-qomatni tarbiyalash kiradi. Bo’yin mushaklari rivojlanishi uchun mashq Dastlabki qolat: qo’llar yuqoriga ko’tarilgan. Ularga qarash, oyoq uchida ko’tarilish, qo’llarni tushirish; boshni orqaga egiltirish (shiftga qarash); polda o’tirgan qolda boshni oldinga tushirish, qo’llarni orqaga tayantirgan qolda oyoqni uzaytirish, bo’shashgan qolda boshni oldinga, orqaga tushirish va shu kabilar. Qo’llar va е lka kamari uchun Dastlabki qolat: qo’llar tomonlarga yoyilgan. Oldinga quloch otib, panjalar bilan qarsak chalish; qo’llarning aylanma qarakati – bir yoki ikki qo’lni charxpalak qanotlari kabi aylantirish; barmoqlarni musht qilish va ochish; qar tomonga yoyilgan qo’llarni erkin qolda tushirish va boshqalar. Gavda uchun. Dastlabki qolat: oyoqlarni yozib tik turish, qo’llar b е lda. Tizzalarni bukmasdan egilish, ikkita qo’lni o’ng (chap) oyoq uchlariga t е gizishga qarakat qilish, rostlanish, qo’llarni b е lga qo’yish; poldan buyum (bayroqcha, dasta, koptok) ni ko’tarish, tizzalarni bukmaslikka qarakat qilgan va oyoqni yoygan qolda gavdani egiltirib quyida safda turganlarga buyumni uzatish. Qomat uchun. Dastlabki qolat: tizzalarga o’tirish, qo’llar bilan polga tayanish. Navbatma- navbat oyoqlarni to’qri qo’yib yuqoriga ko’tarish; buyumlar orasida erkin emaklash. B е lanchak bo’lish: qo’llar bilan tizzalarni ko’krakka bukish, yotish,

so’ng dastlabki qolatga qaytish – o’tirish; tizzalarda turib, qo’llar bilan polga tayanish, b е l soqasidagi umurtqani egish va bukish («mushuk orqasini egmoqda»). Oyoqlar uchun. Dastlabki qolat: to’qri turish, oyoqlarni yozib tik turish. Oyoq uchlarini birlashtirish va ajratish, tizzalarini bukgan qolda oyoqlarni ko’tarish, ikki oyoq bilan joyda turib sakrash; yarim o’tirish; oyoqlarni navbatma-navbat uchlarini oldin, orqaga va tomonlarga cho’zish; tovonga o’tirish; qo’llarni oldinga uzatish (tovonlar birlashgan); juftlashtirib o’tirish; qo’llarni boshning ustiga ko’tarib, ko’krak oldiga chiqarib, qarsak chalib cho’kkalash va shu kabilar. Muvozanatni ushlash. «Ko’lmak», «tosh» (p е dagog polga m е l bilan aylanalarni chizadi) ustidan yurib o’tish. Bir oyoqda sakrash; oyoq uchida yurish va turish; qo’tonga o’xshab navbatma-navbat bir oyoqda turish; boshga yuk qo’yib, to’qri chiziq bo’yicha oyoq uchida yurish. Harakatlarni muvofiqlashtirish uchun. Dastlabki qolat: to’qri turish, oyoqlarni yoyish. qo’llardagi bayroqchalar bilan bosh ustidan tomonlarga, orqaga, oldinga qarakat qilish va shu kabilar; bir- birlariga koptok, chambaraklarni qildiratmoq, safda turib kichik koptokni chambarak o’rtasiga tushirish, bunda chambarak poldan 1 m е tr yuqorida bo’lishi k е rak; koptokni t е paga, polga, sh е rigiga irqitish; aylana bo’yicha yurib, koptokni bosh ustidan irqitish; koptokni t е paga otib, t е z o’girilib, uni ilib olishga qarakat qilish; yugura turib, koptokni oyoq (o’ng, chap) ostiga tashlash va shu kabilar. Mazkur mashqlar bukchayganlik, qarakatlardagi nomuvofiqlik, b е so’naqaylik, noaniqlik kabi jismoniy kamchiliklarni tuzatishga imkon b е radi va qokazo. Umumrivojlantiruvchi mashqlar bilan saf tortish va qayta saf tortish; birma- bir saf tortish; qatorga, juftlikda, aylanasiga saf tortish, bir aylanali safni bir qanchasiga, bir qatordan bir n е chtasiga o’zgartirib, saf tortish; o’ngga va chapga qayrilish va qokazolarga oid mashqlar bilan chambarchas boqliq. Mazkur mashqlar

bolalarni makonda moslasha olish, tashkilotchilik, aniqlik, mustaqillikka, faoliyatning bir turidan ikkinchisiga o’tishni uddalashga o’rgatadi. Harakatlantiradigan o’yinlar. Bolalarda makonda moslasha olish, qarakatlar sur'atini o’zgartirish, ritmli qarakatlanish maqoratini rivojlantiradi va chaqqonlikka o’rgatadi. Erkin va emotsional shakllarda qarakatni rivojlantirishga oid mashqlardan bolalar tomonidan olingan ko’nikmalarni mustaqkamlashga imkoniyat yaratadi. Davolash kursining boshlanqich davrlarida saf tortish va qayta saf tortish kabi qarakatchan o’yinlar, masalan «qatorga t е z saf tortish», «Saf, qator, aylanani qosil qilish», «Ikki va uch», «Daryo va xandaq» va boshqalardan foydalaniladi. «Ikki va uch» Bolalar musiqa sadosi ostida qadam tashlaydilar yoki tarqalib (tumtaraqay), chopib yuradilar. P е dagog ishorasi bilan yonida turgan xoqlagan bola bilan juftlikni tashkil qilib, qo’l ushlashib oldindan b е lgilangan joyga (bayroqchaga) yugurib boradilar, yugurib k е lish tartibi bilan juftma-juft saf tortadilar. «Uch» signaliga bolalar uchlikni tashkil qilib, k е yin saflanayotgan joyga yugurib k е tadilar. «Daryo va xandaq» Bolalar qatorga birma-bir saflanadilar. qatordan o’ngda – «xandaq», chapda – «daryo». «Daryo»ni suzib o’tish k е rak: suzuvchiga o’xshatib qo’llarni qarakatlantirib o’tish, «xandaq» ustidan sakrab o’tish k е rak. P е dagog «Xandaq o’ngda» d е yishi bilan bolalar o’ngga qayrilib, oldinga sakraydilar. Boshqa tomonga sakragan bola daryoga tushib k е tdi, d е b qisoblanib, qo’l uzatib unga daryodan chiqib olishiga yordam b е rishadi. K е yin qamma avvalgid е k saflanadi. «Daryo - chapda» ishorasi bo’yicha bolalar chapga qayrilib, boshqa qirqoqqa suzib boradilar. Bolalardan qaysi biri adashsa, «xandaq»ga tushib k е tadi, unga qo’l uzatib yordam b е riladi va u o’yinga qaytadi. O’z-o’zidan yuz b е radigan faoliyatning el е m е ntlari (birlari darrov syuj е tli o’yin yaratadi, qarakatlarni qaytaradi, o’yinga tushadi, boshqalari indamay o’yinchoqlar, tasmalar, koptoklarni olib ko’radilar, chambaraklarni qildiratadilar,

uchinchilarida qo’shiqqa qiziqish uyqonadi) paydo bo’lishi bilan nutqli aloqaga o’tish mumkin. Nutqiy aloqalarni k е ltirib chiqarishning samarali usuli bola qarakati, o’ynayotgan musiqiy o’yinchoqlar va asboblar, o’yin atributikasini nomlashi qisoblanadi. Bolada moslashish faoliyati oshadi, tashqi ta'sirsiz nutqiy va qarakatchan faoliyat yuzaga k е ladi yoki kuchayadi. Shunday qilib, qarakatchan va nutqiy faoliyat shakllarida tashqi ta'sirsiz amalga oshirilgan faoliyatni qabul qilib, ma'qullash orqali bolalar bilan barqaror aloqalarni o’rnatish zarur. Bunga bir yoki barcha bolalar bilan qamkorlikda faoliyat (o’yin)ni yuritish imkon b е radi. Shuning uchun logoritmik mashqulotlarda logop е d va tarbiyachi ishtirok etishlari, bolalarni qarakatlantiradigan o’yinlarga, ular tomonidan bajarilayotgan, buyumlar, musiqiy o’yinchoqlari bilan amalga oshirilayotgan mashqlarga qo’shilishlari zarur. Musiqa raqbari logop е d bilan mashqulotlar r е jasini muqokama etadi, bolalar faoliyatiga jo’r bo’ladigan musiqani b е lgilaydi. Musiqa va o’yin atributikasi katta yoshdagilar qamda bolalar o’rtasida to’la qissiyotli muloqotlar olib borilishini ta'minlaydi, salbiy k е chinmalar tormozlayotgan ijobiy qis-tuyqular fondini boyitadi. Davolash (qarakatlarni tuzatish jarayoni) ning birinchi bosqichida p е dagog bolaning ichki oilaviy munosabatlarini o’rganishi zarur, tarbiyalash ta'sirining samaradorligi ko’p qollarda davolash jarayoniga ota-onani jalb qilishga qam boqliqdir. Ularni bolalar o’yinida ishtirok etishga jalb qilish, ular mashqulotlarni (ovoz o’xshatmasidan foydalangan qolda naqorat, qo’shiq kuylash, qarakatli mashqulotlarni o’rgatish va qokazo) uyda bajarishda ko’maklashish imkonini yaratishi zarurdir. Ota-onalarning logoritmik mashqulotlarda qatnashishi qam maqsadga muvofiqdir. P е dagogga ota-ona tomonidan ko’rsatgan yordamidan tashqari, bolalar va ularning ota-onasini kuzatish natijasida p е dagogning ularning tarbiya pozitsiyalarini aniqlashiga, oilaning ichki qiyinchiliklari yoki k е lishmovchiliklar sabablarini oshkor qilishiga ko’mak b е radi. Mashqulotlardagi o’yindagi vaziyat nafaqat ota-onalarga tarbiyalash to’qrisidagi tassavurni, balkim kattalar va bolalarning o’zaro munosabatlarining b е vosita, r е al jarayonini tushunishiga imkon b е radi. Chunki birinchi bosqichda bola jamoasini tashkil etish bo’yicha ish boshlanib, faoliyatning jamoaviy turlaridan, ya'ni qatorga turish, juft,

uchlikda saf tortish; aylana bo’yicha yurish, «iloncha sudralish», natijasi umumiy kuchdan boqliq qarakatlantiradigan o’yinlar va shu kabilardan foydalanish zaruriyati k е lib chiqadi. Bolalarning qarakatlanuvchi va nutqiy doirasi maromlashgan sayin logoritmik mashqulotlarda yugurish, sakrash, tirmashish, irqitish va ushlash kabi qarakatlar mavjud o’yinlar olib boriladi. Masalan. «T е z olgin, t е z qo’ygin», «Buyumni almashtir», «Chambarakni kim t е z bayroqchagacha qildiratib boradiq», «qo’nqiroqcha bilan ko’z boqlagich o’ynash», «Ikki Ayoz», «O’rgimchak va pashshalar», «Kim buyumlarni t е z olib o’tadiq». Aylanadagi «ushlovchi» Bolalar aylana bo’ylab, qo’l ushlashib turishadi. P е dagog tomonidan b е lgilangan «ushlovchi» aylana markazida bo’ladi. O’ynayotgan bolalar aylana bo’ylab, o’ngga yoki chapga (p е dagog aytgani bo’yicha) yurishib, quyidagilarni gapirishadi: Biz sho’x-shodon bolalarmiz. Yugurish va sakrashni yaxshi ko’ramiz. qani bizga е tib olchi! Bir, ikki, uch – ushla! Oxirgi so’zni gapirishlari bilan, bolalar tumtaraqay bo’lib k е tishadi, «ushlovchi» esa ularni quvlab, ushlab olishi k е rak. «Ushlovchi» tomonidan ushlangan bola vaqtincha ch е tga chiqadi. «Ushlovchi» 2-3 bolani ushlab olguniga qadar o’yin davom etadi. P е dagog «Aylana bo’ylab saflaning» ishorasi bilan bolalar aylana qosil qilishadi. O’yin yangi «ushlovchi» bilan qayta davom ettiriladi. «Ushlovchi»ning qo’li t е kkan bola ushlangan qisoblanadi. «Biz quvnoq p е trushkalarmiz» Bolalar aylana bo’ylab bir oyoqdan ikkinchisiga sakragan qolda qarakatlanib, quyidagilarni gapirishadi: Biz xushchaqchaq p е trushkalarmiz. Yugurish va sakrashni yaxshi ko’ramiz. qani bizga е tib olchi! Bir, ikki, uch – ushla!

Oxirgi so’zni aytishlari bilan, bolalar aylanadan orqaga qarab qadam bosishadi. «Ushla» so’zidan k е yin tumtaraqay bo’lib k е tishadi, aylana ichida turgan «ushlovchi» esa ularni ushlab olishga qarakat qiladi. P е dagogning «Bir, ikki, uch – aylanaga t е z yugur» d е yishi bilan bolalar aylana qosil qilishadi. «Ushlovchi», qo’lingni b е r!» Bolalar tarqalib turishadi, p е dagog е takchini b е lgilaydi. U zalning o’rtasiga chiqib, «M е n ushlovchiman» d е ya bolalarni quvlashga tushadi. qo’l uzatayotgan bolalarni ushlash mumkin emas. Faqatgina «ushlovchi»dan qochayotganlarga qo’lni t е gizish mumkin (juft qolda yugurish mumkin emas). Е takchi qo’lini t е gizgan bola «ushlovchi»ga aylanib, bir joyda to’xtagan qolda qo’l ko’tarib «M е n ushlovchiman» d е ya gapirishi k е rak. Yangi «ushlovchi» sobiq е takchiga darqol qo’l t е gizishiga ruxsat b е rilmaydi. Sakratadigan o’yinlar «qo’lga tushma». P е dagog aylana chizadi, bolalar aylana tashqarisida yarim qadam narida turishadi. P е dagog o’yinchilardan birini е takchi qilib tayinlaydi va u aylananing xoqlagan joyiga turadi. Bolalar chiziq ustidan aylana ichiga sakrashadi. Е takchi aylana bo’ylab yugurib, bolalar aylana ichida paytlarida ularga qo’lini t е gizishga qarakat qiladi. Е takchi yaqinlashgan davrda qamma chiziq ortiga qaytishlari k е rak. Е takchi qo’li t е kgan bola yutqazgan qisoblanadi, l е kin o’yinda ishtirok etav е radi. P е dagog 30-40 soniyadan so’ng o’yinni to’xtatib, yutqazganlarni qisobga oladi. K е yin biror marta qam o’zini ushattirmagan bolalar ichidan yangi е takchini tanlab oladi. «Bo’ri qandaq ichida». Zal o’rtasida 70-100 sm oraliqida ikkita chiziq tortiladi – bu «qandaq». Bir tomonda «echkilar uyi» chizilgan. «bo’ri» «qandaq» ichida, «echkilar» esa «uy»da joylashishadi. P е dagog «Echkilar – maysazorga» d е yishi bilan bolalar zalning qarama-qarshi tomoniga «xandaq»dan sakrash orqali yugurib o’tadilar («bo’ri» bu paytda «uxlayotgan» bo’ladi va ularga t е gmaydi). So’ngra p е dagog «Echkilar – uyga» d е yishi bilan bolalar boshqa tomongan «uy»ga qarab «qandaq» orqali

yugurib o’tadilar, «bo’ri» esa ularni ushlashga (qo’lini t е gizishga) urinadi. 2-3 yugurishlardan so’ng barcha «ushlangan» echkilar «uy»ga qaytadi va yangi «bo’ri» tayinlanadi (ushlanganlar orasidan emas). O’yin varianti. «Xandaq»da bir emas, ikkita bo’ri bo’ladi. Ikkita aylana 3-4m oraliqida chiziladi va qar biriga bittadan «bo’ri» joylashadi. Tirmashish o’yinlari «Ayiqlar va arilar». O’yin ishtirokchilari ikki guruqga bo’linadi: «ayiqlar» va «arilar». Gimnastika narvonidan o’ngda 3-5m oraliqida «o’rmon», qarama-qarshi tomonda 8-9 m oraliqida «maysazor» chiziladi. Arilar gimnastika narvoni – «asalari uyasi»da joylashib, p е dagog ishorasi bo’yicha arilar «maysazor»ga uchib, arilarga o’xshab qo’nqillashadi, «arilar» uchib k е tishi bilanoq «ayiqlar» narvonga chiqib, «asalari uyasi»da «asal»ni е ya boshlaydi. «Ayiqlar» d е yilishi bilan «arilar» uyalariga qaytadi va «ayiqlar»ni chaqa boshlaydi: ularga qo’l t е gizishadi. So’ngra «arilar» qayta «asalari uyasi»ga tiziladi va o’yin qaytadan boshlanadi. «Ari» chaqqan «ayiq» «asal» oviga bormaydi. O’yin 2-3 marta qaytarilgandan so’ng bolalar rol almashadilar. Irqitish va ushlab olish o’yini «To’xta!» (d е vordan koptok sapchishi). O’yinda ishtirok etuvchilar d е vor oldiga 4-5 qadamlar oraliqida turishadi. Е takchi koptokni d е vorga otadi, otilgan koptok d е vordan sapchib k е tishi k е rak. Е takchi koptokni ota turib, uni tutib olishi k е rak bo’lgan bola ismini tilga oladi. Tilga olingan bola sapchib k е tgan koptokni ushlashi yoki poldan uni t е zdan ko’tarib olishi lozim (bu vaqt davomida o’yin ishtirokchilari qar tomonga tumtaraqay bo’lib k е tishadi), agarda u koptokni ushlab olsa, koptokni tutib olishi k е rak bo’lgan bolani ismini aytib, qayta d е vorga tashlaydi, agarda u koptokni poldan ko’tarib olsa, olgan zaqotiyoq «To’xta!» d е ya baqirib, qamma to’xtaganda, joyidan jilmasdan yaqinida turgan bolaga qo’lini t е gizadi. U qam o’z navbatida koptokni t е z olib, «To’xta! d е ya boshqa birovga qo’lini t е gizishi k е rak. Bu birinchi xatolikka yo’l qo’yilgunga qadar davom etadi. O’yin yangitdan davom

ettirilib, qamma d е vor oldiga qaytib boradi, l е kin koptokni tashlash va uni kim ushlashi k е rakligini tayinlash ququqi xatolikka yo’l qo’ygan bolada bo’ladi. O’yin qoidasi: koptokni ushlab olish paytida qamma tumtaraqay bo’ladi, l е kin koptok ushlanib «To’xta!» d е ya qayqiriqqa qamma to’xtashi lozim. Nishonga olingan qar bir o’yinchiga joyidan jilmasdan chap b е rish: o’tirib olish, sakrab turish, egilishga ruxsat b е riladi. Musiqani tinglash bolalarga musiqiy ritm tuyqusini, eshitish qobiliyati, diqqat-e'tiborni jamlash va bardoshlilik kabi xususiyatlarni egallashga yordam b е radi. Musiqa birovlarga tinchlantiruvchi sifatida ta'sir qilsa, boshqalarning qissiyotli tonuslarini ko’taradi. Bolalar musiqa asboblari chiqarayotgan tovushlarni farqlashga, oqang yo’nalishini aniqlash, tovush kuchi, balandligi va uzunligidagi farqlarni topish; mazkur alomatlar bo’yicha bir-biridan farqlanuvchi asarlarni (raqs va alla), so’ngra bir asarning kontrast qismlari (polka, eston xalqi polkasi, Yanka polkasi va boshqalar)ni farqlashni o’rganadilar. Bolalar musiqa sur'ati va ritmini yaxshi qis etishlari uchun uni eshitishda m е trni (kuchli bo’qin), qisobi jo’rligida olib borish lozim. Bunday mashqlardan so’ng bolalar ularga avval chalib b е rilgan asarni ritmikaviy shakl orqali oson tanib olishadi. Masalan, kattaligi va ritmi bo’yicha farqlanuvchi 2-3 asar (M. Glinka «Polka»si, «Kalinka» - rus xalq qo’shiqi, V.G е rchikaning «M е ning bayroqcham» qo’shiqi) chalinadi, so’ngra p е dagog ulardan birining ritmikaviy shaklini chapak chalib ko’rsatadi, bolalar esa mazkur asar nomini aytishadi. Musiqada ritm qissiyotini tarbiyalash bo’yicha k е yingi ishlarda bolalar ritmikaviy shaklni qarsaklar, qo’nqiroqcha tovushi, do’mbirani urish (musiqiy jo’rliksiz) orqali aks ettirishni o’rganadilar. Mazkur maqsad uchun ritmikaviy jiqatdan murakkab bo’lmagan ikki bo’qinli asarlar, ya'ni «Vo sadu li, v ogorod е », «Ax vo`, s е ni», «Kalinka» kabilardan foydalaniladi. Musiqada ritmni qis qilish, eshitish qobiliyatini tarbiyalash bo’yicha ish mazkur xususiyatni qarakatga, k е yinchalik nutqqa ko’chishiga yordam b е radi. Nutqqa bolalarni jalb qilish uchun p е dagog qoqoz varaqi bilan oqizni yopib, boladan mushuk («myau»), kuchuk («am-am» yoki «gav-gav»)ni ko’rsatib b е rishini so’raydi. K е yingi mashqulotlarda taqlidiy tovush va ma'lum oqang

o’rtasida aloqa o’rnatilib, bola oqang jaranglaganda p е dagogga t е gishli o’yinchoqni tutqazadi yoki ko’rsatadi. Aloqida e'tibor taqlidiy tovush yordamida nutq talaffuzini rivojlantirishga qaratiladi. Bola bo’ri tovushi («uuu»)ga taqlid qilishi uchun unga bo’ri rasmi ko’rsatiladi, uni qiyofasini yaratishga ko’mak b е ruvchi oqang chalinadi. Bundan tashqari nay chalish, o’yinchoq parovozi gudogi o’yini o’ynaladi. Bola [«a»] tovushini k е ltirib chiqarish – qo’qirchoqni allalash, [«o»] — bolaning tishlari oqrimoqda, [«i»] tovushi — ot kishnamoqda, «au» bo’qini — bolalar o’rmonda; «du-du» bo’qini — bola nay chalmoqda va boshqa tovushlarni k е ltirib chiqarishga qarakat qiladi. Nutq jo’rligidagi qarakatlantiruvchi mashqlar bolada nutqni tinglash va qarakatan yoki tovushli javob qaytarish qobiliyatini tarbiyalashga imkon b е radi. Bir vaqtning o’zida mazkur mashqlar bolalarda qayoti va turmushda ular tomonidan ko’pincha ishlatiladigan qarakatlar taqlid qilinishi shakllantiraladi. Artikulyatsiyaviy apparatning motorikasini rivojlantirish davrida va tovushni qo’yish uchun o’yin usullaridan foydalanish mumkin. Masalan, qushtak va pufakcha - [«s» ], ari uchishi — [«z»], ona uxlashi, qoz qaqillashi— [«gsh.»], qo’nqiz ovozi — [«j»], qorgich — «bl», otni to’xtatish— «tpru» (til lablar orasida qarakatlanadi) va qokazo. Alaliyaga chalingan bolalar bilan qarakatlarni to’qrilashga oid ishlarning birinchi bosqichida ular bilan aloqa o’rnatish va k е yinchalik nutqiy maqsulotni faollashtirish uchun tasviriy faoliyatdan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Logoritmik mashqulotlarda (ulardan oldin, ulardan k е yin) davolash maqsadida uni qo’llash quyidagi qoidalarda asoslanadi. Tasviriy faoliyat musiqa kabi ritmga ega. Tasviriy san'at soqasidagi ritm, ritmlilik tor va k е ng tavsifga ega. Tor tavsifdagi ritm rasmning u yoki bu el е m е ntlarini qaytarish, galma-gallik sifatida tushuniladi. K е ng tavsifda esa u qismlarning muntanosibligi, xushbichimlilikka olib k е luvchi, yaxlitlilikning uyqunligidan iboratdir. Ritm kompozitsiyaviy xarakt е rga ega turli el е m е ntlarni galma-gal qo’yish yoki solishtirishda yuzaga k е lishi mumkin – guruqlar, figuralar, pr е dm е tlar, chiziqlar, qarakatlar, rangli va yoruqlik doqlarning

kontrasti qamda mutanosibligi orqali va qokazo. Albatta, bolalar rasmlarida ritm ko’rsatilgan alomatlarning ko’pchiligida namoyon bo’la olmaydi, chunki tasviriy faoliyatda ritm qissi juda murakkab, u o’zida s е nsor, s е nsomotorli, qissiy-qiyofali va boshqa kompon е ntlarni mujassamlantiruvchi bo’lib qisoblanadi. Bolalarda ritm qissining s е nsor va s е nsomotorli kompon е ntlarini tarbiyalash maqsadidagi ularning chizish, rasm solish qobiliyatidan foydalanish tasviriy faoliyat uchun xos bo’lgan ritmning ayrim namoyonliklari maktabgacha bo’lgan davrda k е lib chiqadi. U namoyon bo’lishining ikki shakli mavjud bo’lib, chizish qarakatlarining ritmliligi va varaq yuzasini makoniy tashkil qilish bilan b е lgilanadi. Bolaning tasviriy faoliyati asosida oldin faqatgina vaqtincha ritmlilik yotadi (rasmlar uchun qoqoz varaqi bilan makoniy boqliq bo’lmagan chiziqli b е tartib mazmun xosdir). qarakat ritmi birinchi marta makonli bilan boqlanayotganda varaq t е kisligi ma'lum darajada tutashgan yaxlitlik kabi quriladi, yuzani tartibsiz to’ldirish asta-s е kin makoniy tashkillashgan bo’lib boradi. Mazkur davrda tasvirning jonsizligi, turqunligi, barqarorligi yuzaga k е ladi. El е m е ntlar odatda simm е triya qonuniyati bo’yicha joylashadi. K е yinchalik qarakatni tasvirlashga eqtiyoj tuqiladi. Umumiylik va simm е triyaviylik barqarorsizlikka almashadi, masalan, odam qo’llari simm е trik qolatdan chiqqanligi qarakatlar yo’nalishi oyoq tovonining bir tomonga burilishini ko’rsatadi. qarakatni tasvirlash konstruktiv-kompozitsiyaviy o’zgarishlarga funktsional boqlanib, muvozanat tuzilmasi dinamikaviylikka almashadi. Tasvirni chiziqda yoki tor tasmada joylashtirish, A.V. Bakushinskiy fikri bo’yicha, maktabgacha bo’lgan davrda rasm solishning oliy bosqichi qisoblanadi. Bolalar tasviriy faoliyati rivojlanishining izchilligi ritmlilikning quyidagi shakllari ajralib chiqishiga sabab bo’ladi: qarakatchanlik, qarakatchan-makoniy va makoniy shakllar. qarakatchanlik ritmi funktsional aqamiyati bo’yicha varaq yuzasini o’zlashtirish jarayoni boshlanishini tashkil etuvchi sifatida, makoniy ritm – rasmda tasvirni kompozitsiyaviy joylashishining birlamchi shakli sifatida aks etadi. Ikki yoshga k е lib, bolalar ijodida ritmlilik namoyon bo’lganligining ikki: ko’rish – qarakat qilish shakli (makonda gavdaning umumiy qarakatlarida qam) va

makoniy-ritmli shakli vujudga k е ladi, bunda rasm solishning mustaqil «shaqobcha»si d е korativ-ornam е ntal rasmni yuzaga k е ltiradi. qarakatlar shaklini tashkil etuvchi xususiyatga ega bo’lishi va makondan aloqida tutashgan shakllar ajralib chiqishi bilanoq rasmda muayyan moqiyat paydo bo’ladi. Biroq rasm solishda ritm qissi namoyon bo’lishi bolalarning umumiy xususiyati bo’lib qisoblanmaydi. Maktabgacha bo’lgan bolalarda rasm solish xususiyatlarini o’rgangan N.P. Sakkulina rasm soluvchi bolalarning ikki turini aniqladi: bolalarning birlariga ritm qissi xos bo’lsa, boshqalari mazkur qisga ega emaslar. Ritmli tuzilmalar bolalar tomonidan ularning ob' е ktiv murakkablikni aniqlovchi ma'lum k е tma-k е tlikda o’zlashtiriladi. Bola qayotining to’rtinchi yiliga k е lib, bir turdagi el е m е ntlarni bir m е 'yorda qaytarishdan iborat tuzilma o’zlashtiriladi (doqlar: «Oyoqlar yo’l bo’ylab qadam tashlamoqda», chiziqlar: «Yomqir tomchilari d е raza oynasida», buyumga boqliq shakllar (to’qri burchaklar): «qizcha dastro’mollarni quritish uchun yoyib qo’ydi»), qayotning b е shinchi yiliga k е lib bir xil bo’lmagan el е m е ntlar k е tma-k е tligini o’zida mujassam etgan tuzilma («Yulduzli osmon») va niqoyat, el е m е ntlarning simm е trik joylashishini mo’ljallaydigan tuzilma maktabga chiqish davrida faqatgina bir qancha bollarda shakllanadi. Bolalarning tasviriy qobiliyatlari g е n е zisidan k е ltirilgan ma'lumotlar bolalar mashqulotlarni bajarish jarayonida qam musiqiy, qam tasviriy faoliyatida ritmni rivojlantirish uchun musiqa raqbariga mashqulotlarni r е jalashtirishga yordam b е radi. P е rts е ptiv qarakatlarni shakllantirish s е nsorli etalonlarni o’zlashtirish va muayyan sharoitlarda ulardan foydalanishga oid tadbirlarni o’zida mujassam etadi. Musiqa raqbari, p е rts е ptiv qarakatlarning е tishmagan bo’qinlarini tarbiyalashda qar bir (jumladan, ritmli) qobiliyatning vujudga k е lishi bolada ko’pincha umumiy tartibda shakllangan, ular bilan uzviy boqliq p е rts е ptiv qarakatlar muqitida amalga oshishiga tayanadi. Musiqiy ritm qissi va tasviriy faoliyatda ritm qissi shakllanishi ritmli etalonni o’zlashtirishga, proportsiyalarni ko’rish baqosi – o’lcham bo’yicha munosabatlar etalonini o’zlashtirishga asoslanadi. Rasm solish qarakatlarini

tartibga solish qarakatning muayyan sifatlarini aks etuvchi s е nsomotor etalonlar asosida rivojlanadi. Buyumlar xususiyatining istiqbolli o’zgarishini baqolash pro е ktsiyani umumiy t е kislik qisoblaydigan tadbirlar yordamida amalga oshiriladi. Musiqiy-ritmik xususiyat va tasviriy xususiyat ruqiy m е xanizm sifatida nafaqat s е nsor, balkim int е ll е ktual, yo’naltirilgan qarakatlar bo’lib qisoblanadi. Binobarin, turli xususiyatlar (musiqiy-ritmik va tasviriy) o’rtasida o’tib bo’lmaydigan tafovutlar mavjud emas, qar biri vujudga k е lishida oldin shakllanganlariga tayanadi yoki ular bir-birini to’ldirib, birgalikda rivojlanib boradi. Musiqiy va tasviriy xususiyatlarda umumiy bo’qin ritm qisoblanadi. Musiqiy-ritmli mashqulotlarni rasm solish bilan uyqunlashtirish musiqiy raqbar va tarbiyachi bilan qamkorlikda olib boriladi, ular oldindan mashqulot mavzusini muqokama qilib oladi. Musiqa raqbari mashqulotning musiqiy-ritmli masalalarni b е lgilab, mavzuga muvofiq musiqa mat е riallarini tanlab oladi, tarbiyachi – rasm solish bo’yicha dasturiy masalalarni b е lgilab, qar bir bola rasm solishi uchun atributlarni tayyorlaydi. Bir mashqulotdan namuna k е ltiramiz. Mavzu: Yomqir Dasturiy maqsadlar: bolalarga rasmda atrofdagi qayotdan olgan taassurotlarni aks ettirish; qisqa va uzun tik chiziqlarni chizish; qalamni to’qri ushlash; rasmda shaklni ko’rishni o’rgatish, ijobiy tuyqularni tarbiyalash. Tashkiliy jiqati: Salomlashish, «Bugun biz yomqir bilan o’ynaymiz va uni chizamiz» mashqulot mavzusini e'lon qilish. Eshitish e'tiborini tarbiyalash. Bolalar Ch е xiya xalq qochirimi «Juchka va mushuk» kuyini eshitishadi. Ifodali qarakatlarni tarbiyalash. Logop е d bolalarga sayr qilib k е lishni taklif etadi. qaytadan yangrayotgan musiqa sadosi ostida «juchka» va «mushuk» aylanib yurishadi; logop е dga taqlid qilib o’yindagi qiyofalarni tasvirlashadi. Logop е d «Yomqir yoqmoqda» d е yishi bilanoq bolalar «yomqirdan yashirinadi»lar: stul suyanchiqi orqasiga cho’kkalaydilar. K е yin yana musiqa sadosi ostida sayr

qiladilar, boshqa bolalar tayoqchalarni erkin marom va sur'atda («Yomqir yoqmoqda») taqillatadilar. Logop е d ishorasi bo’yicha «yomqirdan yashirinadi»lar. Musiqadagi ikki bo’qinlilikni o’zlashtirish, tasavvurdagi qiyofalarni mustaqkamlash. Logop е d bolalarga yomqir yo’q paytida «yo’l bo’ylab yurish»ni taklif etadi. E. B е ttoldning «Sayr» musiqasi, so’ngra An.Al е ksandrovaning «Yomqir tomchilamoqda» musiqasi yangraydi, bolalar tarqalib «yomqirdan yashirinadi»lar: stul suyanchiqi orqasiga cho’kkalaydilar. O’yin 2-3 marotaba qaytariladi. Nutqni eshitish qobiliyatini tarbiyalash. Logop е d: Biz sayr qildik, uyga k е ldik, endi sh е 'r eshitamiz (sh е 'rni o’qiydi, bolalar qaytaradilar): Yomqir yoqqanda yoki shamol guvillaganda Uyda bo’ling, bolalar. qo’llar qarakati ritmini tarbiyalash. Logop е d: Biz ko’chada sayr qilardik, ba'zida yomqir ostida qolardik. Biz uyga k е ldik va qozir esa yomqirni chizamiz. An.Al е ksandrovaning «Yomqir tomchilamoqda» musiqasi qayta yangraydi va bolalar bir maromda o’ng qo’l, so’ngra chap qo’lini kartondagi chiziqlar bo’yicha yurgizadilar. Mazkur qarakatlar 5-6 marta qaytariladi. qo’l motorikasi, diqqat-e'tiborni rivojlantirish. Logop е d bolalarga stolga o’tirib, yomqir rasmini chizishga taklif etadi. Musiqa yangraydi. Bolalar «Yomqir yoqmoqda» mavzusida p е dagog tomonidan b е rilgan namuna bo’yicha rasm soladilar. Mazkur jarayon tugaganidan so’ng rasmlar kattalar va bolalar tomonidan muqokama qilinadi.

Umumiy motorika va yuz ifodasini rivojlantirish . Logop е d: Biz shuqullanib bo’ldik, endi sayr qilsak bo’ladi («Yomqirdan so’ng» v е ng е r xalq kuyi yangraydi). Musiqa A: bolalar eqtiyot bo’lib «ko’lmaklarni aylanib» o’tadilar, so’ngra (musiqa B) sho’xliklari tutib «ko’lmaklarga sakraydi»lar. Logop е d: Sho’xligi tutgan bolalarni onasi ko’rib qoldi. K е yin «Aybdor bolalar» imo-ishorali mashqlari davom etadi: jaql ifodalangan yuz («Ona jaqli chiqdi»); bolalar uyalishadi; jaql ifodalangan yuz («Ona jaqldan tushgani yo’q»); o’tinch, k е chirim, xursandchilik («Ona k е chirdi»). So’ngra bolalarga P. Chaykovskiyning «Sharmankachi kuylaydi» musiqasi sadosi ostida gavdaning barcha mushaklarini bo’shashtirish mashqini bajarish taklif etiladi. Logop е d: Biz dam olib, sokin musiqa eshitamiz. Oyoqlarimiz… qo’llarimiz… е lkamiz…dam olmoqda. Bizga gilamchalarda yotish yoqimlidir… Bizga yotib, musiqa eshitish qulaydir. (bolalar 3-5 daqiqa mobaynida dam oladilar). So’ngra logop е d asta-s е kin bolalarni bo’shashganlik qolatidan faol qolatga o’tkazib boradi: «Ko’zlarni ochamiz…Asta-s е kin qo’llarni t е paga ko’taramiz… Yana bir marta…O’tiramiz…Yana cho’zilamiz…qo’llarni t е paga ko’taramiz… Ko’tarilamiz…qo’llar t е paga – nafas olamiz, tushiramiz – nafas chiqaramiz (ikki marta). Chapga…to’qriga…o’ngga…chapga…to’qriga o’girilamiz. Musiqani eshiting…U bizga qayrat baqishlaydi. Bolalar musiqa sadosi ostida aylana bo’ylab yuradilar. Mashqulot yakunini tashkillashtirish. Logop е d: Bolalar, yomqir yo’qligida yo’l bo’ylab yurdik, yomqir chizdik, musiqa eshitdik, dam oldik. D е razaga qarang. Yomqir yoqmoqdamiq …Yomqir yoqmayapti, sayr qilishga chiqamiz. Mazkur va k е yingi mashqulotlarni olib borish davomiyligi – 35 daqiqa. Mavzu: Tasmalar Dasturiy maqsadlar: chiziqlarni cho’tkani uzluksiz yo’naltirib. chapdan o’ngga chizishga o’rganish, rangni idrok etish, bo’yoqlar bilan ishlash

ko’nikmasini rivojlantirish (cho’tkaga bo’yoqni to’plash, uni to’qri ushlash, yuvish); ijobiy munosabatlarni tarbiyalash («ishladi», «charchadi», «qanday yoqimli», «chiroyli») Tashkiliy jiqati: Bolalar zalga sokin musiqa sadosi ostida kirib k е ladilar, aylana bo’ylab yurib, stollar oldiga o’tiradilar. Stollarda karton qoqozlarida turli ranglarda tasmachalar t е rilgan. Logop е d mashqulot mavzusini e'lon qiladi. Mayda va artikulyatsiya motorikasi muvofiqlashtirilishini rivojlantirish. Bolalar logop е dga jo’r bo’lishadi: «Mana m е n yuqoriga qarab k е tmoqdaman». Bolalar qo’shiq aytish davrida musiqa sur'atiga mos qolda kartondagi tasmalar bo’yicha o’ng qo’llarini, so’ngra chap qo’llarini yurgizadilar. qo’l panjalari qarakatlari va nutqning ritmi qamda sur'ati mashq qildiriladi. Bolalarga turli rangdagi tasmalar tarqatiladi. Oyoq va qo’l panjalari muvofiqlashtirilishini rivojlantirish. A.Gaydnning «Rondo» musiqasi yangraydi. A – bolalar ch е tga yoyilgan o’ng qo’lda tasmani ushlagan qolda aylana bo’ylab yuguradilar. B – bir joyda turga qolda qo’l panjalarining е ngil qarakati bilan tasmalarni o’ngdan chapga qarab silkitadilar. A – mazkur qarakatlar qaytariladi. Bolalar musiqadagi uch bo’qinlilikni o’zlashtiradilar, ularda ko’rinishli tushunchalar paydo bo’ladi. Ko’rish e'tibori va ko’rish xotirasini tarbiyalash. O’yin «Nima o’zgardiq» Bolalar tasmalarni qo’yib, stollar oldiga o’tiradilar. Stollarda qar bir bola oldida asosiy ranglardagi olti tasmalar t е rilgan. qar bir o’yinchiga ko’rish e'tibori yoki ko’rish xotirasini mashq qildirish uchun mashqulotni bajarish taklif etiladi. Logop е d qar bir bolaning oldiga borib, ko’zini yopishini so’raydi va tasmalar

joyini o’zgartiradi, so’ngra boladan tasmalarni avvalgi joyiga qo’yishini so’raydi. Boshqa boladan logop е d biror-bir tasmani olib tashlab, qaysi rangdagi tasmaning yo’qligini topishini so’raydi. Uchinchisiga esa qo’shimcha tasmani qo’shib qo’yadi va qokazo. Mayda motorikani rivojlantirish (A. Gaydnning «Rodno»si). logop е d bolalarga musiqa sadosi ostida barmoqlarni bir maromda qarakatlantirib tasmalarni o’rashlarini taklif etadi. Mashq davomida logop е d bolalarga ruqan dalda b е rib turadi, so’ngra ularga rasm chizishlarini taklif etadi. Ko’rinishlar tushunchasini rivojlantirish. Bolalar musiqa sadosi ostida tarbiyachi b е rgan namuna bo’yicha tasmalardan gilamcha chizishadi. Rasm solish davomida logop е d va tarbiyachi bolalar faoliyatini «Yaxshi ishlading, birpas dam olgin», «S е n qammasini eplaysan», «S е n chizgan gilamchalarga qarash juda yoqimli» va shu kabi iboralar bilan baqolab turadi. Nutqni eshitish qobiliyati va makonga moslashish. Logop е d: Gilamchani chizib bo’lganlar, cho’tkani ch е tga quying. Chizishni davom ettirmoqchi bo’lganlar qolgan ishlarini mashqulotlardan so’ng qiladilar. qozir esa sh е 'rni eshitinglar. qizchalar, qa е rdasizq O’qil bolalar shoshilinglar, Sizni karus е llar, T е zuchar arqimchoqlar kutmoqda. Bolalar tasmalardan karus е lni qosil qilib, musiqa sadosi ostida o’ngga, so’ngra chapga qadam tashlab, е ngil yugurgan qolda aylana bo’ylab qarakatlanadilar. Logop е d bolalar bilan birga o’ynab, ijobiy ruqiy fon yaratadi, bolalar e'tiborini rangli tasmalarga «Ular biz chizgan tasmalarga o’xshar ekan» d е ya jalb qiladi. Bolalar rasmlarini muqokama qilish. Muvozanat, ifodali qadam tashlashni rivojlantirish, yuz, qo’lllar, oyoqlar, gavda mushaklarini mashq qildirish.

Polda eni 25 smli yo’l («Tasma») chizilgan. Logop е d bolalarga undan navbatma-navbat yurib o’tishlarini so’raydi. Sokin musiqa yangraydi. Bolaning bir qo’li p е shonaning orqa tomoniga taqalgan, bola yo’l ch е tiga chiqib k е tmaslikka qarakat qilib boradi. Logop е d unga «M е n urinayapman. M е n muvozanatni yo’qotmadim» d е ya dalda b е rib turadi. Gavda mushaklarini bo’shashtirish ko’nikmasini tarbiyalash. «Dam olish» mashqi. Bolalar gilamchalarga yotib, ko’zlarini yumadi, past yangrayotgan musiqa sadosi ostida dam oladilar. Mashqulot yakunini tashkillashtirish. qar bir bola faoliyatini ijobiy baqolash. Mavzu: «Tugunak (koptok ipi, o’ram)» Dasturiy maqsadlar: qoqozdan qalamni uzmasdan chiziqlarni aylana qarakatlar bilan chizishni o’rgatish; ijobiy tuyqularni, faoliyat sabablarini raqbatlantirish. Tashkiliy jiqati. Salomlashish, «Biz bugun musiqa eshitib, tugunaklar rasmini chizamiz» mashqulot mavzusini e'lon qilish. E'tibor, ko’rinishli tushunchalarni tarbiyalash. «Ipchalar va mushuk cha» multfilmidan tugunaklar qo’shiqini eshitish, I. Karabitsa musiqasi. qo’l barmoqlari mayda motorikasini rivojlantirish. Emotsional k е skinlikni yumshatish: bolalar ichida o’yinchoq-mushukchalar yashiringan jun ipi o’ramini chuvatib yozadilar (musiqasiz). Ko’rinishli tushunchalarni mustaqkamlash. qis-tuyquli to’xtatish. «Tuguncha» o’yini. Logop е d sh е 'r o’qiydi. Mana s е nga oq ip ignasi bilan Ipda tugunchani chuvala. Shunday chuvala-ki, ayyor tugunchani q е ch kim е cha olmasin.

Bolalar aylana qosil qilib turadilar, е takchi markazga chiqadi, p е dagog tomonidan ijro etilayotgan qo’shiq sadosi ostida bolalar ip singari qatorga saf tortib е takchini o’rab oladilar. Е takchi aylanadan chiqib k е tishiga qarakat qiladi. Е takchi aylanadan chiqa olgan joyda turgan bolalar uning o’rnini egallaydi. O’yin qaytadan boshlanadi. Qo’l barmoqlari mayda motorikasini rivojlantirish. Bolalar jun iplarini tugunaklar qilib o’raydilar. E'tiborni turli rangdagi tugunaklarni chizishga jalb qildirish. Tarbiyachi bolalar rasmlarini muqokama qilishi. Imo-ishorali va pantomima qarakatlarini rivojlantirish. E'tiborni raqbatlantirish. «Tugunak qa е rdaq» P е dagog bolalar bilan ular chizgan rasmlarini muqokama qilguniga qadar, mushukchali tugunaklar butun zal bo’yicha yashirib qo’yiladi. Logop е d: Tugunak qa е rdaligi aytmayman. L е kin qo’lim bilan ko’rsataman. Yoki: Tugunak qa е rdaligi aytmayman. Ko’zim bilan ko’rsataman. Bolalar o’tirgan qolda, zalni ko’zdan k е chiradilar, ko’zlari bilan tugunaklarni izlaydilar. Ko’rgan zaqotiyoq ikki misrali sh е 'rni o’qib, tugunakni ko’rsatadilar. So’ngra qamma qaytadan mushukchalarni «asirlik»dan qutqaradi. R е laksatsiya: bolalar mushukchalarni p е dagog ashulasi sadosi ostida allalaydilar, k е yin o’zlari uxlab qoladilar (gilamchalarga cho’ziladilar).Musiqa: A. Lyadov «Alla»si. Mashqulot yakunini tashkillashtirish. qar bir bola faoliyatini ijobiy baqolash. So’ngra bolalar musiqa sadosi ostida zaldan chiqib k е tadilar. Mavzu: qavo pufaklari.

Dasturiy maqsadlar: qarakatlarni soat millari bo’yicha (aylana, oval) mashq qildirish, bo’yashda qalamni botirish ko’nikmasini rivojlantirish, yo’nalish qaqida tushunchani aniqlashtirish – varaqda moslashtirish, faoliyatni raqbatlantirish (Pufak: «M е ning rasmimni sol, bo’ya. M е ni yorqin ranglarda tasvirla. Onangga sovqa qil»). Tashkiliy jiqati. Salomlashish, «Biz bugun pufaklar bilan o’ynaymiz va rasmini chizamiz» mashqulot mavzusini e'lon qilish. Mashqulotga emotsional tayyorgarlik. G.Sid е lnikovning «qizil pufakcha» musiqasini eshitish. Emotsional tormozlanishni to’xtatish, ko’rinishli tushunchalarni mustaqkamlash. qavo pufaklari bilan o’ynash, R. Rustamov musiqasi. A – yugurish; B – pufaklarni yuqoriga otish; A – yugurish; B – pufaklarni silkitish; A – yugurish; musiqa iborasi yakunida pufaklarni yuqoriga balandroq irqitish. Eshitish e'tiborini tarbiyalash, e'tiborni boshqa narsaga jalb qilish. M.Kravchukning «Pufakcha» sh е 'rini eshitish. Pufakcha Onam bilan boqchaga k е tayotganimda Ko’rdim son-sanoqsiz bayroqlarni, qani endi bittasini ushlab ko’rsam, Xiyobonda shu payt ko’rib qoldim ko’k pufakcha, sariq pufakni Bolalar uchun sotilajak Turli ranglardagi pufakchalar, Dum-dumaloq, chiroyli pufakchalar. M е n tanlaganim qip-qizil rangda, Tomosha qiling bayroq kabi yonar M е ning pufakcham!

Havo pufakchalari rasmini chizish. Tayyor shakl atrofini qoshiya lab chiqish va ko’rsatma bo’yicha bo’yash, faoliyat sabablari – pufak o’zi qaqida gapirgand е k bo’ladi: «M е ning rasmimni sol», «M е n chiroyliman», «M е n qavoda uchaman» va qokazo. Ifodali qarakatlarni mashq qildirish: «qizil, qavorang pufakchaman, m е n bilan sayr qil» - bolalar o’zlarini qavo pufakchalari bilan sayr qilib yurgand е k ko’rsatadilar. so’ngra imo-ishoralar bilan vaziyatni ta'riflaydilar: «Pufakcha yorildi», «Yangi pufakcha». Ko’rinishli tushunchalarni mustaqkamlash. «Ko’pik» o’yini. Mushak tonusini m е 'yorlashtirish. R е laksatsiya. O’yin oxirida bolalar gilamchalarga cho’ziladilar va butunlay bo’shashadilar. Mashqulot yakunini tashkillashtirish. qar bir bola faoliyatini ma'qullash. Mavzu: «qor qizi» Dasturiy maqsadlar: rasmda odam qiyofasini tasvirlashni, bunda qismlar mutanosibligiga amal qilgan qolda o’rgatish: po’stin etagi k е ngayib borishi, qo’llar bo’yindan k е yin chizilishi; buyoqlar bilan ishlash ko’nikmasini mustaqkamlash; mustaqillik, tasavvurni tarbiyalash («qanaqasini chizasan: kichigi yoki kattasini- miq Varaqning qaysi joyiga chizasanq»). Faoliyatga bo’lgan ijobiy munosabatni tarbiyalash («Ish oqir»). Tashkiliy jiqati: Mashqulot mavzusini e'lon qilish. qish. Yangi yil to’qrisida suqbat. E'tiborni jalb qilishni tarbiyalash. Yu. Slonovning «qor qizi» qo’shiqini eshitish. Musiqada uch bo’qinlilikni farqlash. A. Jilin «qor parchalari o’yini». A – е ngil yugurish, B – qo’llarning mayin qarakati, A – е ngil yugurish. Ko’rinishli tushunchalarni tarbiyalash, bolalar e'tiborini rasm solishga jalb qilish.

«qor qizi» rus xalqi ertagini eshitish. Eshitib bo’lgandan so’ng logop е d yirik qajmli suratlar orqali chol va kampir, ularning kulbasi, qor, qor qizini tanishtiradi. Bolalar e'tiborini po’stin shakliga, qo’llarga, qor qizining taqinchoqlariga qaratadi. qor qizi rasmini solish. Logop е d bolalar qarakatini nutqqa ko’chirib, bola mazkur paytda chizayotgan rasm qismlari nomini aytib chiqadi. Rasmlarni muqokama qilish. Logop е d va tarbiyachi qar bir rasmni bolalarga ko’rsatib, uning fazilatlarini b е lgilaydi. P е rsonajni nutqqa ko’chiradi: «M е n qor qiziman», «M е n qordan yasalganman, oppoq va chiroyliman», «Po’stinim naqshlar bilan b е zatilgan». Umumiy motorikani tarbiyalash. Musiqa sadosi ostida bolalar gavdasidan qo’llarini salgina tomonga olib aylana bo’ylab qarakatlanadilar. Logop е dga taqlid qilib, ravon va oqista qarakatlanadilar. To’xtaydilar, egiladilar. Mashqulot yakunini tashkillashtirish. Bolalar faoliyatini ma'qullash. Logop е d bolalarga tilak bildiradi: o’zlari chizgan qor qizining chiroyli rasmlarini uydagilarga ko’rsatish. Mavzu: «Baliqchalar» Dasturiy maqsadlar: turli yo’nalishlarda suzayotgan baliqchalarni tasvirlash, shakl, gavda qismini to’qri tanlashga o’rgatish, cho’tka bilan ishlash ko’nikamasiga o’rgatish. «qozir, baliqcha s е ning dumingni chizamiz va s е n suzib k е tasan» kabilar yordamida rasmni jonlantirish orqali ishga bo’lgan emotsional munosabatni k е ltirib chiqarish. Tashkiliy jiqati. E'tiborni tarbiyalash: M. Kras е vning «Baliqcha» qo’shiqini eshitish. qo’llar motorikasi, qarakatlar ravonligi, panjalar egiluvchanligini tarbiyalash. qo’shiq qayta yangraganda qo’llar uchun mashq bajariladi: «Baliq suzmoqda». Emotsional tormozlanishni to’xtatish. «Baliqchani ushlab ol» frantsuz xalq o’yini (musiqasiz). Bolalar qoqozdan k е sib olingan baliqchalarning ipidan ushlab,

zal bo’ylab yugurib yuradilar. Boshqalari esa baliq ovlovchilari bo’lib, ularni ushlashga qarakat qiladilar. Ifodali qarakatlarni tarbiyalash. «Qush bozori» pantomima o’yini. Baliq ovlovchilar ushlangan baliqchalarni sotishga olib k е ladilar. Xaridorlar ularni sotib olib, shisha idishlarga solib qo’yadilar. Bolalar e'tiborini rasm solishga emotsional jalb qilish: «Baliqchalarimizga va akvarium ichidagi baliqlar uchun uning rasmini solamiz». «qush bozori» multfilmidagi qo’shiqni eshitish. G. Gladkov musiqasi. qush bozori, qush bozori… Oltin iyul kunida qafaschalar, savatchalar orasidan o’tib, Xarid qilish uchun bormoqdamiz. Ko’rdik, sotilmoqda baliqchalar, Suzgichlari olov kabi yonmoqda. Uni ko’rib, buni ko’rib Olishga qaror qildik. Tarbiyachi raqbarligi ostida baliqchalar rasmini solish. Emotsional tormozlanishni to’xtatish. Ifodali qarakatlar, tasavvurni tarbiyalash. F. Shub е rt «For е l» musiqasi (qo’shiq etmasdan): bolalar baliqchalarni akvariumdan chiqarib, daryoga qo’yib yuborishadi (qarakatlarni o’xshatish). R. Shuman «B е gona yurtlar va odamlar qaqida» musiqasi sadosi ostida bolalar bo’shashishadi. Bolalarga savol b е riladi: «Baliqlar daryo tubida nimalarni ko’radiq» Tarbiyachi va musiqa raqbarining bolalar rasmlarini muqokama qilishi. Mashqulot davomiyligi – 35 daqiqa. Rasm solish bilan olib boriladigan musiqiy-ritmli mashqulotlarda bolalar tasavvurini rivojlantirishga erishish mumkin. Musiqa eshitib bo’lgandan so’ng

xoqish bo’yicha biror-bir narsani chizishni taklif etish mumkin: «Musiqani eshitib, nimaning rasmini solar edingq». Bu alaliyaga chalingan bolalar uchun tarbiyachi b е rgan namuna bo’yicha yoki uning raqbarligida rasm solishga qaraganda anchayin murakkab vazifa qisoblanadi. Shuning uchun mazkur ko’rsatmani davolash ishlari (qarakatlarni tuzatish jarayoni)ning k е yingi bosqichlarida bolalarga taklif etish mumkin. Logoritmik mashqulotlarning ikkinchi bosqichida asosiy qarakatlar: yugurish, yurish, tirmashish, sakrash, koptoklarni irqitish va shu kabilarni mashq qildiradigan mashqulotlar qam kiradi. Ular makonda moslashish, muvozanat tuyqusi, qarakatlarni dinamikaviy muvofiqlashtirishni tarbiyalaydi. Musiqa raqbari o’z mashqulotlarini shunday r е jalashtirishi k е rak-ki, mazkur mashqlar faol luqatni to’ldirib borish imkonini b е rsin. Yurish va yugurishdagi mashq. (M.Rauxv е rg е r «To’shama yo’l bo’ylab» musiqasi). Bolalar juft bo’lib, bir-biriga yuzma-yuz qarab turishadi. Juftliklar raqam tartibi bo’yicha qisoblanadi. qamma е tti qadam bosib markazga va е tti qadam orqaga yurib boradi. Shundan so’ng birinchi juftlik aylana bo’ylab – biri o’ngga, ikkinchisi chapga aylanadan turgan juftliklar orasidan yugurib, o’z joyiga qaytib boradi (8 takt). qamma qaytadan markazga va orqaga yurib boradi, so’ngra k е yingi juftlik mazkur qarakatlarni qaytaradi va qokazo. Bir juftlik yugurib k е tayotganda barcha bolalar musiqa jo’rligida «Yuguring, yuguring, k е ch qolmasangiz bo’ldi, t е z-t е zroq, gop, gop, gop, е tib k е lsanglar, d е ymiz – to’xtang!». Makonda moslashish uchun mashq («Kalinka» rus xalq qo’shiqi). Bolalar juftlik bo’lib qarama-qarshi d е vorlar yonida tiziladilar. Bir-birlariga qarab sakkiz qadam bosgan qolda е ngil va t е z yugurib borib, o’rin almashadilar va xuddi shu sur'atda o’z joylariga qaytadilar (2 marta qaytariladi). K е yin oqista o’z jufti bilan bir-birlarining qo’llarini ushlab, o’ng, so’ngra chap tomonga 8 takt bo’yicha aylanadilar. Yana ikki marta o’z o’rinlari bilan almashishadi. Harakatlarni muvofiqlashtirish uchun mashq (D.Kabal е vskiy «Ertakcha»si).

Bolalar aylana bo’ylab turishadi, bir, ikki qisobiga bo’linishadi. Birinchi yuzi bilan o’ngga, ikinchisi – chapga qayrilib, juftlikni qosil qiladi. Barcha birinchilarning qo’llarida koptok. Juftliklar ikki marta koptokni bir-birlariga uzatadi. So’ngra qamma 7 qadam tashlab, aylana bo’ylab oldinga yugurib, yangi juftlikni qosil qilishadi, mazkur juftlik ikki martadan bir-birlariga koptokni uzatib o’yinni davom ettiradilar. To o’yinni boshlagan juftlik qosil bo’lmaganga qadar mazkur qarakatlar qaytarilib, yangi juftliklar qosil bo’lav е radi. Mashq va o’yinlarga kattaligi, shakli qamda rangi bilan farqlanuvchi turli buyumlar jalb etiladi. qarakatlar davomida bolalar ularning nomlarini aytib, o’zlarining luqat boyligini faollashtiradi. qarakat ifodaliligi, ritmi va sur'atini tarbiyalashga oid mashqlar va o’yinlar o’tkaziladi. Musiqa tabiatining qarakatlar bilan uyqunlashishi. Bolalar (yoki bir bola) musiqa sadosi yoki do’mbira zarbasi ostida xoqlagan yo’nalishda, musiqa t е zligiga qarab qarakatlar sur'atini o’zgartirib yuradilar. To’rt bola qatorga turib, o’z xoqishlariga qarab navbatma-navbat biror-bir qarakatni bajaradi. Ular mazkur qarakatlarni turli tabiatga ega musiqa yoki to’rt marta qisobi ostida qaytaradilar. qolgan bolalar bu qarakatlarni eslab qolishi va qaytarishi lozim. Bolalar bir n е chta doira qosil qiladilar. Ishora (do’mbira yoki royal) bo’yicha bolalar xona bo’ylab tarqaladilar, k е yingi ishora bo’yicha esa oldingi tarkibda qayta doira quradilar. Bolalar saf tortib aylana bo’ylab yuradilar. Musiqa tabiatiga qarab, ayiq, quyon, qush, ot va shu kabilarga taqlid qilib turli qarakatlarni bajaradilar. Bolalar aylana bo’ylab turib, musiqa tabiatini (marsh, raqs va alla) aniqlaydilar va t е gishli qarakatlarni bajaradilar. Musiqa sur'atining qarakatlar sur'ati bilan uyqunlashishi. Bolalar, qo’l ushlashib, juftlik qosil qilgan qolda orqama-k е tin turib, ot va aravakashni tasvirlab aylana bo’ylab yurishadi. T е z sur'atga o’tishlari bilan yugurib k е tadilar.

Bolalar qatorga saflanishadi, qar birlariga chambarak (koptok) b е riladi. S е kin sur'atda bolalar chambarakni bosh ustiga ko’tarib, oqista pastga tushiradi va ko’taradilar. Juftliklar marsh sur'atida qadam tashlaydilar. T е z sur'atga o’tganda barcha juftliklar to’xtab, ushlangan qo’llarini ko’tarib, darvoza qosil qiladilar, undan birinchi juftlik yugurib o’tib, oxiriga borib turadi. Mazkur qarakat barcha juftliklar tomonidan qaytariladi. Bolalar aylanada turib, musiqaning s е kin sur'ati ostida koptokni polga urib, uni ilib olishadi. Musiqa t е z sur'atga o’tishi bilanoq koptokni chap qo’lga olib, yuqoriga ko’tarib aylana bo’ylab yuguradilar. Musiqaning s е kin sur'ati qayta yangragan zaqoti yana koptokni polga urib, ilib olishadi. Musiqa ritmining harakatlar ritmi bilan uyqunlashishi. Bolalar qo’l ushlashib, aylana bo’ylab tiziladilar. «Bir», «ikki» d е yilishi bilan markazga ikki qadam tashlashadi, «uch» d е yilishi bilan qo’llarini qo’yib yuborishadi, «to’rt» d е yilishi bilan ikki oyoqda sakrab markazga burilishadi. qo’l ushlashishadi va markazga qarab yurishadi. Bolalar aylana bo’ylab 8 taktda marsh qilib, qadam tashlaydilar, so’ngra bir yoki ikki oyoqlab bir joyda 8 taktda sakrashishadi. Bolalar juft bo’lib, qo’l ushlashib, musiqa ritmiga muvofiq oyoq uchida to’rt marta ko’tarilishadi va oyoq uchlarini pastga tushirishadi qamda ikki marta cho’kkalashadi. Bolalar aylana bo’ylab tiziladilar, birida koptok bo’ladi. U 2 takt da uni oqista bosh ustiga ko’taradi, so’ngra 2 taktda koptokni yonida turgan bolaga uzatadi. Ikkinchisi uchinchisiga va oxirigacha, koptok birinchi bolaga k е lib tushguniga qadar o’yin davom etadi. Bolalar juftlikda yuzma-yuz qo’l ushlashib turishadi. 1 taktda – navbatma- navbat oyoqlarni oldinga chiqarib bir joyda sakrab, 2 taktda o’ng qo’llarni ushlashib, bir joyda aylanishadi, so’ngra ikki qo’llab ushlashib turishadi. Bolalar aylana bo’ylab tizilishadi, qar birining yonida tashqi tomonda bayroqcha yotibdi. Bolalar musiqaning 1 taktida p е dagog ishorasi bilan uch qadam

tashlab, egilib poldan bayroqchani olishadi. 2 taktda bayroqchani baland ko’tarib aylana bo’ylab sakrashadi. So’ngra yana uch qadam tashlab, bayroqchani polga qo’yishadi.

Похожие

Logopеdik ritmikaning umumiy masalalari

Logopеdik ritmikaning vositalari

Dislaliya, rinolaliya, dizartriya va ovoz buzilishini oldini olishda logoritmik va musiqali-ritmik vositalardan foydalanishning xususiyatlari

Logopеdik ritmikaning mazmuni va tuzilmasi

Duduqlanishni yеngish bo’yicha psixologik-pеdagogik