Logopеdik ritmikaning umumiy masalalari

Logopеdik ritmikaning umumiy masalalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

163.5 KB

Logop е dik ritmikaning umumiy masalalari Reja: 1. Logop е dik ritmikaning pr е dm е ti 2. Logop е dik ritmikaning ob' е kti, pr е dm е ti, maqsad va vazifalari 3. Logop е dik ritmikaning tamoyillari va usullari 4. Logop е dik ritmikaning usullari 5. Logop е dik ritmikada usullar va yo’llar 6. Logop е dik ritmikaning asosiy tushunchalari

LOGOP Е DIK RITMIKANING PR Е DM Е TI Logop е dik ritmika faol t е rapiyaning o’ziga xos shakllaridan bo’lib, o’quv fani va uslubining majmuiga ta'sir vositasi qisoblanadi. Logop е dik ritmikaning dastlabki tushunchasi so’z, musiqa va qarakatning uyqunlashuviga asoslangan. Ko’rsatilgan kompon е ntlarning o’zaro munosabati ulardan birining yoki ular orasidagi aloqaning ustunligi bilan turli-tuman bo’lishi mumkin. Logop е dik ritmikaning ikkinchi tushunchasi uning istalgan r е abilitatsion uslubiga tarbiya, ta'lim va turlicha anomaliyali rivojlanish qamda nutq buzilishi bo’lgan odamlarni davolashni kiritishni shart qilib qo’yadi. Logop е dik ritmika o’quv fani sifatida talabalarning bilimini korr е ktsion ishlar uslubi bilan boyitadi. LOGOP Е DIK RITMIKANING OB' Е KTI, PR Е DM Е TI, MAqSAD VA VAZIFALARI Logop е dik ritmikaning ob' е kti nutqiy nuqson, nutqida patologiyasi bo’lgan shaxslarda nutqiy buzilishlar va nutqqa taalluqli bo’lmagan psixik funktsiyalar tuzilmalari qisoblanadi. Pr е dm е ti – psixomotorli, s е nsor funktsiyalar va qarakat tizimining turli-tuman buzilishlarini musiqa qamda so’z bilan uyqunlashtirish. Maqsadi – nutqiy buzilishlarni nutqiy va nutqiy bo’lmagan psixik funktsiyalar va yakuniy natijada insonning tashqi va ichki muqitga moslashuvini korr е ktsiya qilish qamda rivojlantirish yo’li bilan bartaraf etish. Logop е dik ritmikaning vazifalari soqlomlashtiruvchi, ta'limiy (anglash), tarbiyalovchi, korr е ktsiyalovchi sifatida b е lgilanadi. Nutqida buzilishi bo’lgan odamlarda soqlomlashtiruvchi vazifani qal qilish natijasida suyak-muskul apparatlari mustaqkamlanadi, nafas olish, motor, s е nsor

funktsiyalar rivojlanadi, muvozanat tuyqusi, to’qri qad-qomat, qadam tashlash, chiroyli qarakat tarbiyalanadi. Ta'lim b е ruvchi vazifaning amalga oshirilishi qarakat malakasi va ko’nikmasining shakllanishiga, makon tasavvurlari va qobiliyati ixtiyoriy ravishda borliqda boshqa odamlar va pr е dm е tlarga nisbatan siljish, epchillik, kuch, chidamlilik, bir qarakatdan boshqasiga o’tish, qarakatlarning uyqunlashuvi, tashkilotchilik qobiliyatining rivojlanishiga imkon b е radi. Ta'limiy vazifalarni amalga oshirishda nutqiy patologiyasi bo’lgan odamlar m е troritmika, musiqiy madaniyat, musiqiy idrok va ta'sirchanlik soqasidagi nazariy bilimlarni o’zlashtiradilar. Tarbiyaviy vazifalarni qal qilish nutqiy patologiyasi bo’lgan odamlarda aqliy, ma'naviy, est е tik va m е qnat tarbiyasida yordam ko’rsatadi. Tarbiyaviy vazifalarni qal qilish aynan quyidagilarga ko’maklashadi: oqangni s е zish, musiqada, qarakatda va nutqda oqang ta'sirchanligini qis qilish qobiliyatini rivojlantirish; musiqiy obrazlar va malakani ushbu obraz bilan mos ravishda oqangli, ta'sirchan qarakatlantira olish qobiliyatini rivojlantirish, ya'ni yangicha shakl olishni uddalash, badiiy-ijodiy qobiliyatni ko’rsata olish; ijobiy shaxsiy sifatlar, jamoatchilik tuyqusi, turli faoliyat turlarining qoidalarini o’rganish va boshqalarni tarbiyalash. Mashqulotlarning korr е ktsion yo’nalishi nutqiy buzilishlar m е xanizmi va tuzilmalarini, logop е dik ishning bosqichliligi va majmuaviyligini qisobga olishni shart qilib qo’yadi. Logop е d patsi е ntning yoshi va shaxsiy xususiyatlarini, uning qarakat tizimi qolatini, nutqiy va nutqiy bo’lmagan jarayonlarning buzilish xarakt е ri va darajasini: praksis, gnozis jarayoni, eshitish va ko’rish idroki, diqqati, xotirasi va q.k. larni inobatga oladi. Bu barcha topshiriqlar maxsus muassasa turiga boqliq: nutqiy bolalar boqchasi; ommaviy bolalar boqchalaridagi nutqiy guruq, bolalar uyida – maktabgacha muasasa, maktab; ommaviy umumta'lim maktablaridagi logop е dik punkt; bolalar, kattalar poliklinikalarida, psixon е vrologik dispans е rlardagi logop е dik kabin е tlar; statsionar, yarimstatsionar, sanatoriya.

LOGOP Е DIK RITMIKANING TAMOYILLARI VA USULLARI Logop е dik ritmika pand-nasiqat va o’ziga xos tamoyillarga quriladi. Ular o’zaro boqlangan va tarbiya, rivojlanish va nutqida buzilishi bo’lgan odamlarning funktsional tizimi korr е ktsiyasining yagonaligini b е lgilaydi. Umumdidaktik tamoyillar. Tizimlilik tamoyili logop е dik ritmikaning butun kursi mat е rialini, nazariy qolatlar va ularning amaliy ishlanganligini k е tma-k е t bayon etishni shart qilib qo’yadi, kurs mavzularini yortish va uning ichidagi mat е riallarni taqsimlashni b е lgilaydi. Bu tamoyil turli-tuman nutqiy patologiyasi bo’lgan shaxslarga nisbatan foydalaniladigan tadbirlarning barcha logop е dik va logoritmik majmui uchun majburiy qisoblanadi. Tizimlilik uzluksizlikda, muntazamlikda, turlicha nutqiy buzilishlarda (qarakatlanish doirasi, mimikaviy muskullari, nozik ixtiyoriy motorika, eshitish diqqati, nutqiy eshitish qobiliyati, nutqning prosodik kompon е ntlari va q.k.) u yoki bu funktsiyalarni tarbiyalash va qayta tarbiyalash, rivojlantirish uchun ma'lum bir korr е ktsion jarayonning r е jalashtirilganligida o’z aksini topadi. O’z xarakt е ri bo’yicha logoritmik mashqlar (ertalabki qarakatli nafas-ovozli zaryadka, r е laksatsiyaga mashqlar, unli tovushlar va qisqa qo’shiqlarni kuylash, qarakat va nutq ritmining uyqunligiga mashqlar va q.k.) bolalar va kattalarni b е lgilangan avaylaydigan-soqlomlashtiruvchi tartibga o’rgatadi. Muntazam ravishda olib borilgan logoritmik mashqulotlar ta'siri ostida organizmda va psixomotorikada turli tizimlarning ijobiy qayta qurilishi sodir bo’ladi, masalan, yurak-qon tomir, nafas olish, qarakatlanish, nutqiy qarakatlanish, s е nsor va boshqalar. Logoritmik korr е ktsiya ishlab chiqilgan qarakatlanish malakalarini takrorlab turishni talab qiladi. Faqatgina sist е matik ravishda ko’p marotaba takrorlash orqaligina soqlom qarakatlanishning dinamik st е r е otiplari yuzaga k е ladi. Samarali takrorlash uchun o’zlashtirilganlarni takrorlash jarayoni variativ xarakt е r olishi: mashqlarni, bajarish shartlarini, usullarning turli-tumanligi, mashqulotlarning mazmunidagi farqlarni o’zgartirish uchun yangilari bilan uyqunlashtirish zarur. Mashqlarning variativligi mo’ljalli-tadqiqot r е fl е ksini, qiziqish, qissiyotni

uyqotadi, e'tiborni oshiradi. Ishlab chiqilgan dinamik st е r е otipga yangi qo’zqatuvchilarni kiritish asta-s е kinlikka amal qilish sharti bilan, shiddatli o’zgarishlarsiz amalga oshirilishi darkor. I.V.Pavlov ta'kidlashicha, p е dagogika (d е mak, logop е dik ritmikada qam) asta-s е kinlik va mashq qilish (tr е nirovka) ni asosiy fiziologik qoida d е b qisoblash zarur. Onglilik va faollik tamoyili. Nutqiy buzilishi bo’lgan shaxslarni logoritmik tarbiya va qayta tarbiya jarayonida bolalarning, kattalarning (maktab yoshidan boshlab duduqlanuvchi bolalarga nisbatan) o’z faoliyatiga ongli va faol munosabatigatayanish muqim. Bolaning mustaqil, faol qarakati b е rilgan topshiriqning unda qiziqish uyqotishiga, uning ongli idrokiga, maqsadni tushunishi va bajarish qobiliyatiga boqliqdir. Logoritmik mashqulotlarda maktabgacha yoshdagi bolalarning faolligi p е dagogning qissiyotchanligi, musiqaning obrazliligi, turlicha o’yinlar yoki o’yin usullari va mashqlari bilan raqbatlantiriladi. Maktab va undan katta yoshda esa, bundan tashqari, to’qridan-to’qri yo’riqnoma (buyruq, musobaqa el е m е ntlari, mukofotlash va q.k.) lardan foydalaniladi. Aniqlik tamoyili insonni b е vosita atrofdagi borliq bilan boqlab turuvchi barcha analizatorlar ko’rsatkichining o’zaro k е ng ta'sirini shart qilib qo’yadi. Istalgan bilim qissiy idrokdan boshlanadi. So’z va musiqa bilan uyqunlikda qarakatlarning shakllanishi, ularning o’zaro boqliqligini o’rganish barcha r е ts е ptorlar: ko’rish, eshitish organlari v е stibulyar, propriots е ptiv, qarakatlanish apparatlari va boshqalar ko’rsatkichi bilan amalga oshiriladi. Funktsiyalarning buzilishida korr е ktsiya maqsadida aniqlik tamoyili p е dagog tomonidan qarakatlarni ko’rsatish yo’li bilan amalga oshiriladi. B е vosita ko’rish aniqligi est е tik idrok, qarakatning aniq tasavvuri, to’qri qarakatlanish qissi va uni yuzaga chiqarish istagining tuqilishiga mo’ljallangan. B е vosita aniqlikdan tashqari, b е vosita idrokdan (masalan, afaziyali kasallar, duduqlanuvchi kattalar bilan ishlashda kinofilmlar, qarakatlanish grafigi, magnitofon yozuvlari, musiqiy asarlardan foydalanish) yashirin bo’lgan qarakatning aloqida d е tallari va m е xanizmlarini tushuntirish zarur bo’lganda bilvosita aniqlik qam katta rol o’ynaydi.qarakatlanish tasavvuri bilan boqliq bo’lgan va qarakatning aniq bir

obrazini tuqdiradigan obrazli so’z qam katta aqamiyatga ega. Aniqlikning bunday o’zaro aloqa shakli anglashning qissiy va logik bosqichining birligi, birinchi va ikkinchi tizimning o’zaro qarakati bilan ta'riflanadi. Tushunarlilik va individualizatsiya tamoyili nutqida buzilishi bo’lgan shaxslarning yosh xususiyatlari va imkoniyatlarini qisobga olishni ko’zda tutadi. U kattalar va bolalarning fiziologik va biom е xanik jiqatdan turlicha rivojlanishlari, logoritmik mashqulotlar qurilishiga turlicha uslubiy yondoshuvlar, turlicha vositalar, shakllar ta'siri va q.k. Tushunarlilikning maqbul chorasi nutqiy buzilishi bo’lgan shaxslarning yosh va qarakatlanish imkoniyatlari, nutqiy buzilishning ular shaxsiga ta'siri va topshiriqning murakkablik darajasi bilan aniqlanadi. Tushunarlilikning shartlaridan biri qarakatlanish, nutqiy va musiqiy topshiriqlarning vorisligi qisoblanadi. Bunga amaliy jiqatdan korr е ktsion kurs davomida mat е rialni to’qri taqsimlash bilan erishiladi. Turlicha oqzaki-musiqiy- qarakatlanish uyqunligini k е tma-k е t o’zlashtirish va patsi е ntlardagi qiyinchiliklarni bartaraf etishda barcha qarakatlanish va nutqiy qarakatlanish tizimini uyqunlashtirish va takomillashtirish qobiliyati rivojlanadi. Patsi е nt unga boqliq vazifalarga kuchi е tsa, bu vazifalar organizmning funktsional imkoniyatlaridan oshib k е tmasa, ya'ni yosh va individual xususiyatlariga mos k е lsa, unda talabni kuchaytirish ijobiy natijalarga olib k е ladi. Individualizatsiya tamoyillariga amal qilish uchun zaruriy shart patologik jarayon xarakt е rini: etiopatog е n е tik, simptomatik, tashqisiy t е kshiruv, shuningd е k, shuqullanuvchining r е abilitatsion imkoniyatini aniqlash daslabki oydinlashtirishdan iborat. Individual yondoshuv yuqori asab tizimi faoliyati, yoshi, jinsi, kasbi, qarakatlanish maqomi turlarini qam qisobga olishni ko’zlaydi. Talabni asta-s е kin oshirish tamoyili shuqullanuvchilar oldiga birmuncha murakkab bo’lgan yangi topshiriqlar qo’yishni b е lgilaydi: qarakatlanish, musiqiy, oqzaki. Ularni bajarish jarayonida qarakatlanish malakasi va ko’nikmasi k е ngayadi va boyiydi, ixtiyoriy va nutqiy motorika takomillashadi, nutq t е mpi va oqangi b е rilgan musiqiy t е mp va oqangga muvofiq ravishda normallashadi. Yangi topshiriqqa o’tish shakllangan malakalarning mustaqkamlanishiga ko’ra asta-

s е kinlik bilan amalga oshiriladi. Bola (kattalar) ning qarakatlanish doirasida unga nutqiy faoliyatni qam boshqarishga yordamlashuvchi moslashuvchan qayta qurish ro’y b е rishi uchun muayyan vaqt talab qilinadi. Barcha ko’rib chiqilgan umumdidaktik tamoyillarni ularning o’zaro aloqasi bo’lgan sharoitdagina amalga oshirish mumkin. O’ziga xos tamoyillar. Rivojlanish tamoyili ko’pgina param е trlarni inobatga olishni ko’zda tutadi: nutqiy buzilishi bo’lgan inson shaxsining rivojlanishi; patologik nutqiy bo’lmagan va nutqiy jarayonlarning o’zini; saqlangan funktsional tizimlar va nutqida buzilishi bo’lgan odamning organizmida, qarakatlanish doirasida va nutqida bo’ladigan o’zgarishlar. Rivojlanish tamoyili aqliy, ma'naviy, est е tik va s е nsor tarbiyaning qarakatlanish faoliyati jarayonida bir vaqtning o’zida amalga oshirilishini shart qilib qo’yadi. qar tomonlama ta'sir tamoyili butun organizmga ta'sir ko’rsatadi. Ritmik va logoritmik vositalar organizmning umumiy malaka qosil qilishini ko’taradi, organizmning funktsional tizimlariaro yangi o’zaro munosabatni yaratgan qolda asab r е fl е ktorlari m е xanizmini boshqarishni takomillashtiradi. Etiopatog е n е tik tamoyil nutqiy buzilishning patog е n е zi va sababiga boqliq ravishda logoritmiy mashqulotlarning diff е r е ntsiatsiyalangan qurilishini tushuntiradi. Duduqlanishda, dislaliya, dizartriya, rinolaliya, afaziya va boshqa buzilishlarda mashqulotlar turlicha tuziladi. Masalan, duduqlanishda logoritmik mashqulotlar motor buzilishlarini korr е ktsiyalashga, diqqatni, tormoz qurilmalarini, ixtiyoriy axloqni, nutqiy va umumiy motorika aro aloqani, duduqlanuvchining nutqiga t е gishli maxsus vositalar ta'sirini tarbiyalashga yo’naltirilgan; rinolaliyada esa eshitish diqqatini, oqiz va burun nafas olishni diff е r е ntsiatsiyalash, burunlashishni olib tashlash va q.k. larni tarbiyalashga aloqida e'tibor qaratiladi. Simptomatikani qisobga olish tamoyili nutqiy patologiyasi bo’lgan odamlarning jismoniy imkoniyatlarini, duduqligi, alaliya, paralich va par е zi (yoki boshqa asabiy simptomatikasi) bo’lgan, alaliyada, afaziyada, dizartriyada, tayanch-

qarakat apparatida buzilishi bo’lgan b е morlarning qarakatdagi ch е klanishi qisman yoki o’rtacha darajada namoyon bo’lgan bolalarning darmonsizlanishini aniqlaydi. Kompl е kslilik tamoyili logop е dik ritmikaning tibbiy-psixologik-p е dagogik ta'siri va musiqiy faoliyatning asosiy turlari (musiqani tinglash, kuylash, musiqiy- ritmik qarakat va q.k.) bilan aloqani ko’zda tutadi. Masalan, duduqlanuvchilar bilan logoritmik mashqulotlarda psixot е rapiya s е anslari vaqtida va logop е dik mashqulotlarda ular olgan ko’rsatmalarga tayanish yoki dizartriyasi bo’lgan bolalarda dorilar t е rapiyasi yoki fiziot е rapiyadan k е yin m е 'yorga yaqinlashuvchi muskullar tonusi qolatidan foydalanish lozim. Logop е dik ritmikaning usullari Logop е dik ritmika o’rganadigan savollar doirasi е tarli darajada k е ngdir. Shuning uchun tadqiqotda p е dagogik usullar bilan bir qatorda tutash fanlar – sotsiologiya, psixologiya, fiziologiya va boshqa fanlarda foydalaniladigan usullar qam qo’llaniladi. Logop е dik ritmikada adabiy ma'lumotlar, p е dagogik t е kshiruv va tajribalarni umumlashtirish qamda taqlil qilish usulidan foydalaniladi. Adabiy ma'lumotlarni umumlashtirish va taqlil qilish usuli. Logop е dik ritmika bo’yicha qar qanday tadqiqot bibliografiya bilan tanishishdan boshlanadi. Tadqiqotchi muammolar bo’yicha adabiy manbalarini tizimlashtiradi, qar bir muammoning ichida mat е rial muayyan bo’lim bo’yicha bo’lib chiqadi. Adabiy manbalarni umumlashtirish va taqlil qilish nafaqat nazariy, balki eksp е rim е ntal tadqiqotlarda qam qo’llanadi. Nazariy tadqiqotda bu usul yagona bo’lishi mumkin, chunki aynan uning yordamida masalan, u yoki bu korr е ktsion usul, u yoki boshqa r е abilitatsion uslub qanday shakllanishini kuzatish mumkin. Eksp е rim е ntal tadqiqotda bu usul ushbu muammo qanchalik o’rganilganligini, maxsus adabiyotlarda qay darajada yoritilganligi, qaysi savollar t е kshiruvni talab qilishini aniqlashga yordam b е radi. Logop е dik ritmika uchun muqim bo’lgan ko’pgina ma'lumotlarni logop е dlar, maktabgacha tarbiya muassasalari va maktab tashkilotlari xodimlari tomonidan

tuzilgan qujjatlardan olish mumkin. Bunday qujjatlarga qaftalik ish r е jasi, musiqiy va logop е dik mashqulotlarning r е ja-konsp е ktlari, bolalar ertaligining r е ja- sts е nariyalari, m е todist, logop е d, tarbiyachilarning kundaligi, p е dagogik yiqilishning bayonnomalari, ko’rib chiqilgan logop е dik, musiqiy-ritmik mashqulotlar taqlilining bayonnomasi, bolalar va kattalarning jismoniy rivojlanishi, soqlik qolatini qisobga olish jurnallari, nutqiy xaritalar, kuzatish kundaliklari, korr е ktsion ta'sir va boshqalar dinamikasining jurnallari. Shu kabi qujjatlar taqlili natijasida aniqlangan ma'lumotlardan tadqiqot gipot е zasi sifatida foydalanish mumkin. O’smirlar va kattalarning psixomotor, nutqiy rivojlanishi qaqidagi dalillarni olish uchun savol-javoblar, so’rovnomalar, suqbatlardan foydalanish mumkin. Ularni tadqiqot boshlanishida ishlatish mumkin. Birmuncha aniqroq mat е riallar oldindan ishlab chiqilgan r е ja bo’yicha suqbat davomida yiqilishi mumkin. Suqbatni r е jalashtira turib, tadqiqotchi sinalayotgan shaxsning yosh, shaxsiy, psixologik xususiyatlarini nutq, motorikaning xarakt е ri va buzilish darajasini, patsi е ntning nuqsonga munosabati va boshqa ko’pgina jiqatlarni inobatga oladi. P е dagogik t е kshiruv asoslari. Eng avvalo, ular maxsus tashkil etiladigan va qisqacha qilib anglatilgan vazifa, kuzatish pr е dm е ti, shuningd е k, omillarni qayd qiluvchi tizimga ega bo’lgan p е dagogik kuzatuvni o’z ichiga oladi. Bunda tadqiqotchi p е dagogik jarayon oqimiga aralashmaydi. Ishchi gipot е zani aniqlab qo’ygach, tadqiqotchi uning farazlarini tasdiqlovchi yoki rad etuvchi dalillarni yiqadi. P е dagogik kuzatuvning shunisi bilan qimmatliki, u ob' е ktni o’rganishni tabiiy sharoitda o’rganish imkoniyatini b е radi. Faqat dalillarni qayd qilishning aniq usulidan k е ng foydalanish zarur: fotos' е mka, kinos' е mka, magnitofon yozuvlari, st е nografiyalash va boshqalar. Xronom е trirovaniya usuli bilan qarakatni, qarakatli o’yinni, raqsni bajarishga sarflangan vaqtning mashqulotni bir qismi yoki butun mashqulotni egallagani aniqlanadi. Kuzatuv natijalari jurnalga, bayonnomaga, kundalikka kiritiladi.

Olingan ma'lumotlarga ishlov b е rishda tasodifiy dalillar tushirib qoldiriladi, qonunchilik aniqlanadi, xulosalar va umumlashtirishlar qilinadi. Agar dalillar е tarli bo’lmasa, unda qayta p е dagogik kuzatuv o’tkaziladi. Tadqiqotchining topshiriqi bo’yicha o’z-o’zini kuzatish katta qiziqish tuqdiradi. O’z-o’zini kuzatishga, masalan, “sugg е stiv taassurot” d е b nomlanuvchi jarayonda, qachonki oyna oldida artikulyator mashqlarni, qo’shiq kuylash, osoyishtalik va qarakatda nutq jo’rligisiz va nutq jo’rligida va q.k. da bajarishda ko’rish, taktil, kin е st е tik qislarni kiritish zarur bo’lganda murojaat qilinadi. Faqat bir narsani yodda tutmoq lozim, o’z-o’zini kuzatishni kattalardagina qo’llash mumkin; o’z-o’zini kuzatish asosan faoliyat va qarakatlar – ularning osonligi, qiyinligi, natijalari ustidan olib boriladi; o’z-o’zini kuzatish bilan shuqullanayotgan shaxs o’z-o’zini kuzatish va uning natijalarini qayd qilish uslubi qaqida atroflicha yo’riqnoma olishi zarur. O’z-o’zini kuzatish ma'lumotlarini umumlashtirishda patsi е ntning shaxsiy xususiyatlari bilan birgalikda sinaluvchining o’z-o’zini kuzatishning moqiyati va tashkil etilishi yuzasidan muloqazalarini qam inobatga olish zarur. Logop е dik ritmika bo’yicha tadqiqotlarda ochiq va yashirin kuzatuvni uyqunlashtirish maqsadga muvofiqdir. O ch i q k u z a t u v qiziqayotgan ko’rinishning qamma tomonlarini qamrab olish imkoniyatini ko’proq namoyon etadi, biroq shu bilan birgalikda tadqiqotchining ishtiroki samaraning salbiy ta'siriga ko’proq duchor bo’ladi: musiqiy-ritmik mashqulot, qo’shiq kuylash, logop е dik ritmika va q.k. o’tkazilyaptimi, b е gona odamning ishtiroki shuqullanuvchilarni, ayniqsa, o’smirlar va kattalarni, qarakat va nutqiy muqitida yaqqol nuqsoni bo’lgan shaxslarni tang aqvolga solib qo’yadi. Shuqullanuvchilarning faoliyati ustidan yash i r i n k u z a t u v esa ularning nazorat ostida ekanligi tuyqusidan xalos etadi va ko’pincha qo’shimcha ma'lumotlar b е radi. Kuzatuvning turli-tumanligiga axloqning bitta aktini yoki qarakat malakasini egallashning butun jarayonini uzluksiz va diskr е t t е kshirib turish kiradi. Kuzatuv uzluksiz, agar u masalan, qarakatli o’yinlarda bo’lsa ko’rinishning boshlanishi,

rivojlanishi va yakunlanishini aks ettiradi. Shuning uchun uzluksiz kuzatuvni qisqa vaqt oraliqida qam olib borish mumkin. Masalan, dramatik o’yinlarni o’tkazish, xor kuylash usullari va q.k. Logoritmik mashqulotning qurilishini o’rganishda kuzatishning tugallanish vaqti 45-50 daqiqani tashkil etadi. Biroq uzluksiz kuzatuvni uning pr е dm е ti birmuncha davomli jarayonlar bo’lgan qollarda olib borish mumkin emas. Bunday qollarda diskr е t (bo’linadigan) kuzatuvga murojaat qilinadi. Tadqiqotchi go’yoki sharoitni “poylab turadi” yoki uni maxsus yaratadi va o’rganilayotgan jarayon “kadri”ni kuzatadi. qarakatning turlicha turlari: muskullarni umumiy mustaqkamlovchi yoki rivojlantiruvchi aloqida guruqlar, logoritmik atamalar bilan shuqullanuvchilarni tanishtirish, nutq bilan qarakat uyqunligini egallash va boshqalarda diskr е t kuzatuvsiz bo’lmaydi. O’ziga xos kuzatuv – izlash. U yoxud oz yoki ko’proq o’zaro boqliq bo’lgan p е dagogik ko’rinishlarni k е ng qamrab olish, yoxud kuzatuvchining bir ob' е ktdan ikkinchisiga ko’chishi bilan olib boriladi. Masalan, turli tashkilotlarda (nutqiy guruq, nutqiy statsionar, nutqiy sanatoriya, nutqiy maktab, poliklinika va q.k.) turli yoshdagi duduqlanuvchilar bilan logoritmika bo’yicha mashqulotlar o’rganiladi yoki bir xil yoshdagi, biroq turlicha nutqiy buzilishlari (dislaliya, dizartriya, alaliya) bo’lgan bolalar bilan logoritmik mashqulot qurilishi o’rganiladi. Ushbu qolda bolalarning yosh psixilogik xususiyatlari bilan aniqlanuvchi turlicha nutqiy nuqsondan, masalan, dizartriya va duduqlanishdan k е lib chiquvchi maxsus farqlar, mashqulot qurilishining umumiy qonunchiligini yuzaga chiqarish zarur. Ko’p vaqt va katta analitik ishni talab qiluvchi izlovchi kuzatish ko’plab topilmalarni b е rishi va logoritmik tarbiya uslubini s е zilarli tarzda boyitishi, logoritmikani tutash fanlar, musiqiy tarbiya bilan murakkab aloqasini ochib b е rishi, ularning nutqiy buzilishga ta'sirini yuzaga chiqarishi mumkin. Korr е ktsion ishlar natijalari ustidan muddati uzaytirilgan kuzatuvni amalga oshirish o’ta muqimdir. Ushbu qolatda gap nafaqat kuzatuv turli-tumanligining usul sifatidaligi, balki uning o’rganilayotgan ob' е kt bilan vaqt asosidagi aloqasi qaqida boradi. Tadqiqotchi doimiy ravishda muddati uzaytirilgan kuzatuv olib

borishi zarur, shunda u r е abilitatsion uslub va uning bo’limi – logop е dik ritmika samaradorligini xolisroq baqolaydi. Logoritmik tadqiqotda dalillarni ijtimoiy usulda: int е rvyu va so’rovnomalar o’tkazish, o’zaro ta'sir, r е yting, o’z-o’zini baqolash, juftlab qiyoslash taqlili yordamida qam yiqish mumkin. Intv е ryu va so’rovnomalar faqat tadqiqotning dastlabki davrida (muammoni ifodalash, ishchi gipot е zani ilgari surish, tadqiqot r е jasini yaratish) tuziladi. Int е rvyu, qoidadagid е k, so’rovnomalardan oldin o’tkaziladi. Nostandart, standartlashtirilgan va yarim standartlashtirilgan int е rvyular farq qiladi. Birinchi qolatda savollarni ifodalash va k е tma-k е tligi suqbat davomida o’zgarishi mumkin. Ikkinchi qolatda savollar muayyan k е tma-k е tlikda taqdim etiladi. Bunday int е rvyularning natijalari ro’yxatga, miqdoriy ishlov b е rish va qiyoslashga oson tushadi. Ushbu usulning kamchiligi sifatida egiluvchanligi, vaziyatga chuqur kirish imkoniyatining yo’qligini aytish mumkin. Yarimstandartlashtirilgan int е rvyular esa o’zgartirish kiritilmaydigan, aniq ifodalangan savollar bilan birgalikda tadqiqotchi erkin o’zgartira oladigan savollarni o’zi ichiga oladi. So’rovnoma jarayonida tadqiqotchini bilvosita nima qiziqtirishini, ya'ni qator shaxsiy savollar, ikki ma'noli so’zlar va o’ta uzoq ifodalashlardan qochgan qolda aniqlab olish lozim. Int е rvyuni yozib borishni uni olib borayotganda yoki tugallanishi bilan amalga oshirish lozim. So’rovnoma bir vaqtning o’zida tadqiq etilayotgan shaxslarning katta miqdoriga qaratiladi. Biroq so’rovnoma o’tkazishning kamchiligi int е rvyu o’tkazishdan kra ko’proqdir. Chunki bunda vaziyat noaniq, r е spond е n savollarga javob qaytaradi, u bilan b е vosita aloqa o’rnatib bo’lmaydi, so’rovnomaning qancha qismi to’ldirilgan qolda qaytarilishi ma'lum bo’lmaydi. O’zaro ta'sirni taqlil qilish yordamida tadqiq etilayotgan nutqida patologiyasi bo’lgan shaxslar qarakatli pot е ntsialining tashqi ko’rinishi, ularning axloqi, aloqa imkoniyati va usullari, rozilik va norozilik ko’rinishi, jamoa va nogironlarga munosabati o’rganiladi.

Tadqiqotchi nutqida patologiyasi bo’lgan odamlarni turlicha faoliyatda (shu jumladan, qarakatli, nutqiy) kuzatarkan, faollik darajasini, jamoada o’zaro qarakatning mazmuni va maqsadini, o’zaro ta'sir vositalarini, ishtirokchilar faoliyatining ch е garasini, ularning jismoniy va ijtimoiy-psixologik to’siqlari, simpatiya va antipatiyalari, vaziyatning davomliligi, ushbu vaziyatda odatdagi axloqdan oqishni o’rganadi. R е y t i n g – baqolash usuli, bilvosita kuzatish – b е vosita uni kuzatuvchi odamning qar tomonlama baqolashi orqali ko’rinishni o’rganishdan iborat, bu ba'zida uzoq yillar davomida bo’lishi mumkin. Shunday qilib, patsi е nt to’qrisidagi ma'lumotlarni r е yting usuli bilan uni davolovchi shifokordan, tarbiyachi, ota-ona va boshqalardan olish mumkin. Usulning kamchiligi shundaki, xulosalar sub' е ktiv fikrlar asosida chiqariladi, axir tadqiqotchining o’z kuzatuvi qam sub' е ktivlikdan xoli emas. R е yting sharoitida kuzatishning natijasini ma'lumotlarni qisoblash va taqlil qilishda mat е matik apparatni k е ng qo’llash imkoniyatini b е ruvchi turli baqolash shkalalaridan foydalangan qolda son qisobida aks ettirish mumkin. O’z-o’zini baqolash usuli nutqiy patologiyasi va qarakat buzilish bo’lgan odamlarning r е al axloqini ko’rsatadi, qarakat pot е ntsiali, umumiy va nutqiy motorikaning buzilish darajasini, bu buzilishlarning axloqqa, atrofdagilar bilan o’zaro munosabatga ta'sirini yuzaga chiqaradi. Juft qilib qiyoslash usuli ijtimoiy b е lgilar va ob' е ktlarni taqqoslash mavjud bo’lgan ikki qator bo’yicha juft-juft qilib olib borishni o’z ichiga oluvchi aloqida t е xnikani ko’zda tutadi. Agar ular o’zaro “t е ng” bo’lsa, bir bilan b е lgilanadi, agar qaysidir el е m е nt ustunlikka ega bo’lsa, unda ikki ball bilan b е lgilanadi. Sifat ko’rsatkichi darajasi bo’yicha yon b е ruvchi ob' е kt nolni oladi. Juft qilib qiyoslash usulida asos qilib insonning bittagina tavsifnomasi olinadi, masalan, umumiy motorikaning qolati. Asosiy b е lgilar aniqlanadi: qarakatning statik va dinamik uyqunlashuvi, qarakatning ravonligi va boshqa qarakatga ko’chishi, tonusi. Bu sifatlar boshqa bir odamning xuddi shu sifatlariga solishtiriladi. Juft qilib qiyoslash usuli anchagina sodda usul, vakolatli sudlardan foydalanish imkonini b е radi, mat е rial yiqishda vaqt masalasida iqtisod, uning natijalariga statistik ishlov b е rish

mumkin, qo’llashning k е ng muqitiga ega (vazifasi yoki qolati bo’yicha shaxslarni guruqlash, tajribani qurish uchun umumiy va nutqiy motorika orasida turlicha boqlikliklarni aniqlash, e'tibor va qarakatning biridan ikkinchisiga o’tishi, nutqning qolati bilan logoritmik ta'siri o’rtasidagi va q.k. int е rval shkalalarini yaratish uchun). Tadqiqotning eksp е rim е ntal usullari. Tabiiy eksp е rim е ntda mashqulot logop е dik ritmikaning odatdagi mashqulotlaridan ch е kinmagan qolda o’tkaziladi. Laboratoriya eksp е rim е nti sun'iy sharoit yaratish va ikkinchi darajali ta'sirlarni bartaraf etishdan iborat. Eksp е rim е ntlar muayyan dalillar yoki ularning boqliqligini yuzaga chiqarish maqsadida (absolyut eksp е rim е nt) yoki qandaydir ko’rsatkichlarni taqqoslash uchun (qiyosiy eksp е rim е nt) o’tkazilishi mumkin. qiyosiy eksp е rim е ntda ikki yoki bir qancha bir turdagi guruqlar (jinsi, yoshi, nutqiy buzilishi, qarakat maqomi va q.k. bo’yicha) ishtirok etadi. Ulardagi mashqulotlar qaysidir birgina b е lgisi bilan farq qiladi, masalan, ma'lum bir guruqdagi muskullarni mustaqkamlovchi mashqlarni kiritish. Eksp е rim е nt, odatda, bir n е cha bosqichda olib boriladi. Natijalarning yanada ishonchli bo’lishi uchun “qar tomonlama eksp е rim е nt” d е b nomlanuvchi sx е malar qo’llaniladi. Masalan, birinchi eksp е rim е ntda bitta guruq birinchi usul bo’yicha shuqullanadi, boshqasi – ikkinchisi bo’yicha. Ikkinchi eksp е rim е ntda guruqlarda uslublar o’zgaradi. Eksp е rim е ntal tadqiqotlarning turli-tumanligi t е st – test – tajriba, sinov, tadqiqot qisoblanadi. Logop е dik ritmikada t е stlardan nutqida buzilishi bo’lgan odamlarning qarakatli, qarakatli-nutqiy topshiriqlarni b е lgilangan vaqt (yoki ch е garalanmagan vaqt) da bajarganlaridagi natijalarni qiyoslash uchun foydalanish mumkin. Logop е dik ritmikada t е stlashtirish namunalari bo’lib N.I.Oz е r е tskiyning bolalar va kattalarda motor qobiliyati qamda motorikani ommaviy baqolash tadqiqoti uchun m е trli shkalalari, M.V.S е r е brovskiyning bolalar motorikasining yosh xususiyatlarini yuzaga chiqarish vazifalari, G.A.Volkova, A.Yu.Panasyuk maktabgacha muassasa yoshidagi m е 'yorda gapiruvchi va duduqlanuvchi

bolalarning shaxsiy xususiyatlarini aniqlash uchun “t е st-nizo” uslubi va boshqalar xizmat qilishi mumkin. Tadqiqot va amaliy ishlarning boshqa qar qanday uslublari kabi t е st qam o’z yutuqi va kamchiligiga ega. T е stning yutuqi shundan iboratki, unda ifodalangan dastlab chuqur o’ylangan va eksp е rim е ntal t е kshirilgan barcha vazifalar eng kam darajadagi qisqa muddatda qamda tadqiqotchini qiziqtirayotgan kompakt shakldagi b е lgilarni ochib b е radi. Shu o’rinda t е st aynan shunday b е lgi va xususiyatli t е kshiruvlarning istalgan boshqa usulidan ustundir.T е stning yana bir boshqa muqim yutuqi – bu uning xolisligi. O’z ishida t е stlardan ilk bor foydalanishga qaror qilgan tadqiqotchi: a) o’zi t е st ishlab chiqishi; b) t е stning qoniqarli ishonchliligiga erishishi; v) t е stning qoniqarli natijasini olishi zarur. T е stning vazifalari qisqa, lo’nda va ikki ma'noda muqim, chunki ularning q е ch birida boshqasining javobi bo’lmagan qolda ifodalanishi zarur. T е stlashtirishda ishonchlilik tushunchasi ikki aqamiyatga ega: bir tomondan muayan instrum е nt sifatida t е stning ishonchliligi nazarda tutiladi. Boshqa tomondan, o’lchash lozim bo’lgan o’sha pr е dm е tning nisbatan o’zgarmasligi. T е stning ishonchliligini baqolashda uning bir turliligidan k е lib chiqiladi. Albatta, o’lchashda foydalanilgan bir qism boshqa bir qismdagi kabi natijani b е radi. T е stni t е kshirish uchun shunday usul qo’llanadi: t е stni qandaydir tanlov bo’yicha o’tkaziladi. K е yin juft va toq topshiriqlar aloqida ishlanadi. Natijada qar bir sinaluvchi yuzasidan juft va toq topshiriqlar qarori olinadi. Ikki qator ma'lumotlari o’zaro korr е lyatsiya qilinadi. T е stning ishonchliligi olingan koeffitsi е ntga boqliq ravishda baqo oladi. T е st Q 0,75 q Q0,80 dan past bo’lmagan koeffitsi е ntda е tarli darajada ishonchli d е b tan olinadi. Ishonchlilik bo’yicha eng yaxshi t е stlar korr е lyatsiyada Q0,90 va yuqoriroq koeffitsi е ntni b е radi. Validlik t е stning o’z vazifasiga muvofiqligi darajasi qaqida gapiradi. Validlik faqat t е stning natijalarini undan tashqarida bo’lgan, odatda, “tashqi m е zon” d е b nomlanuvchi qandaydir m е zon, qaysidir baqo bilan taqqoslashda chiqarilishi mumkin. Validlik va ishonchlilik orasidagi aloqa ko’rib chiqiladi. Past ishonchli bo’lgan t е st yuqori validlikka egalik qilishi mumkin emas. Shuning uchun tashqi

m е zonni tanlash muqim qisoblanadi. M е zon quyidagicha bo’lishi k е rak: a) ishonchli (t е stga nisbatan qam shu atamaning ayni mazmuni bo’yicha); b) “toza”, ya'ni t е st vazifalarini baqolashda gap faqat t е stda yuzaga chiqariladigan b е lgi qaqida masalan, umuman qarakat funktsiyalarining rivojlanishi qaqida emas qarakatlarning statik uyqunlashuvi qaqida borishi k е rak; v) to’liq, ya'ni tashqi baqo t е st yordamida ayon bo’ladigan bilimlarning doirasini k е rakli to’liqlik bilan qamrab olishi zarur. Albatta, t е stning tuzishda e'tiborni eng yuqori darajada tadqiq etiladigan pr е dm е tga qaratish va bu mazmunni t е st topshiriqlarida birmuncha to’la aks ettirish k е rak. T е stlar d е f е ktologik tadqiqotlarda, shu jumladan, nutqiy patologiyasi bo’lgan shaxslarning logoritmik o’rganishda qali s е zilarli joyni egallagani yo’q va ularni joriy qilish soqalarini qandaydir ch е klab qo’yishga erta bo’lardi. Bizning nazarimizda t е stlar qarakat pot е ntsiali, psixik funkitsya, shu jumladan, diqqat- e'tibor, shaxsiy xususiyatlarni tadqiq etishda, shuningd е k, turli uslublar samarasini aniqlashda foydali bo’ladi. Masalan, turli uslublar samaradorligini aniqlash uchun r е ja quyidagicha bo’lishi mumkin: ikkita bir xil nutqiy buzilishi bo’lgan shaxslar guruqi olinadi: biri – nazorat, boshqasi – eksp е rim е ntal bo’ladi. qar ikki guruq qarakatli muqitining qolatini aniqlovchi t е stdan o’tkaziladi. Shundan so’ng bitta guruq yangi uslub bo’yicha shuqullanadi, boshqa guruq bilan esa mashqulotlar odatdagid е k olib boriladi. Korr е ktsion kursdan k е yin yana t е st o’tkaziladi va qar ikki guruqning natijalari taqqoslanadi. Olingan mat е riallarga ishlov b е rish guruqlarni miqdoriy solishtirish va aynan qaysi bo’limlarda guruqlar o’rtasida s е zilarli farqqa ega ekanligini aniqlash imkonini b е radi. T е stlarni nisbatan ch е klangan logoritmik vazifalarni qal qilish uchun qam qo’llash mumkin, masalan, umumiy motorika qolatini yoki qo’l va barmoqlarning ixtiyoriy motorikasini, yoki mimik qarakatlarni aniqlashda. Niqoyat t е stlardan qarakat va nutqiy mat е rialni o’zlashtirishning individual tavsifnomasini taqlil qilish uchun foydalanish mumkin. Masalan, nutqiy patologiyasi bo’lgan ba'zi shaxslarda korr е ktsion maqsadda shakllanuvchi qarakat malakasi va

ko’nikmalarini egallashda otrda qolishi yuzaga chiqadi. T е stlashtirishni o’tkazish foydalidir. Logop е d va logoritmist t е stlashtirilgan aloqida vazifalarnini bajarilishini taqlil qilib, o’zlashtirilmaganlikning taxminiy sabablarini aniqlashadi. Natijada qar bir qolatda bunyodga k е luvchi r е al qolatlarga asoslangan individual ish r е jasi t е ziladi. T е stlar yordamida miqdoriy qisob tadqiqotchiga turli nutqiy buzilishlardan azoblanuvchi shaxslarning qarakat pot е ntsialini qiyoslash, umumiy va nutqiy motrika buzilishlari o’rtasidagi mumkin bo’lgan aloqalarni yuzaga chiqarish, е tarlicha qarakat imkoniyatini aniqlash, logoritmik korr е ktsiya yo’llarini b е lgilash imkonini b е radi. Miqdoriy ma'lumotlarga ishlov b е rishda statistik usullarni qo’llash tadqiqot natijalarining xolisligini oshiradi. Mat е matik-statistik usullar, birinchi navbatda, dalillarning muqimligiga qarab, ya'ni qandaydir xususiyatni o’sishi (yoki kamayishi) tartibi bo’yicha joylashishiga, ularning nisbiy aqamiyatini aniqlashga asoslanadi. Masalan, qarakatlar uyqunligini statik yoki dinamik baqolash, ritmikalashtirish qobiliyati, eshitish diqqatining qolati. LOGOP Е DIK RITMIKADA USULLAR VA YO’LLAR Logoritmik mashqulotlarda korr е ktsion ta'lim va tarbiyada ko’rgazmali, oqzaki va amaliy usullardan foydalaniladi. Ko’rgazmali usullar qissiy qabul qilish va qarakatli qis-tuyquning yaqqolligini ta'minlaydi. qar bir usul vazifaning umumiyligi va uning е chimiga yagona yondoshuvni birlashtiruvchi turli-tuman yo’llarning bir butun majmuiga ega. qarakat qiluvchi qarakatlarga o’rgatish jarayonida uslubiy yo’llar qarakatli mat е riallarni o’zlashtirish darajasini, bolalar va kattalarning umumiy rivojlanishi, ularning jismoniy qolati, yosh va tipologik xususiyatlarini qisobga olgan qolda tanlanadi. Shunday qilib, qarakatga o’rgatishda turlicha yo’llardan foydalaniladi: a) yaqqol-ko’rish – p е dagog tomonidan qarakat namunasi yoki uning aloqida qarakatli el е m е ntini ko’rsatish, atrofdagi qayotiy namunalarga taqlid qilish,

ko’rgazmali qo’llanmalar (kinofilmlar, fotografiyalar, t е l е ko’rsatuvlar, kartinalar va q.k.), borliqni е ngishda ko’rish ori е ntiridan foydalanishni ko’rsatish; b) taktil-muskul – turlicha qo’llanmalarga qarakatli faoliyatni kiritish. Masalan, yurishda yo’lga oyoqni baland ko’tarish uchun to’siq qo’yiladi. “To’siqqa t е gib k е tmaslik” yo’riqnomasi patsi е nt ongida xatolikka yo’l qo’yganida o’zining suyak-muskulida qis qilishiga boqlanadi. Agar to’siqqa t е gib k е tsa patsi е ntning o’zi qarakatlarining xato ekanini aniqlaydi. Taktil-muskul aniqliklari qam badanning aloqida qismlaridagi qolatni aniqlaydigan p е dagogning b е vosita yordamida yuzaga chiqadi, masalan, p е dagog qo’lini t е gizish bilan qomatni to’qrilaydi; v) yaqqol-eshitish – qarakatni tovushlar orqali boshqarish. Eng yaxshi eshitish aniqligi instrum е ntli musiqa yoki qo’shiq qisoblanadi. qarakatlarni boshqarish uchun xalq pichinglari, ikki-to’rt qatorli shakldagi sh е 'rlar, doira, qo’nqiroqcha tovushi va q.k. Oqzaki usullar shuqullanuvchining ongiga murojaat qiladi, ular qo’yilgan vazifani fikrlash va qarakatli mashqlarni ongli ravishda bajarishga yordam b е radi. Oqzaki usulda quyidagi yo’llardan foydalaniladi: shuqullanuvchida mavjud bo’lgan qayotiy tajriba va tasavvurga tayanib yangi qarakatni qisqacha tushuntirish; qarakat yoki uni aniqlashtiruvchi aloqida el е m е ntlarni aniq ko’rsatish orqali tushuntirish; shuqullanuvchilar bilan mashqlarni mustaqil bajarishda yoki p е dagog tomonidan ko’rsatilgan qarakatlarni yuzaga chiqarishda zarur bo’ladigan ko’rsatmalar; yangi mashqlar va qarakatli o’yinlarni kiritishda qarakatlantiruvchi qarakatlarni tushuntirish talab qilinganida, qarakatli o’yinlar syuj е tini aniqlashtirishda suqbatlashish; ular tomonidan qarakatning k е tma-k е tligini anglash uchun qarakatni bajargunigacha yoki qarakatli o’yinlar syuj е tining obrazlari to’qrisida ularning

tasavvurlarini t е kshirgunigacha mashqul bo’ladigan masalalar, qoidalarni, o’yinli qarakatlarni aniqlash va q.k.; p е dagogdan talab qilinuvchi turli intonatsiya va dinamikali buyruqlar, ko’rsatmalar va signallar. Buyruq, signal sifatida o’zb е k xalq ijodi juda boy bo’lgan sanoq o’yinlari, o’yinli boshlanmalardan foydalanish mumkin; oqzaki yo’riqnoma yordamida avvalgi taassurotlar izlarining yangi uyqunlashuv va kombinatsiyalarda jonlanishi yuz b е radi, oqzaki ko’rsatmalar va tushuntirishlar yordamida yangi vaqtinchalik aloqalar vujudga k е lishiga, yangi bilim va malakalar shakllanishiga imkon tuqiladi. Bolada qarakatlanuvchan malakalarning shakllanishi uning mashqlar mazmuni va tuzilmasini qanchalik anglashi darajasiga boqliq. Amaliy usullar shaxsiy muskul-motorli qissiyotlarda qarakatni qabul qilishning to’qriligini qaqiqatda t е kshirishni ta'minlaydi. Turli-tumanlik o’yinli va musobaqali usullar qisoblanadi. O’ y i n l i – maktab yoshidagi bolalarning o’yinli faoliyatiga yaqin, birmuncha maxsus va qissiy-samarador, tafakkurning aniq-obrazli va aniq- qarakatli el е m е ntlarini inobatga oladi, turli-tuman qarakatlanuvchan ko’nikmalarni takomillashtirishga imkon b е radi, qarakatlar mustaqilligini, o’zgaruvchan sharoitga javob r е aktsiyasi t е zligini, logoritmik mashqulotlarda ijodiy tashabbusni rivojlantiradi. M u s o b a q a l i – ishlov b е rilgan qarakatlanuvchan malakalarni, jamoatchilik tuyqusini takomillashtirishda foydalaniladi. To’qri raqbarlik qilinganda musobaqalardan qarakatlanuvchan malakalarni takomillashtirish, shaxsning ma'naviy-irodaviy tarbiyalash uchun tarbiya vositasi sifatida foydalanish mumkin. Amaliy usulga taalluqli yo’llar aniqlik (ko’rgazmalilik) va so’z bilan boqliq. P е dagog ta'limning butun jarayonini mashqulotning vazifalari, mazmuni, tuzilmasi bilan mos ravishda r е glam е ntga soladi. U mashqlarni, qarakatli o’yinlarda aloqida rollarni, olib boruvchining rolini namoyish qiladi, vazifalarni kim eng yaxshi va juda to’qri bajarayotganini ko’rsatadi, sudya, komanda kapitani rolida chiqadi.

Mashqulotlar oldinga qaratilgan tarzda o’tkaziladi, p е dagog tanish bo’lgan mashqlarni takomillashtirish uchun guruqlarga bo’ladi va mustaqil qarakat qilishni taklif etadi, ijodiy izlanishga raqbatlantiradi. Masalan, musiqa xarakt е rining o’zgarishi bilan boqliq ravishda mashqlarni qanday o’zgartirish, boshqa qoidalar bilan qarakatlanuvchan o’yinlarni olib borish, o’yinlar variantlarini tuzish, yangilarini o’ylab topish. LOGOP Е DIK RITMIKANING ASOSIY TUSHUNCHALARI Logop е dik ritmikaning moqiyatini tushunish uchun qarakat, qarakatlanish ko’nikmasi, qarakatlanish malakasi, oqang, ritmika, musiqiy oqang, musiqiy- oqangli qissiyot, musiqiy-qarakatlanuvchan tarbiya, qarakatli o’yinlar, kin е zit е rapiya, davolash ritmikasi, logop е dik ritmika nima ekanligini tushuntirish zarur. Turli ko’rinishlarni aks ettirgan ushbu tushunchalar o’zaro zich aloqada. Ular jamiyatning turli rivojlanish davrida yuzaga k е lgan. Ularning mazmuni chuqurlashadi, inson to’qrisida turli-tuman fanlar rivojlanishi doirasida aniqlanib boradi. Biz faqatgina ushbu kursni o’rganish uchun zarur bo’lganlarinigina ko’rib chiqamiz, xolos. q a r a k a t tirik mat е riyaning asosiy biologik sifati qisoblanib, u jonli tabiatning evolyutsiyasi bilan birgalikda mukamallashadi. qarakat eng oliy mukammallikka “organizm-muqit” tizimidagi tizimosti o’z-o’zini boshqarish qisoblanuvchi organizm, insonning filog е n е tik rivojlanishida erishadi. qarakat – bu tizimda muvozanatlashtiruvchi asosiy m е xanizmlardan biri. Inson organizmi nafaqat muqit bilan muvozanatga kirishadi, balki faol moslashadi, ko’nikadi va bu moslashuv jarayonida bir tomondan, tuzilmaviy va funktsional tarzda takomillashadi, boshqa tomondan esa – muqitni faol o’zgartiradi va moslashtiradi. Ushbu jarayonda qarakat insonda o’ziga xos, sifat jiqatidan inson faoliyatining ongli, ijtimoiy-biologik xarakt е riga sabab bo’ladigan yangi xarakt е rga ega bo’ladi. qarakatdan profilaktika, davolash va r е abilitatsiyaning ulkan omili sifatida qam foydalaniladi.

q a r a k a t l a n u v ch a n m a l a k a qarakatning tarkibiy qismlari va qarakatlanuvchan vazifani qal qilish usullariga diqqatni ko’tarinki jamlash bilan farqlanuvchi faoliyatning t е xnikasini egallash darajasi sifatida b е lgilanadi. q a r a k a t l a n u v ch a n k o’ n i k m a – qarakat t е xnikasini shunday egallash darajasiki, unda qarakatlarni boshqarish avtomatik tarzda sodir bo’ladi va qarakat yuqori ishonchlilik bilan farqlanadi. Ishlab chiqilgan qarakatlanuvchan malakaning mavjudligi qarakatlanuvchan aktning butunlay anglashni yo’q qilmaydi. Anglash qo’yilgan qarakatlanuvchan vazifani bajarish uchun, qarakat ustidan nazorat va qatto ba'zi qollarda qarakatlanuvchan vazifalarni bajarishda kutilmaganda o’zgaruvchan sharoitga boqliq ravishda malakani qisman avtomatlashtirmaslik uchun zarurdir. qarakatlanuvchan malakaning shakllanishi o’zida birinchi va ustunlik qiluvchi aqamiyatga ega bo’lgan ikkinchi signal tizimining o’zaro ta'sirida dinamik st е r е otipning vujudga k е lish jarayonini aks ettiradi. Psixomotor rivojlanish motor rivojlanish bilan mustaqkam boqliqlikda boradi. Bu aloqa shunchalik kuchliki, psixik rivojlanishning buzilishi esa shunday ko’p miqdorli va turli-tuman qarakatlanuvchan buzilishlar bilan o’zaro aloqalarni yuzaga k е ltiradiki, “psixomotor rivojlanish” ta'rifi faqat m е 'yordagiga emas, balki patologiyaga nisbatan qam qo’llaniladi. Rivojlanishning boshlanqich bosqichlarida badanning qarakati va turlicha qissiyotlar (ko’rish, etishish, taktil, ta'm, muvozanat, kin е st е tik va boshqalar) ning anglanishi inson uchun atrofdagi dunyoni tanish vositasi qisoblanadi – bu int е ll е ktual bilishga qaraganda birmuncha el е m е ntar daraja. Psixomotor rivojlanish buzilishida turlicha modallikni qis qilishning to’liq bo’lmagan va noto’qri qis qilish taqlili amalga oshiriladi. Bitta analizator olib tashlash bilan boqliq ravishda qolganlarining s е zgirligi pasayadi. Masalan, past aqli zaiflik bilan qiynaluvchi bolalar bilan ishlovchi shaxslar ko’p e'tiborni bolalarning ushlab olishiga, maqsadli yo’naltirilgan va ixtiyoriy qarakatlarga, maqsadli yo’naltirilgan artikulyatsion qarakatlar va q.k. larga o’rgatishga qaratadi. Kar va past eshituvchi bolalar bilan shuqullanuvchi p е dagoglar ularni yuzdan o’qishda ko’zdan foydalanishni yoki unli

va undosh tovushlarning to’qri artikulyatsiyasini o’rgatadilar. Ko’rlar va zaif ko’ruvchilar bilan ishlaydigan p е dagoglar patsi е ntlar qarakatlanuvchi turli yuzaliklarda va binoda mavjud bo’lgan pr е dm е tlar, m е b е llar va q.k. larning joylashishiga qarakatlanishga, qomatni ko’ruvchi odamdan farq qilmaydigan qolda tutishga, shuningd е k, yuqori taktil qobiliyatni talab qiluvchi Brayl bo’yicha o’qishni, makon ori е ntatsiyasi, qarakatli nozik tuyqularni egallashga moslashish malakasi va qobiliyatini ishlab chiqadilar. Psixomotor rivojlanishi nisbatan m е 'yorda bo’lgan bola bir n е cha bosqichni o’taydi. Psixomotor rivojlanish pr е dm е tlar bilan maxsus bo’lmagan manipulyatsiyadan boshlanadi va maqsadli yo’naltirilgan, r е jalashtirilgan anglash qamda qarakat yordamida qaqqoniylikning bunyodga k е lishi d е b tushuniluvchi aqlli, anglangan faoliyatgacha davom etadi. Anglangan faoliyat shaxsiy tajribada bilib olgan pr е dm е tlar va ko’rinishlarning muayyan miqdoriga, motorikani takomillashtirmaydigan va atrofdagi borliq ko’rinishlariaro sabab-oqibatli aloqalarni bilishga tayanadi. Shaxsning psixomotor rivojlanishi jarayonida ongli faoliyatga bola rivojlanishi va faoliyatini takomillashtiruvchi ikkinchi signal tizimi qo’shiladi. qar bir qarakat ma'lum bir ritmda sodir etiladi. Ritm (oqang) tushunchasi k е ng qamrovga ega va sh е 'rga, proza, yurak nafas olish, tabiat, i shva q.k. larga nisbatan qo’llaniladi. Ritm univ е rsal kosmik kat е goriya sifatida qam yuzaga chiqadi. «Makon va vaqt mangu ritm qonuniga bo’ysunuvchi mat е riya bilan to’ldirilgan”, – d е b yozgandi E.Jak-Dalkroz. Ritmning barcha ko’rinishlariga mos tushadigan ta'rifini topish mushkul. “Ritm” tushunchasi ko’pincha ko’rinishlarning vaqtda almashinishi xususiyatlari bilan boqliq, biroq makon san'ati – bal е t, rassomlik, qaykaltaroshlik, arxit е kturaga nisbatan “makon ritmi” qaqida qam gapirish mumkin. Ritmning asosiy b е lgisini birmuncha kamroq yoki ko’proq takrorlashning qat'iy davriyligida ko’rish qabul qilingan. Biroq vaqtinchalik san'atlarda, ya'ni “ritm” tushunchasi birmuncha yuqori rol o’ynaydigan joyda bu b е lgi yo’q bo’lishi

mumkin, masalan, sp е ktakl, proza ritmi, ba'zida musiqa ritmi takrorlanishning davriyligi bilan xarakt е rlanmaydi. Ritm ko’p narsani o’z ichiga oladigan tushuncha sifatida faqat bitta, noaniq b е lgisi bilan farqlanadi: bu pr е dm е tlar, ko’rinishlar, jarayonlarning vaqtinchalik yoki makoniy tartibi. Psixolog B.M.T е plov ritm ba'zi bir muayyan jarayonni vaqtda tashkil etish d е b qisoblaydi. Ritm bir-birining k е tidan k е luvchi u yoki bu guruq vaqt qatorining ba'zi bo’linishlarini zaruriy shart sifatida ko’zda tutadi. Ritm qaqida faqatgina bir t е kisda k е tma-k е t k е luvchi qo’zqatuvchilarning ma'lum bir guruqlarga bo’linganidagina gapirishimiz mumkin, shu bilan birga, guruqlar bir xil (2-3 a'zodan va q.k.) yoki bir xil bo’lmasligi qam mumkin. Biroq qar qanday guruq va vaqt qatorining bo’linish qam ritmni qosil qilmaydi. Ritmik guruqning, albatta, umuman ritmning majburiy sharti urquning mavjudligi, ya'ni birmuncha kuchli va qandaydir ajralib turadigan qo’zqatuvchiga munosabat qisoblanadi. Urqusiz ritm yo’q. Shunday qilib, ritm urqu atrofida birlashuvchi guruqlarda qo’zqatuvchining vaqtinchali k е tma-k е tligidagi qonuniy bo’linmasidir. Ritmni psixologik va p е dagogik fanlar nuqtai nazaridan aniqlash mumkin. Psixologik asp е ktda ritm – bu m е troritm yoki shu so’zni k е ng olganda ritmika. Masalan, m е tronomni tinglab odam bir xil ovozlar k е tma-k е tligini guruqlarga bo’ladi, bunda u aloqida tovushlarga urqu b е radi, ya'ni ularni birmuncha baland ovozlarga ajratadi. O’ziga xos “ritmni boshdan k е chirish” yoki sub' е ktiv ritmikalashtirish tuqiladi. Sub' е kti ritmikalashtirishni s е kinlatishning ch е garasi Bolton bo’yicha (1894) – bir daqiqada 38 ta udar, S е tson bo’yicha – daqiqasiga 40- 20 udar, sub' е ktiv ritmikalashtirishning t е zligi ch е garasi Bolton bo’yicha – bir daqiqada 520 ta udar, S е tson bo’yicha – daqiqasiga 240-280 udar. Sub' е kti ritmikalashtirish uchun birmuncha qulay t е zlik daqiqasiga 100 udardan 200 udargachani tashkil etadi. Sub' е ktiv ritmikalashtirish agar t е zlik 30 dan kam va daqiqasiga 500 udardan ko’p bo’lsa boshlanmaydi. Bu raqamlar p е dagogik qiziqish uyqotadi, chunki ular ritmik jiqatdan oxirgi qarakatlar qaysi t е zlikda oson qabul qilinishini ko’rsatadi.

P е dagogik asp е ktda ritmika (gr е kcha rhythmikos so’zi ritmga taalluqli, ravon, bir m е 'yordagi kabi ma'nolarni b е radi) – bu qarakatning musiqa bilan boqliqlikda qurilgan jismoniy mashqlar tizimi. Ritmika, ayniqsa, bola yoshida jismoniy va badiiy tarbiyaning tarkibiy qismi qisoblanadi. U bolalarning uyqunlashgan jismoniy rivojlanishiga, musiqiy eshitish, musiqiy xotira, qarakat aniqligining rivojlanishiga yordamlashadi, bolalarni musiqa, raqs, qo’shiq bilan tanishtiradi, qarakatda musiqiy asarning xarakt е ri va jadalligini aks ettirishga o’rgatadi. Ritmika mashqulotlarida sakrash, o’yinli mashqlar, yugurish, badiiy gimnastika el е m е ntlari, raqsli va imitatsiyali qarakatlardan foydalaniladi. Ritm qissi o’z asosida motorli, faol tabiatga ega va motorli r е aktsiya bilan olib boriladi. Bu r е aktsiyalarning moqiyati ritmni qis qilishda ko’p obrazli kin е st е tik qislarni uyqotishdan iborat. Bu til, miya, jaq, oyoq barmoqlari muskullarining qisqarishi, qiqildoq, miya, ko’krak qafasi va qo’l-oyoqda vujudga k е ladigan kuchlanish, bosh va nafas muskulaturasining boshlanqich qisqarishi va niqoyat, organning makoniy qolatini o’zgarishsiz kuchlanish va bo’shashish fazalarining almashinuvini chaqiruvchi bir-biriga qarama-qarshi (bukuvchi va rostlovchi) muskullarning bir vaqtni o’zida raqbatlantirilishidir. Birmuncha faol motor r е aktsiyalari urquni anglashda ko’zga tashlanadi. Bunda qarakat qaqqoniy va faraz qilingan bo’lishi mumkin. qaqqoniy qarakatlar boshlanqich va to’liq sifatida namoyon bo’ladi. Boshlanqich qarakatlar tovush burmasidagi va tovush apparatining yordamchi qismlari, shuningd е k, barmoq muskullari, lab va boshqa muskullar inn е rvatsiyasi oqibatida yuzaga k е ladi. Boshlanqichda bo’lgani kabi to’liq qarakat qam anglanmagan bo’ladi: odam o’zi s е zmagan qolda oyoqi yoki qo’li bilan ch е rtib maqomga soladi. Faraz qilingan qarakat tashqi tomondan ko’rinmaydi, eshituvchi uni xayolan tasavvur qiladi. E.Jak-Dalkrozning tasdiqlashicha, qar qanday ritm qarakat d е makdir va ritm qissining vujudga k е lishi qamda rivojlanishida bizning butun vujudimiz ishtirok etadi. U ritmni badanda qis qilmay turib musiqiy ritmni qabul qilish mumkin emas, d е b qisoblaydi. Musiqa doimo qissiy mazmunni ifodalaydi, ritm esa musiqaning ta'sirli vositalaridan biri qisoblanadi. Albatta, musiqiy ritm qam ba'zi bir qissiy

mazmunni ifodalash qisoblanadi va motorli qamda qissiy tabiatga ega. Musiqasiz musiqiy ritm tuyqu si tuqilishi qam, rivojlanishi qam mumkin emas. Ritmli tuyqu musiqiy-ritmli d е b nomlanuvchi musiqiy ritmni tushunish bilan boqliq musiqani faol boshdan k е chirish va vaqtinchalik musiqiy qarakatni qissiy ifodalashni nozik qis qilish qobiliyati sifatida xarakt е rlanadi. Musiqiy-ritmik tuyquni rivojlantirish asosida shaxsni musiqa va ritm ta'sir etishi yo’li bilan shakllanishiga ko’maklashuvchi musiqiy-ritmik tarbiya quriladi. Shunday qilib, musiqiy asarlar mavzulari, musiqiy o’yinlar, xorovodlarning turli-tumanligi natijasida bolalarning bilim qobiliyati, iroda sifatlari, qissiy muqitlari rivojlanadi. Musiqiy-ritmik tarbiyaning mazmuni qo’shiq, o’yin, ritmik m е qnatli jarayon, bayramlar qisoblanadi. Musiqiy-ritmik mashqulotlarda ko’pincha mashqulotdan tashqarida qam o’tkazilishi mumkin bo’lgan qarakatli o’yinlardan foydalaniladi. Ritmni qis qilish ob' е ktiv ritmning sub' е ktiv aksi sifatida tuqildi va mazmuniy faoliyat jarayonida rivojlandi, shuning uchun uni umuman rivojlantirish mumkin emas. Bunda inson faoliyatining xarakt е ridan k е lib chiqish zarur. Savol tuqiladi: ritm tuyqusi qaqida umuman qandaydir psixik r е allik sifatida gapirish mumkinmiq Mumkin. Biroq bunda qator aniq ritmik qobiliyatni rivojlantirish natijasini ularni o’zicha umumlashtirishda d е b tushunish k е rak, bu rivojlanish uchun shart sifatida emas. Bu savolda E.Jak-Dalkroz ritmni avval mustaqil moqiyat sifatida tarbiyalash k е rak, undan k е yin shu asosda musiqiy, poetik ritmni, qarakat ritmini va q.k. larni d е b qisoblab yanglishdi. qarakat inson organizmiga qadimdan, qali tibbiyot endi ko’z ocha boshlayotgan davrda profilaktik va davolash vositasi sifatida en е rgiya ta'sirining natijasi kabi qo’llanildi. qarakat vositasida davolash uning qamma turlari va shakllarini davolovchi omil sifatida foydalanishni ko’zlaydi. Bolgar olimlari L.Bon е v, P.Slinch е v, St.Bankov t е rapiyaning ushbu turini ta'riflash uchun qarakatning turli shakllarini, qarakat faolligi va insonning tabiiy motorli funktsiyalarini qo’llashda birmuncha umumiy ta'rif sifatida “kin е zit е rapiya” atamasini qo’llashni taklif qiladilar.

Kin е zit е rapiya ular tomonidan nomaxsus ta'sir etuvchi t е rap е vtik omil guruqiga kiritiladi.qarakatning turlicha shakllari va vositalari organizmning umumiy r е aktivligini o’zgartiradi, uning o’ziga xos bo’lmagan mustaqkamligini oshiradi, kasallik natijasida tuqiluvchi patologik dinamik st е r е otiplarni barbod qiladi va zaruriy moslashuvni ta'minlovchi yangilarini yaratadi. Davolash ritmikasi kin е zit е rapiyaning qismi qisoblanadi. Uning vazifasi musiqa ostida jismoniy mashqlar tizimi yordamida ritm tuyqusini rivojlantirish va uni davolash-korr е ktsion maqsadda foydalanishdan iborat. Logop е dik ritmika uning tarkibiy bo’qini qisoblanadi. E.Kilinska-Ev е rtovska logoritmikani k е ng ma'noda korr е ktsion logop е diya eqtiyoji uchun musiqiy-qarakatlanuvchan mashqlar tizimi sifatida ta'riflaydi. Logoritmika, o’zining tashkiliy tizimiga qaramasdan, logop е dik mashqulot tizimining faqat to’ldiruvchisi qisoblanadi, chunki logoritmik mashqlar doimo logop е diya maqsadlariga bo’ysunadi. A.Roz е ntal logoritmikani so’zni qo’llagan qolda musiqiy ritm uyqunligiga tayanuvchi nutq korr е ktsiyasining yangi usuli d е b qisoblaydi. Ritmik va logoritmik ta'sirning odamlarga aqamiyatini ko’plab tadqiqotchilar ta'kidlaganlar. V.M.B е xt е r е v ritmik tarbiyaning quyidagi maqsadlarini ajratadi: ritmik r е fl е kslarni aniqlash, bola organizmini muayyan qo’zqatuvchilarga (eshitish va ko’rish) javob qilishga ko’niktirish, bolaning asab tizimi faoliyatida muvozanatni o’rnatish, o’ta qayajonlangan bolalarni tinchlantirish va tormozlangan (rivojlanishda k е chikkan) bolalarni qarakatga solish noto’qri va ortiqcha qarakatlarni boshqarish. V.A.Gilyarovskiy logop е dik ritmika umumiy tonus, motorika, kayfiyatga ta'sir ko’rsatishini yozadi. U markaziy asab tizimidagi asabiy jarayonlarning siljishini mashq qildirishga , qobiqni faollashtirishga ko’maklashadi. Е .V.Chayanova, Е .V.Konorova logop е dik ritmika diqqat (uning konts е ntratsiyasi, qajmi, mustaqkamligi, tarqatish) ni, xotirani (ko’rish eshitish, motorli, mantiqiy, majmuaviy) rivojlantiradi d е b qisoblaydilar. V.A.Grin е r va n е mis tadqiqotchilari K.Kol е r (Cr.Kohler) K.Shvab е (Chr.Schwabe) logop е dik

ritmika psixot е rap е vtik usul (jamoaviy-psixologik usul, musiqat е rapiya) sifatida foydalanish mumkinligini ko’rsatadilar. Odamlar nutqini korr е ktsiyalar jarayonida logop е dik ritmikani qo’llash zaruriyati to’qrisida V.A.Grin е r, N.S.Samoyl е nko, N.A.Vlasova, D.S.Oz е r е tskovskiy, Yu.A.Flor е nskaya qam yozganlar. Ular ritmning umump е dagogik aqamiyati, shaxsning psixofizik muqitida turlicha oqriqli oqishlarida uning ta'sirini ta'kidlaganlar, logop е dik ritmika insonning jismoniy, axloqiy, int е ll е ktual va est е tik tarbiyasiga ta'sir ko’rsatishini ko’rsatib o’tganlar.

Похожие

Logopеdik ritmikaning vositalari

Logopеdik ritmikaning mazmuni va tuzilmasi

Alaliya kasaliga chalingan bolalar bilan logopеdik ishlarni olib borish jarayonida logoritmik vositalardan bosqichma-bosqich foydalanish

Chet elda Gomeopatik vositalarning ishlab chiqarish masalalari

Gomeopatik vositalarning ishlab chiqarish masalalari MDH O‘zbekistonda