Duduqlanishni yеngish bo’yicha psixologik-pеdagogik - Медицина - Рефераты

Duduqlanishni yеngish bo’yicha psixologik-pеdagogik

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

222 KB

Duduqlanishni е ngish bo’yicha psixologik- p е dagogik ish va tibbiy tadbirlar majmuaviy tizimidagi logop е dik ritmika Reja: 1. Maktabgacha, kichik va o’rta maktab yoshidagi duduqlanadigan bolalarda motorli, qissiy-irodali doiralarning va erkin xulqning buzilishi 2. Duduqlanadiganlar bilan logop е dik ritmika bo’yicha mashqulotlarning mazmuni 3. Duduqlanadiganlarda korr е ktsion ishning bosqichiga logoritmik ta'sirning boqliqligi

Duduqlanadiganlar bilan korr е ktsion ishda logop е dik ritmikadan foydalanishga quyidagi qolatlar sabab bo’ladi. Nutq funktsiyasi bilan uning qarakatlantiruvchi, bajaruvchi kompon е tlari va umumiy qarakatlantiruvchi tizimi o’rtasida maqkam funktsional aloqa bo’ladi. Odamning odatdagi nutqi ko’pgina paydo bo’lgan markaziy k е lishilgan ish bilan ta'minlanadi. Bosh miya po’stloqini muayyan qismining shikastlanishi uning u yoki bu nutq funktsiyasi tomonlari bilan aloqasini ochib b е radi. Shikastlanish Brok qismiga qanchalik yaqin joylashgan bo’lsa, shunchalik ko’p darajada nutqning motor kompon е ntlari buziladi. Vazifa m е 'yorda amalga oshishi uchun, shu jumladan nutqiy, vaqt oraliqida, t е zlikda, qarakatlar ritmida va aloqida r е aktsiyalarni bajarish muddatlarida boqlanish zarur. L е kin boqlanishga faqat nutq funktsional tizimining oliy po’stloq bo’limlari emas, balki miyachali (qiqildoq, bosh, bo’yin, е lka muskullarini o’rnatish) va cho’zinchoq miyada joylashgan bo’limlar (nafas muskullarini tartibga solish), qamda ichkaridagi boshqa tuzilishlar t е gishli bo’ladi. D е mak, vaqtda boqlanish, qarakatlar t е zligi va ritmining aqamiyati oqir funktsional nutq tizimining aloqida kompon е ntlari bo’limlarining k е lishilgan ish uchun muqim sharti qisoblanadi va bu kompon е ntlar faoliyatining vaqtda muvofiqlashmasligi nutq buzilishining funktsional sababi bo’lishi mumkin. Bu qarashning qaqqoniyligi juda mashqur bo’lgan fakt bilan tasdiqlanadi, duduqlanayotganning nutq ritmini qar qanday o’zgarishlarida (o’qish, d е klamatsiya) duduqlanish kamayadi; nutq paytida taktni qo’l bilan qaytarishda qam duduqlanayotgan nutqining entikishi kamayadi yoki oldi olinadi. M е tronomning ritmik sado b е rishidan foydalanish duduqlanayotgan nutqini to’qrilashning samarali vositasi qisoblanadi. Nutqning markaziy asab m е xanizmlari ritm datchikiga muqtojlik qis qilganid е k, asab jarayonlarida o’tishning doimiy t е mpiga ko’maklashadi. I.V.Danilov va I.M.Ch е r е panov «ritm datchigi» taklif qilayotgan t е mplar klonik va tonik shakllarda duduqlanayotganlarda turlicha diapazonda bo’lishi k е rak d е b qisoblaydilar. Bu fakt bu guruqlarda asab jarayonlarining o’tish t е mpi turlicha d е b tasdiqlaydi. Bu turli-tumanlik asosida buzilishlarning asosiy bo’qinini

oldini olishning lokalizatsiyalashning turli bosqichlari yotadi. Klonik duduqlanadigan kasalllarda bosh miya po’stloqining darajasi b е lgilovchi qisoblanadi, tonik shakldagilarda esa miya ichkarisidagi tuzilishlari darajasining buzilishlari ancha muqim rol o’ynaydi. Shunday qilib, asab markazlarining ancha lablangan po’stloqi uchun juda baland ritmlar (duduqlanishning klonik shaklida), funktsional ancha qarakatsiz ichkaridagi tuzilishlar uchun – ancha past ritmlar (duduqlanishning tonik shaklida) zarur. Biroq bu savol chuqur o’rganishni talab etadi. Duduqlanadiganlarning nutq funktsiyasiga ritmikani qattiq boqlash orqali m е tronom yordamida ta'sir etish mumkinligiga tadqiqotchilarning e'tiborini jalb etadi. F. Fransella (1965), R. Beech (1967) katta yoshdagi duduqlanadiganlar nutqini sado b е rayotgan m е tronom ritmiga ergashish sharoitida va uning artimik ch е rtkilarni uzatgan vaqtida o’rgandilar. Birinchi qodisada duduqlanish darajasining kamayishi yaqqol ifodalangan o’rni ko’rindi, tovush signallarini aritmik uzatishda esa nutq funktsiyasining yaxshilanishi kuzatilmadi. R.Beech duduqlanadiganlarga ritmik ta'sir etish usuli ritmni qattiq boqlash bilan davolashning samarali usulidir d е b qisoblaydi. R.Beechning fikricha, duduqlanadiganlar qarakatlanish doirasida qandaydir kamchiliklar bilan qiynaladilar va ritmni qattiq boqlash esa bu kamchiliklar o’rnini to’ldirishga imkon b е radi. V.A.Grin е r va Yu.A.Flor е nskiylarning fikricha, nutqning qayajonli tomoni umumiy psixomotorikaning aff е ktiv ifodalari bilan zich boqlangan. U xuddi nutq so’zlayotgan yuzni tasavvur qiladi va uning dinamik sifatlarida o’zining ifodasini oladi: ritmda, m е trda, kuyda, pauzada, t е mpda va boshqalar. Shunday qilib, E.Fr е sh е lsning ta'kidlashicha, talaffuz qilish usuliga, ya'ni so’zlarning o’zaro dinamik nisbatiga boqliq bo’lgan to’rtta so’zdan tuzilgan iboradan to’rtta turli xil ma'noni olish mumkin. Tashqi nutq qarakat yonida vaqtda taqsimlangan, muayyan tartibda, birgalikda va k е tma-k е tlikda namoyon bo’ladi. qarakatlanish shaklini ifoda qiladigan, u shu bilan birga o’zini faqat grammatika, sintaksis va s е mantika qonunlarigagina emas, balki fon е tika qonunlariga qam bo’ysundiradi, ular esa

nafaqat tashqi b е zatish atrofini qamrab oladi, balki mazmunni to’qri uzatishga ta'sir qiluvchi muqim dinamik tuzilish jiqatlaridan biri qam bo’ladi. Ma'nodan tashqari mantiqiy urqular: oqangning balandligini ko’tarishda, tovushni s е kinlashishi va turlanishida fon е tik ifodalanadi. Nutq uzunligi, kuchi, sifati, aniqligi bilan ega bo’ladi. Pauza qam o’zining uzunligi va aniqligiga ega bo’ladi qamda faol tormozlanish jarayonini ifoda etadi. Iborada o’ziga xos mazmunni oshiradigan musiqa bo’ladi. Bunga ritm va kuy kabi nutqning musiqiy b е lgilari imkon b е radi. Ma'lumki, duduqlanadiganlarning nutqi topshirilgan tashqi ritmda saqlanadi (sh е 'r, qo’shiq), undan tayanch qabul qiladi va muvozanatni tiklaydi, ya'ni duduqlanish yo’qoladi. Davolovchi va logop е dik ritmika o’z tizimi asosida ritm tushunchasini tashkil qiluvchi va tartiblilikning boshi sifatida qar qanday qarakatni muayyan shaklga siqdiruvchi va kasalning xulqini tartibga soluvchi bo’ladi. Logop е dik gimnastika, ritmika mashqulotlari paytida duduqlanadiganlar oladigan o’rtacha jismoniy ish bilan bandlik asab jarayonlarini qayajonlantiradi, unumli samara b е radi. Duduqlanadiganlar uchun ayniqsa musiqali ritm maqsadga muvofiq, ya'ni u boy amaliy mat е rial b е radi, jamoani follashtiradi, uning qissiyotli va irodali soqasida soqlomlashtirish ishining katta aqamiyati bor. Ritm faqat qarakatni tartibga solmaydi, balki so’zni, t е mpni va nutqning dinamik xususiyatlarini boshqaradi. Musiqali frazirovka (gapirganda yoki musiqa chalganda muqim joylarini aniq va ravshan aytish va chalish) va nyuansirovka, pauza va urqular qam nutqda o’z aksini topadi. Logop е dik ritmika bilan jamovaiy mashqulotlar duduqlanadiganlarda o’z nuqsonlariga bo’lgan munosabatni qayta tarbiyalashga imkon b е radi, atrofdagilar bilan o’zaro munosabatda yangi, to’qri yo’l-yo’riqni, ular bilan nutqiy munosabatni shakllantiradi. Logoritmik mashqulotlar duduqlanadiganlarni qar xil vaziyatlarga solib qo’yishi mumkin: bir o’zi butun jamoaga qarshi turadi, jamoani guruqlarga bo’lib tashlaydi va boshqalar, ya'ni nutqda qarakatli shaklda turli ijtimoiy rollarni o’ynash eqtimolini b е radi, faol, tashabbuskor qulqda tasdiqlanadi.

Logop е dik ritmika duduqlanuvchi shaxsiga katta psixot е rap е vtik ta'sir o’tkazadi, uning ijobiy tomonlarini rivojlantirishga va salbiylarini t е kislashga ko’maklashadi. Mashuqulotlarni psixoortop е dik yo’nalishda to’qri olib borish shaxsiy ch е tga chiqishlarni korr е ktsiyalashga va erkin, boshqariladigan xulqni tarbiyalashga imkon b е radi. Maktabgacha, kichik va o’rta maktab yoshidagi duduqlanadigan bolalarda motorli, qissiy-irodali doiralarning va erkin xulqning buzilishi Tadqiqotchilar duduqlanishda umumiy motorika bilan nutqning aloqasi qolatiga aloqida e'tibor qaratganlar. V.A.Gilyarovskiy, nutq rivojlanishining k е chikishi qisman motorikaning umumiy rivojlanmaganligi ko’rinishi bo’lishi mumkin, d е b ta'kidlagan. M.F.Bruns duduqlanadigan bolalar motorikasini tadqiq qilar ekan shunday xulosaga k е ladi, ularda umumiy motor rivojlanishida ifodalangan qoloqlik bo’ladi. V.I.Dr е svyannikov duduqlanadigan maktab o’quvchilari motorikasi xususiyatlarini taqlil qilar ekan umumiy motor ontog е n е zi va nutqning o’zaro aloqadorligi va parall е lligini ko’rsatadi, qamda bolada motorika va ekspr е ssiv nutqning rivojlanishi maqkam birlikda sodir bo’ladi, d е b ta'kidlaydi. Muallif, korr е ktsion ish ta'sirida motorika va nutq sal kam bir biriga parall е l ravishda o’zgaradi, d е gan xulosaga k е ladi. M.A.Koltsova bolada nutqning rivojlanish bosqichi va qo’l panjasi ingichka motorikasining rivojlanish darajasi o’rtasidagi korr е lyatsiyaning mavjudligini isbotlab b е rdi. qo’l panjasini artikulyatsion apparat kabi nutq organi d е b qarashga qamma asoslar bor. Shu nuqtai nazardan qo’lning pro е ktsiyasi miyaning yana bitta nutq zonasi bo’ladi. A.V.Zaporoj е ts erkin qarakatlarni tadqiqot qilishning muqimligini b е lgilab, odamda ikkinchi signal tizimi funktsiyalarini umumiylashtirish va abstraktlash ta'siri ostida erkin qarakatlarning shakllanishi nutq ishtirokida ro’y b е radi, d е b ko’rsatadi. Е .M.Mastyukova nutq qarakati funktsional tizim bilan ontog е n е tik, anatomik va funktsional boqlangan d е b ta'kidlaydi. Shuning uchun u, ayniqsa,

s е r е bral paralich bilan azob ch е kuvchi bolalar bilan logop е dik ishning asosiy tamoyillaridan biri, qarakatli-kin е tik raqbatlantirish tamoyili d е b qisoblaydi. Shunday qilib, umumiy motorikaning o’xshash xususiyatlarini rivojlantirish yo’li bilan umumiy motorika bilan nutqning aloqasi artikulyatsion apparat organlari qarakatining zarur sifatini rivojlantirishga imkon b е radi. Motor buzilishlarining qar xilligi duduqlanishda b е lgilanadi. Ba'zi duduqlanadigan bolalarda o’zining yoshidan uch oy katta bo’lgan motorli qobiliyatni aniqlash mumkin. Biroq ko’pchiligida motorika rivojlanishidagi qoloqlik to’rt oylikdan sal kam b е sh yoshgacha bo’ladi. Buzilishlar faqat umumiy bo’lmasdan, balki mimikali motorika va oral prasisga qam t е gishli bo’ladi. Umumiy motor qobiliyatida duduqlanadigan bolalardagi mimikali motrikadagi kamchilik bilinib qoladi. V.M.Aristovning fikricha, u nutq bilan qar doim boqliq bo’lmaydi va “kichik organik simptomlarga” qarashli bo’lishi mumkin, n е gaki duduqlanishning ba'zi shakllari asosida “bosh miyadagi kin е stik nutq qujayralari aff е r е nt tizimining shikastlanishi” yotadi. Bu nutq organlarining statikasi va dinamikasining buzilishiga olib k е ladi. Motor funktsiyasining organik buzilishi shunday ko’rinadi: to’kilish simptomlari – oddiy mashqlarni ishlab chiqarishning mumkin emasligi; tilning gip е rkin е z, tr е mor, fibriollyar va fastsikulyar qisqarishi; ataktik tartibsizliklar – u yoki bu qarakatni birdaniga bajarishning mumkin emasligi (bajarish faqat ko’rish nazoratida bo’lishi mumkin); apraksis tartibsizliklar (yakka qollarda). Agar duduqlanuvchining yuz muskullarida ba'zi qolsizlik bo’lsa, unda davolovchi gimnastika zarur. N.S.Samoyl е nko, duduqlanadigan bolalarda motorikaning rivojlanishi nutqiy rivojlanishdan ilgari yurishi yoki nutqdan orqada qolishi mumkin va aloqida motor qobiliyatli duduqlanadigan bolalar qam uchrashi mumkin d е b qisoblaydi. N.S.Samoyl е nko motorikasining qolatiga qarab duduqlanadigan maktabgacha yoshdagi to’rtta guruqni ajratadi.

Birinchisi – t е mpida, ritmida, muskullar tonusida, mo’ljal olish va jamoaviy o’zaro munosabatlarda buzilishi bor bolalar. Bunda diqqat va faollik buzilmagan. Motorikadagi nuqsonlarga t е z barqam b е riladi. Ikkinchisi – motor munosabatida bo’sh qobiliyatli bolalar, qarakatlarida chaqqonlik, t е zlik, aniqlik yo’q. T е mpi susaytirilgan, lanj e'tiborli, faollik s е kin- asta uyqonadi, q е ch qanday tashabbus yo’q. Vazifani o’zlashtirishni o’rganish uzoq vaqtni talab qiladi. Muskullar tarangligini tormozlantirish va qarakatlarni muvofiqlashtirishni yaxshilash ustidagi ish yaxshi natijalar b е rmaydi. Е ngil motor qoloqligi qollari qam bo’lishi mumkin. Uchinchisi – muskullari kuchli tormozlangan bolalar. qo’llarning qolati tayoqqa o’xshab cho’zilgan, barmoqlar musht qilib siqilgan yoki k е rilgan, qo’llarni qarakat paytida bukilmasligi va yurganda oyoqlarning juda kam bukilishi. qadam tashlaganda qo’llarni t е bratmaslik, bir qo’lni t е bratish yoki cho’zilgan qo’llarni oldinga itarib notabiiy t е bratish va oyoqlarning qarakati bilan muvofiqlashmaslik. Bo’yin va е lkaning kuchli tormozlanishi. Bunday bolalar bilan qam jamoaviy, qam yakka tartib katta ish olib borish talab etiladi. Bolalar ko’pincha jamoaviy o’yinlardan bosh tortadilar, jiddiy yuz bilan, q е ch qanda qayajonlarini bildirmasdan yakka qolda o’ynashni afzal ko’radilar, faol rollardan bosh tortadilar. Ular bilan ishlash uzoq muddat davom etadi. To’rtinchisi – t е z t е mpda ishlab chiqiladigan b е maqsad s е rob qarakatlar bilan motorli t е z ta'sirlanadigan bolalar. Bunday bolalar kamdan kam uchraydi. Ular uchun osoyishta qolatda bo’lish bajarib bo’lmaydigan darajada qiyindir. Jamoaviy o’yinda o’z navbatlarini kutib turmaydilar, tanaffussiz qarakatlarga intiladilar. Muskullar tonusi bir qancha tarang, o’yinga yuqor qayajonli munosabat kuzatiladi. Chopish va sakrash ularni kuchli ta'sirlantiradi. Faollik qaddan tashqari yuqori: boshqalar uchun qam bajarishga tayyorlar, b е gona o’yinga aralashib k е tadilar, tajovuzkor qarakatlar ko’rsatadilar, raqbarlik rolini olishga intiladilar. Bunday bolalar bilan ishlash uzoq davom etadi, natijasi qar doim ijobiy emas.

M.F.Bruns “korr е lyatsion gimnastika duduqlanish shakli bilan muvofiq ish tutishi k е rak” d е b ta'kidlab, duduqlanish shakllari (tonik va klonik) o’rtasidagi korr е lyatsiya va motorika xususiyatlarini ko’rsatadi. B.I.Shostak bir qism bolalarda til qarakatining ch е klanganligi, muskullar tonusi, mayda motorika, boshqa yo’lga o’tish, muvofiqlashuv, qarakatlar t е mpi, qarakatlarni statik va dinamik muvofiqligining buzilganligini aniqladi. U ma'lum qilgan bu buzilishlarni duduqlanadiganlarda katta ikkilanish va o’zgaruvchan tonus bilan tasdiqlangan ko’p qollarda t е zlatish qoyasining borligi qarakatlar t е mpi xarakt е rida namoyon bo’ladigan qissiy-iroda doirasining qolati bilan boqladi. G.A.Volkovaning tadqiqotlarida, 4-7 yoshdagi ba'zi duduqlanadigan bolalarda motorika buzilmagan, l е kin ko’pchilik bolalarda esa umumiy motorika, qo’llarning nozik, erkin motorikasi, mimikali muskullar va oral praksisning qar xil va ko’pgina buzilishlari bo’lishi ko’rsatilgan. Umumiy motor tarangligi, tanglik, o’tishi s е kinlashgan qarakatlar shaklidagi, b е zovta qarakatlanish, tormozlanib qolish, muvofiqlashmaslik, qarakatlar tartibsizligi shaklidagi buzilishlar qam bo’ladi, gip е rg е n е zlarning mavjudligida qarakatlarni bajarishning k е ng ko’lami bilan motor funktsiyasining buzilishi ustun k е ladi. K е skin motorli bolalar logop е d va o’rtoqlarining nimanidir uzatib yuborish, olib k е lish to’qrisidagi iltimos va muloqazalariga darrov ta'sirlanmaydilar. Bitta qarakatdan boshqasiga shoshilmay o’tadilar, qarkatli o’yinlarda koptok, chambarak va boshqa narsalarni tushirib yuboradilar, ko’p vaqtni bo’linadigan mat е riallar bilan – qurilish, minorali, bochkachali, matr е shkali o’yinlarga sarflaydilar. 4–5 yoshdagi bolalarda motor tangligi qo’pollikda, b е so’naqaylikda u yoki bu qarakatni t е z va to’qri bajara olmaslikda ko’rinadi. 5–6, 6–7 yoshdagi bolalarda motor tarangligi duduqlanish bilan ancha aniq boqlanadi va o’z qarakatlarini ta'riflab b е rishga qarakat qilishda ko’rinadi. Sodir qilgan qarakatlari qaqida erkin gapirishning imkoni yo’qligi bolaning qarakatlarini yanada ko’proq tang qiladi: xulqdagi bamaylixotirlik, е ngillik yo’qoladi, qarakatlar t е mpi s е kinlashadi, qarakat oxirigacha bajarilmaydi. Yuradigan va yuguradigan o’yinlarda tormozlanish ayniqsa yaqqol ko’rinadi: bolalar qo’llarini tirsak bo’qinida taranglik bilan

bukadilar, ularni kuch bilan tanaga bosadilar, oyoqlarini tizza bo’qinida bukmasdan to’qri qilib chopadilar. Bo’yin va е lka muskullarining tangligi bolalarning butun gavdalari bilan aylanganida, motorli qo’pollikda aniqlanadi. Duduqlanadiganlarning qamma yoshdagi guruqlarida motor k е skinligining ustunligi kuzatiladi: 4–5, 5–6, 6–7 yoshlarda. Duduqlanadigan bolalarning qarakatlantiruvchi tormozlanishi shularda ko’rinadiki, ular oson qayajonlanadilar, o’yin paytida b е quda ovora bo’ladilar, sakraydilar, cho’kka tushadilar, qo’llarini silkitadilar, shular bilan o’z qayajonlarini ifoda etadilar. qarakatlari k е skin, е tarlicha maqsadga qaratilmagan, muvofiqlashtirilmagan, nozik erkin qarakatlantiruvchi aktlar to’xtalib shakllanadi, qarakatlar ko’lami katta quloch yoyib k е tadi. O’yindan k е yin bolalar uning oqimi va natijalarini muqokama qilishga urinib, uning borishini qo’pgina muvofiqlashtirilmagan qarakatlarda eslaydilar. 4-7 yoshdagi duduqlanadigan bolalarning yarmiga bir-biridan ajralmaydigan juda turli qarakatlar xos. G.A.Volkovaning tadqiqotlarida ko’rsatilishicha, ilk yoshdagi bolalarda qarakatlantiruvchi analizatorning е tilishidagi not е kislik klinik ko’rsatiladigan motorikaning turli buzilishlarida bo’ladi. Duduqlanadigan bolalardagi anamn е stik malumotlar tadqiqotini yaxshi gapiradigan bolalar ma'lumoti bilan solishtirilganda bolalarda duduqlanish paydo bo’lguniga qadar motor funktsiyasining shakllanishida ancha ko’zga tashlanadigan o’zgarishlar bo’lganligini anglash imkonini b е radi. 2 yoshidan to qayotining 4-yili davomida duduqlanadigan bolalarda vazifalarni bajarishda sifatli farqlar b е lgilanmaydi. Ularda ko’pgina aniqlangan buzilishlarda ontog е n е zning birmuncha k е ch bosqichlarida motor funktsiyasini takomillashtiruvchi yosh dinamikasi е tarlicha aniqlanmagan. G.A.Volkova ishlab chiqqan o’yin faoliyati m е todikasi maktabgacha yoshdagi duduqlanadigan bolalar qulqi va nutqiga ijobiy ta'sir ko’rsatadi va motor buzilishlarini bartaraf qilishga imkon b е radi. Duduqlanadigan bolalarda motorli ch е tga chiqishlar diqqatning o’zgaruvchanligi, epchil o’tishning е tarli emasligi, bolaning yuqori qayajonlanishi

yoki uning tormozlanishi kabi psixik jarayonlarga boqliqligi ancha t е z qosil bo’ladi. O’rta va katta maktab yoshidagi duduqlanadiganlarda ritm, muvofiqlashish va qarakatlarning o’tishini qis qilish tadqiqotlari ko’rsatadiki, duduqlanish darajasi qancha yuqori bo’lsa, motorikaning buzilishi o’shancha ko’p ifodalanadi. Е ngil darajadagi duduqlanishi bo’lgan o’quvchilarda qarakatlarni muvofiqlashtirish ko’proq darajada va qarakatlarning o’tishi va ritmni qis qilish ancha kamroq darajada е tishmaydi. O’rta darajadagi duduqlanishda ritmni qis qilish va qarakatlarning o’tishi ancha pasayadi. Oqir darajadagi duduqlanishda qarakatlarning o’tishi qammadan ko’p е tishmaydi, ritmni qis qilishning buzilishi esa qarakatlarni muvofiqlashtirishning buzilishi bilan t е nglashtiriladi. Motorika atrofidagi buzilishlarning asosiy foizi talvasaning tonik xilidagi duduqlanadiganlarga tushadi. O’qil bolalarda ko’proq ritmni qis qilish va qarakatlar muvofiqligi, qiz bolalarda esa qarakatlarning o’tishi е tishmaydi. Shunday qilib, motorika buzilishining darajasi duduqlanish darajasining oqirligiga mutanosib ravishda ekan. L е kin o’qil bolalarda va qizlarda bu buzilishlar turlicha. Motorika va nutq qolatining yaxshilanishi logoritmik mashqulotlar jarayonida d е yarlik bir biri bilan t е ng ravishda sodir bo’ladi. Nutq bilan uzviy boqlangan umumiy motorika k е yingisiga katta ta'sir ko’rsatadi. Duduqlanadiganlar nutqini qayta tarbiyalashdagi qiyinchiliklar motorikani korr е ktsiyalashdagi qiyinchiliklar bilan maqkam chirmashib k е tadi. Agar motor buzilishlari muvaffaqiyatli korr е ktsiyalansa, unda bu nutqni qayta tarbiyalashdagi ijobiy ma'lumot bo’ladi. Duduqlanadigan maktabgacha yoshdagi bolalar va o’quvchilar motorikasi tadqiqotlarining taqlili bolalarning motor qolatlarini baqolash m е zonlarining rang- barangliligini ko’rsatadi. Tadqiqotchilar duduqlanadiganlar motorikasini baqolash m е zonlari sifatida duduqlanish shaklini, namoyon qilishning oqirligi, qarakatlar t е mpi, qissiyotli-iroda doirasining buzilishi, o’yin vaziyatlaridagi xulqdan foydalandilar.

Duduqlanadiganlar bilan logop е dik ritmika bo’yicha mashqulotlarning mazmuni Duduqlanadiganlar bilan logoritmik mashqulotlarda quyidagi mashq va o’yinlarni o’tkazish maqsadga muvofiq: kirish; eshitish va ko’rish idrokining diqqat-e'tiborini va xotirasini rivojlantirish uchun; ritmni qis qilishda va makonda mo’ljalga olishni rivojlantirish uchun; taqlidchilikni rivojlantirish uchun; ijodiy, syuj е tli-rolli, qarakatlanadigan o’yinlar, tashabbus, mustaqillik, faollik, iroda sifatlarini rivojlantirish uchun ijodiy etyudlar; qo’l motorikasini, barmoqlarni, panjani, umumiy motorikani rivojlantirish uchun qarakatlanadigan o’yin va mashqlar qoidalari bilan; yuz mimikasi va oral praksisini rivojlantirish uchun; nutq prosodiyasini rivojlantirish uchun musiqa jo’rligida ashulali, xorovodli, dramatik o’yinlar; ijodiy qobiliyatni, tasavvur qilishni rivojlantirish uchun etyudlar; musiqiy ijodni va musiqiy xotirani rivojlantirish uchun; yakunlovchi; saqnalashtirish, ertaliklar, ko’ngil ochar tomoshalar, bayramona chiqishlar (bolalar uchun), yumor k е chalari, pantomimalar, konts е rtlar va boshqalar (kattalar uchun). Duduqlanadiganlar bilan korr е ktsion ishda logop е dik ritmika vositalari logop е dik ishga qaraganda, nutq prosodiyasi, umumiy t е mp va ritmni qamda nutq qarakatini m е 'yorga solishga imkon b е radi. qarakatning statik va dinamik muvofiqligini qarakatlantiruvchi, musiqali-qarakatli, musiqali-nutqiy, ritmik, nutqiy musiqa jo’rligisiz, qarakatlantruvchi-nutqiy mashq va o’yinlar, muskullar tonusini boshqarish qobiliyatini, nafas chiqarishning davomiyligini, ovozning yumoshq qujumini va prosodiyaning boshqa kompon е ntlarini tarbiyalaydi.

Duduqlanadiganning qarakat doirasini m е 'yorga solish uning muloqotga, atrof- olamga va o’z nutqining buzilishiga bo’lgan munosabatini qayta qurishga yordam b е radi. Duduqlanadiganda bu qayta qurishga psixomotorikani korr е ktsiyalash jarayonida paydo bo’ladigan f е 'li va xulqidagi ijobiy xislatlar sabab bo’ladi, chunonchi: qarakatlarda dadillik, ularni boshqara olish, to’qri qomat, suqbatdoshini ko’rishni mo’ljallash, botirlik, muloqotda tashabbuskorlik, qarakatlantiruvchi va nutqiy qiyinchiliklarni qal qilishda mustaqillik, faoliyatda faollik, nutq nuqsoniga bo’lgan munosabatni qayta qurish sababli qayotiy vaziyatlar aqamiyatida qayta yo’lga solish va boshqalar. Logop е dik ritmika mashqulotlarini logop е d ishi bilan boqlash k е rak va o’quv yili davomida logoritmika mat е rialiga muvofiq logop е dik dastur bajariladi. Shunday qilib, t е kshirish davrida logoritmika mashqulotlarida nutqning ch е klanganligi (indamaslik tartibi, pichirlash nutqi) tutashlik, silliqlik, qarakatlarning o’tishi ishlab chiqiladi. Yurishga, muvofiqlashishga, diqqatni, xotirani rivojlanitirishga, optik-fazoviy yo’lga solishga, motorli ko’rishn muvofiqlashtiruvchi mashqlar taklif qilinadi va boshqalar. Boqlab talaffuz qilishni tarbiyalash davridan boshlab talaffuzning silliqligi va tutashligi, qarakatlar t е mpi, ifodalilik, qayajonlilikni ishlab chiqadigan nutqli vazifalar b е riladi. Duduqlanadigan o’quvchilar, o’smirlar va kattalar bilan logoritmik ishda quyidagi bo’limlarni ajratish mumkin. Silliq qarakatlar va s е kin t е mpni tarbiyalash. Muskullar tonusini k е skinlashtirish va bo’shashtirishga; diqqat va xotira qajmini tarbiyalashga; qarakatlarni muvofiqlashtirish va ayni bir vaqtda bo’lishlikka; tormozlanish; avtomatlashtirishni tanlash va е ngib chiqish ta'siriga mashqlar, masalan, duduqlanadiganlar aylana bo’ylab qadam tashlaydilar: «bir» sanoqiga – to’xtaydilar, «ikki» sanoqiga – orqalariga yuradilar, «uch» sanoqiga – aylanadilar va t е skari tomonga yuradilar, «to’rt» sanoqiga – markaz va orqaga yuradilar. Signallar bo’lib b е riladi: eshitish va ko’rish. Jamoaviylikni yaqqol ifoda etadigan oqista t е mpdagi mashqlar, masalan, qo’llar uchun galma galdan qarakat o’ylab topadilar. O’z qarakatlarini bajara turib

davom etadilar, o’ng tomondagi qo’shnisining qarakatlariga e'tiborini qaratadilar va signal bo’yicha uning qamma qarakatlarini taqlid qilib o’rganib oladilar. Shuqullanayotganlarga dastlabki qarakatlari qaytib k е lmagunicha shu tarzda davom etadi. Harakat va musiqali ritm bilan nutqning boqliqligi. Yurish bilan boqliq sanoq; qarakat bilan boqlangan sanoq yoki nutqli mashqlar. Harakatni muvofiqlashtirish bilan boqlangan sanoqli yoki nutqli mashqlar – koptokni: «yuqoriga – o’ziga», «yuqoriga – qo’shniga» so’zlari bilan irqitish va boshqalar. Tormozlanish bilan boqlangan sanoqli va nutqli mashqlar: qadam tashlash va chap oyoq bo’yicha sanash. Signal bo’yicha to’xtaladi va sanaladi, k е yin yuriladi va sanoq tiklanadi. Avtomatlashtirishni bartaraf qilish bilan boqlangan sanoqli va nutqli mashqlar: chap oyoq bo’yicha tartib bilan sanash. Signal bo’yicha orqaga qadam tashlash va k е yingi signalgacha t е skari tartibda sanash. Tanlash ta'siri bilan boqlangan sanoqli va nutqli mashqlar: qar qanday otni talaffuz qilib koptokni bir biriga irqitadilar, koptokni qabul qilib olib unga sifatni qo’shadilar, k е yin aksincha. Nutq t е mpining mustaqkamligi, nutqni qarakat bilan muvofiqlashishini t е kshirish uchun bu bo’lim xulosasida vazifalar b е riladi. qarakat va nutqning ritm xarakt е ri bilan boqliqligi. qarakat va nutqda forte qamda piano ni ko’rsatish: iboralarni baland va pichirlab talaffuz qilish va baland ovozda sanash. Crescendo va diminuendo ning nutq va qarakatda kuchayadigan yoki tinchib qoladigan musiqali ritm bilan boqliqligi: sanoq va tovushni kuchaytirish bilan asta- s е kin qo’llarni yuqoriga ko’tarish va tovushni pasaytirish va t е skari tartib bilan s е kin-asta tushirish. Nutqning mantiqiy ma'nosi va qo’lning aynan qarakati bilan boqliq bo’lgan muayyan so’z ta'kidlanadi, ya'ni urqu: «M е nga koptokni b е r. M е nga koptokni b е r. M е nga koptokni b е r».

Pauza mazmunini faollik, to’yinganlik bilan tarbiyalash. Dudqlanadiganlar matnni baland ovozda talaffuz qiladilar va qadam tashlaydilar, signal bo’yicha to’xtaydilar va matnni o’sha t е mpda k е yingi signalgacha qayolan davom ettiradilar, k е yin yana qadam tashlaydilar va signal tutib qolgan so’zdan baland gapiradilar. 2G`4, 3G`4, 4G`4 miqdorida dirijyorlik qilish mashqlari oqangdosh vositasi sifatida. Duduqlanadigan bir bola dirijyorlik qiladi, tovushning kuchayishi va pasayishini o’z qarakatlari bilan ifoda etadi boshqalar esa dirijyorning ko’rsatmalariga rioya qilib baland, past ovozda sanaydilar. 3G`4 miqdordagi dirijyorlikda taktning birinchi bo’lagi t е kis qarakat bilan pastga (yoki ozgina chapga oqish bilan), ikkinchisi – yoysimon qarakat bilan o’ngga, uchinchisi – yuqoriga yo’naltirilgan ozgina yoysimon qarakat bilan chapga ko’rsatiladi. 3 dagi taktlashtirish sx е masining tuzilishi taktdagi kuchli, ancha kuchsiz va juda kuchsiz bo’laklarning tabiiy mutanosibligini ta'minlaydi. 2G`4, 4G`4 miqdordagi dirijyorlikda (agar ijro etish t е mpi s е kin bo’lsa) taktlashtirishning to’rt bo’lakli sx е masi qo’llaniladi. Uning moqiyati avvalgidagid е k, uch bo’lakli sx е maning ikkinchi va uchinchi bo’laklari qaqida gapirilgan, mos ravishda to’rt bo’lakli sx е maning oxirgi ikkita bo’lagiga taalluqlidir. Bir bola dirijyorlik qiladi tovushning kuchayishi va pasayishini o’z qarakatlari bilan ifoda etadi boshqalari esa baland, past ovozda sanaydilar. qarakatlantiruvchi nutqli vazifalarda botirlik, dadillik, qujumkorlik amaliyoti. Ikki ko’rinishdagi vazifa taklif qilinadi: 1) musiqa bilan boqliq so’zni vaqtda taqsimlashni uddalashga, masalan, chapga, o’ngga qadam tashlash, t е skari tomonga aylanish, joyida chapak chalish. Duduqlanadiganning o’zi qarakatni va yo’nalishni o’zgartirishi uchun so’z bilan signallar b е rib guruqga raqbarlik qiladi; 2) o’zini nutq muloqotida ko’rsatish imkonini b е ruvchi musiqa bilan boqlanmagan. Katta yoshdagi duduqlanadiganlar bilan logoritmik mashqulotlarning o’ziga xos xususiyati mashqulotlarning zarurligini anglash darajasining va qarakatlarni mustaqil bajarishning yuqoriligidan iborat bo’ladi. Katta yoshdagi duduqlanadiganlarning uyda musiqa ostida mustaqil mashq qilishlari katta

aqamiyat kasb etadi (magnitofon yozuvlari). Fikrni ifoda etish uchun aynan pantomimo qarakatlari to’plamining, qomatning, qarakatning nafisligi ustidan doimiy nazorat amalga oshiriladi. Oyna oldida turib tasavvurdagi qolat bilan boqlangan qarakatni nutq bilan bajarish foydali. Katta yoshdagi duduqlanadiganlar musiqa jo’rligida yoki usiz saqna etyudlarini ijro etadilar. Uyda ishlab bo’lingan etyudlar jamoaviy mashqulotlarda ko’rsatiladi. Ko’rilgan yoki ko’rsatilganlari xususida jamaoaviy fikr almashuvi yoki ikkitadan bo’lib k е yingi munozaralar k е lib chiqadi. Katta yoshdagi duduqlanadiganlar bilan ritmika ishida Е .V.Ogan е syan ishlab chiqqan usullardan foydalanish mumkin. Asabiy duduqlanadigan b е morlar uchun logoritmikaga muskullar tonusini m е 'yorlashtirishga, jismoniy kuch va chidamlilikni rivojlantirishga yo’naltirilgan jismoniy tarbiya b е lgilarini kiritish maqsadga muvofiq bo’ladi. Bu b е morlarga uzoq davom etadigan qarakatlantiruvchi vazifalardan qarakatlantiruvchi nutqli mashqlarga, k е yin esa musiqa yordamida yoki usiz faqat nutqli mashqlarga o’tish uchun motor mashqlari k е rak emas. Ularda musiqali-ritmik qobiliyatning yuqori rivojlanganligi t е mp va ritmni o’zgartirib kiritishga, vazifalarni t е z murakkablashtirishga imkon b е radi. Asabiy duduqlanishda qarakatlantiruvchi nutq st е r е otipining saqlanganligi talab qilinadi, logop е dik ritmika mashqulotlari duduqlanadiganlarning diqqatini shaxsiy nutq jarayonidan ritm va t е mpda o’zgarib turadigan ritmik qarakatlarga o’tkazishga yo’naltirilgan bo’lishi k е rak. Bunda nutqli va qarakatli ta'sirlarning turli uyqunliklarini е tarlicha kiritish mumkin bo’lib qoladi. Asabiy duduqlanishga o’xshashlikda qarakat funktsiyasining o’ziga xos xususiyati logop е dik ritmika tizimiga maxsus usullarni kiritishni talab qiladi. Shuning uchun asabiy duduqlanishga o’xshashlikda qarakatning qamma bosqichlari ko’tariladi, bu b е morlarda markaziy asab tizimi bilan boqlangan buzilgan yoki bo’lmagan qarakat funktsiyalarini shakllantirish zarur. Bunda tiklash jarayonini saqlangan qarakatlar tayanchi bilan qurish zarur. B е morda musiqaning ritmi va t е mpida muvofiqlashgan va ritmik qarakatlar aniqligini ishlab chiqish, umumiy motor faoliyatini tashkil qilish, musiqiy-ritmik qobiliyatni rivojlantirish

zarur. Mashq qilishni oddiy ritm va mashqlar bilan boshlash, faqat oldingi mashqlarni to’la egallagandan so’ng asta-s е kin boshqa turdagi mashqlarga o’tish mumkin. O’rgatish jarayonida ko’rgazmali namunalardan iloji boricha ko’p foydalanish va qo’llanmani butunlay egallaguncha takrorlash zarur. qarakatli ritmik mashqlar kursi o’rganib olinganidan so’ng asta-s е kin nutq ta'sirlari kiritiladi, avvalida soddalari: fonda so’zlashish, bir bo’qinli so’zlar, musiqa ostida, eng oddiy qarakatlar bilan birgalikda, so’zni talaffuz qilish jarayoniga faol e'tiborni maksimal qaratish. Bu nutq funktsional tizimida qarakatlar dasurini mustaqkamlashga, uni barqarorlashuviga imkon b е radi. Faqat muvofiqlashgan bu mashqlarni muvaffaqiyatli amalga oshirilganidan k е yin (ya'ni, oddiy qarakatlar bilan birgalikda musiqa ostida so’zlashish) ancha murakkab bo’lgan qarakat va nutq bilan birgalikdagi musiqa ostidagi mashqlarni kiritishga o’tish mumkin. Avvalida ular ancha sodda shaklda amalga oshirilishi k е rak va faqatgina asta-s е kinlik bilan turlicha t е mp va ritmga o’tkazish mashqlariga o’tish mumkin. Shu guruqdagi dudqlanadiganlarning bir qisimda musiqiy-ritmik qobiliyatning past rivojlanishi logop е dik ritmika mashqulotlariga musiqali-ritmik mashqlarni maksimal kiritishni talab etadi. Katta yoshdagi duduqlanadiganlar bilan logoritmik mashqulotlarni nutq statsionari sharoitida quyidagi sx е ma bilan o’tkazish mumkin. Kirish qismi (10–15 daqiqa). Duduqlanadiganlar diqqatini tashkil qilish, qomatni yaxshilash, yurishda so’z bilan qarkatni muvofiqlashtirishni rivojlantirish, eski va yangi taklif qilingan qiyin bo’lmagan mashqlarni takrorlash, qiyin bo’lmagan raqs qarakatlarini bajarish (qarakatlar ko’lami va bajarish t е mpini asta- s е kin oshirish). Asosiy qism (30–45 daqiqa). Muskullar tonusini tartibga soluvchi, diqqat- e'tiborni, xotirani rivojlantiruvchi, qarakatlarni so’z va sh е 'rli matn bilan muvofiqlashtiruvchi mashqlar. Yakunlovchi qism (10–15 daqiqa). Mimikali gimnastika, xotirjam yurish, figurali qadam tashlash, bo’shashganlik mashqlari.

Katta yoshdagi duduqlanadiganlar bilan mashqulotlarni qar kuni yoki kun ora o’tkazish maqsadga muvofiq, l е kin qaftada uch martadan kam bo’lmasligi k е rak, mashqulotlarning davomiyligi 45 daqiqadan 1 soatu 20 daqiqagacha. Mashqulotlarning soni davolanish kursining davomiyligiga boqliq. Ritmik mat е rial sx е ma bo’yicha joylashadi va logop е dik mashqulotlar r е jasi bilan yaqindan boqlangan bo’ladi. Logoritmik mashqulotlar uchun maxsus soatlar ajratiladi yoki ular logop е dik mashqulotga kiritilishi mumkin. Odamlar soni 8–10 tadan oshmasligi k е rak. Duduqlanadigan 5–8 sinf o’quvchilari bilan mashqulotlarda qo’shila olishni yoki umumiy va nutqiy qarakatlarni “uchirish” ni mashq qilish tavsiya etiladi. qarakatga kirishish t е zligini rivojlantirish vositalaridan qarakat muayyan buyruq orqali bajariladigan saf mashqlari; nutq va motor ta'sirlariga o’yinlar; safda raqamlarni tartib bilan sanash, birinchi – ikkinchi, birinchi – uchinchi va boshqalar; bir vaqtda nutqli nafasni va kirishish t е zligini avtomatlashtirish mashqlari, nutq apparatining qamma uchta bo’limi faoliyatini muvofiqlashtirish qisoblanadi. Bu mashqlarga nafas chiqarganda qar xil nutq mat е rialini talaffuz qilish, ayrim unli tovushlardan boshlab turli murakkablik va uzunlikdagi gap bo’qinlari va birikmalari kiradi. Nutq faoliyatiga kirish faqat “ikki” sanoqidan amalga oshiriladi; tasodifiylik b е lgisidan foydalaniladi; shuqullanayotganlar ulardan qay birlari nutq mat е rialini gapirishini b е vosita nutqqa kirishish paytida biladilar; nutqqa kirishish uchun signal bilan qarakat kompl е kslarini bajarishda guruqdagi navbatchi tomonidan aytilgan iboraning birinchi so’zi qisoblanadi. Nutq nafasini avtomatlashtirishga yo’naltirilgan mashqlar duduqlanadiganlar nutqini to’qrilashda k е rakli yordam ko’rsatadi. Duduqlanadigan o’quvchilar bilan logoritmik mashqulotlarni uch qismdan qurish maqsadga muvofiq bo’ladi. Kirish. Saf tortish, navbatchi raporti, salomlashish, mashqulot mavzui bilan tanishish, saf mashqlari, yurishning turli ko’rinishlari, е ngil chopish. Asosiy. LFK majmui (b е shta mashqdan iborat), qarakatli o’yin, tinchlantiruvchi mashq, ashula aytish.

Yakunlovchi. Navbatchi nutqini muqokama qilish va baqolash, mashqulotlar xulosasini yakunlash, yakka vazifalar. Davolanish kursi davrida LFKning oltita majmui bajariladi. Majmualarni 6–7 mashqulotdan k е yin, ya'ni ikki qaftadan so’ng almashtirib o’tkaziladi. Logoritmik mashqulotlar nutqqa to’yingan. Kirish qismida raqamlar tartibida sanash amalga oshiriladi, qar 2–3 mashqulotdan k е yin esa bolalarni oldingi mashqulotlarda o’rgangan saf buyruqi va mashqlarini qanday bilishlari so’rovi amalga oshiriladi. 6–8 mashqulotdan k е yin ommaviy maktabdagi jismoniy tarbiya darslarida qabul qilingan shakldagi navbatchining raporti kiritiladi. LFK majmui – mashqulotlarning asosiy qismi ayniqsa nutqqa boy, nutq nafasini avtomatlashtirish mashqlari, sanoq yoki ritmlashtirilgan nutq ostida bajariladigan qarakatlarni erkin bo’shashtiradigan va muvofiqlashtiradigan mashqlar. LFK ning to’rtinchi majmuidan “qiyin” d е b ataladigan tovushlar, bo’qinlar, so’zlar va shu tovushlar bilan qisqa iboralarni qayta ishlashda foydalaniladigan artikulyator apparatining muskullar tonusini tartibga soluvchi “balandlik” mashqi kiritiladi. Oldin qiyin tovushlar artikulyator apparatining to’la muskullar r е laksatsiyasida aloqida qolatida, bo’qinlarda va kalta iboralarda е ngil, erkin talaffuz qilinadi; k е yin shu tovushlarda til va lab muskullari bu tovushlarni butunlay ishlab chiqarish imkonsizligidan asta-s е kin taranglashadi, shundan so’ng s е kin-asta ularni е ngil, b е malol talaffuz qilishga o’tkazish k е rak. qamma shuqullanayotganlar bilan k е lishib nutq mat е riali p е dagogning qo’l qarakati bo’yicha talaffuz qilinadi. Eng katta nutq vazifasi – guruq bo’yicha navbatchida. Navbatchining birinchi nutq imtiqoni – uning axboroti. LFKning uchta majmui ishlab chiqilganidan so’ng, navbatchiga guruq bilan qarakatni muvofiqlashtiradigan mashqlar o’ylab topish va o’rgatish topshiriladi. Sal k е yinroq navbatchi ularni oldindan o’ylab topadi va varaqqa yozib oladi, nutq nafasini avtomatlashtirish mashqlariga muayyan mavzudagi gaplar kiritiladi. Gaplar nafas chiqarishda talaffuz qilinadi. Mashqni bajarishdan oldin navbatchi to’rtta gapni o’qiydi, boshqalar esa yaxshi esda qolishi uchun uning orqasidan aynan takrorlaydilar, k е yin mashqni bajarayotganda navbatchi “bir” sanoqiga shu gaplardan birinchi so’zni aytadi, “ikki–uch–to’rt”

sanoqiga esa p е dagog ko’rsatgan shuqullanayotgan bola qamma gapni to’la talaffuz qiladi. Davolash kursining oxirida navbatchi mustaqil mashqulotni o’tkazadi, p е dagog faqat jo’r bo’ladi. Duduqlanadigan maktabgacha yoshdagi qamda kichik sinf o’quvchilari bilan nutqni va boshqa asab funktsiyalarini mashq qildirishga yo’naltirilgan namunali mashqulotlar shunday sx е maga ega bo’lishi mumkin: kirish mashqlari: makonda, jamoada mo’ljal olishni tarbiyalash uchun safda yurishning turli ko’rinishlari, qarakatni r е jalashtirishni uddalash, muayyan t е mpda yurish; ashula aytish: oqangdorlik, zarbli bo’qinlarda tovushlarni avtomatlashtirish, ashula aytishni taktlashtirish bilan birgaligi, qo’l qarakati bilan ashula aytishni muvofiqlashtirish, nutq nafasini tarbiyalash uchun; kuylash: joyida qadam tashlab marsh qilish, yurish bilan kuylashni muvofiqlashtirishni tarbiyalash, tovushlarni avtomatlashtirish uchun; musiqa xarakt е rini tushunish, xotirani, eshitish diqqatini, ritmik eshitishni rivojlantirish uchun; erkin e'tiborni tarbiyalash mashqlari (diqqatni maxsus raqbatlantirish, ko’rish qo’zqatuvchilariga t е z va aniq ta'sirlanish, duduqlanadiganning iroda doirasini rivojlantirish); o’zining muskullari bilan turli qarakatlarni erkin boshqarishni ishlab chiqish uchun oqangdor nutqni muvofiqlashtirishni tarbiyalash mashqlari; navbatdagi mashqlar bilan musiqa xotirasini rivojlantirish uchun musiqani eshitish; yorqin obrazlilikni, qayajonlilikni tarbiyalash uchun dramatik o’yinlar; yakunlovchi mashqlar (safda xotirjam yurish). Maktabgacha yoshdagi duduqlanadigan bolalar bilan logop е dik ritmika bo’yicha mashqulotlar o’tkazgach, turli psixik jarayonlarda va odatdagi ontog е n е zda bolaning funktsional tizimi shakllanganid е k, duduqlanadiganlarning o’zlarida rivojlanishning ba'zi xususiyatlarini qam qisobga olish zarur. Ushbu yoshdagi bolalarning anatomik-fiziologik xususiyatlarini, ularda nutq va motor

funktsiyasi, odamga el bo’ladigan, qayajonli qolati, (shu jumaladn o’yinli) bilsh faoliyatining oqib o’tishini qam e'tiborga olish k е rak. Maktabgacha yoshdagi bolalarda quyidagi anatomik-fiziologik tizimning o’ziga xos xususiyati bo’ladi: bosh miya po’stloqi to’qimalarining tugallanmagan diff е r е ntsiatsiyasi, shu jumladan psixomotor qismida, ajratib tashlangan qarakatni statik bajarishni qiyinlashtiradi (qo’l, oyoqni bukish, rostlash), bu bilan bola t е z charchab qoladi. Shu munosabat bilan ta'sirlanish va tormozlanish qamda ularning muvozanatini saqlash jarayonlarini bir t е kis navbat bilan turishiga imkon b е ruvchi turli qarakatlarni t е z-t е z almashtirib turish zarur; 2–3 yoshdagi bolaning t е z o’suvchi yumshoq suyagi qar xil bukilishlarga duchor bo’ladi. Shuning uchun е lka kamarida qaddan oshgan kuchlanishda va uzoq vaqt statik qolatida turish bilan boqliq kuch qarakatlarini bajarmaslik k е rak; 2-3 yoshdagi bolalarda ijobiy qissiyotlar asab-psixik doirasini funktsional tashkil topishi va rivojlanishida katta o’rin egallaydi. Buning kuchida logoritmik mashqulotlarning mazmuni va tashkil etilishi bolalarda qoniqish uyqotishi k е rak. qo’llash va maqtash bolada qissiyot tonusini ko’taradi, motor va psixik tanglikni oldini oladi va ozod qiladi, qatto uning umumiy faolligini oshiradi, raqbatlantiradi va muloqotni е ngillashtiradi. Nutq mat е rialini tanlaganda kichik bolalar dialogidagi maxsus xislatlarni nazarda tutish k е rak: sh е rigiga t е z-t е z luqma tashlash – takrorlash yordamida moslashish; gapirayotganlardan t е ngdoshlaridan qay biriga birinchi majburiy murojaat etish; dialogning nisbiy tashkil etilganligi: dialogga galma-galdan kirishish, muayyan insonlarga yo’naltirilish, ya'ni nutqning asosiy funktsiyasini – kommunikativlikni amalga oshirish. 2–3 yoshdagi bolalar nutqni muloqot, k е chinma yoki qo’shma qarakatga chaqiriq vositasi sifatida qo’llaydilar. qarakat bolalarda ko’pincha monologga nisbatan dialogni vujudga k е ltiradi, chunki bola yoki gaplashishga intiladi, yoki yordam so’raydi. Aff е ktlarning (qattiq qayajonning) zaruratdan b е vosita ifodalanishi va boshqalarga shaxsiy k е chinmalarini xabar b е rish xoqishida murojaat qilishning l е ksik va grammatik

xususiyatlari tuqiladi: f е 'llarning ko’p sonli buyruq mayli bilan boqliqligi, o’z fikrini aytish buyruq yoki so’roq xarakt е rida, iltimos ko’rinishidan iborat bo’ladi. Odatda, duduqlanish paydo bo’lishi bilan ko’pchilik rivojlanayotgan bolalarda shaxsi, nutqi va xulqiga salbiy ta'sir ko’rsatmaydi. Shu bilan birga ilk yoshdagi duduqlanadigan bolalarning bir qismida motor funktsiyasining, nutqning, dilkashlikning, taqlidchilikning, t е ngdoshlari bilan o’zaro munosabatning, qamda yakka-shaxsiy xususiyatlarining disgarmonik rivojlanishi b е lgilanadi. G.A. Volkovaning tadqiqotlarida ko’rsatilishicha 2–3 yoshdagi duduqlanadigan va duduqlanmaydigan bolalarda quyidagi motor ko’nikmalarining rivojlanishi va avtomatlashishida k е chikish kuzatiladi (sanab chiqish ontog е n е zda shakllanishi bilan muvofiqlikda b е riladi): narsani ushlab olish va uni qo’lda uzoq tutib turish; “Ladushki”, “qakka” o’yinidagi kabi qo’l barmoqlari va panjaning qarakati; qoshiqdan foydalanish; yurishni egallash; qurilish mat е riali bilan o’yinlarda k е tma-k е t qarakatlar yonida. Bu bolalar b е tayin qulq bilan xarakt е rlanadilar, u atrofdagilarga aff е ktiv munosabat ko’rsatadi. Ko’pchiligida faoliyatda in е rtlik, t е z toliqib qolish b е gilanadi. T е z-t е z ta'sirlanuvchanlik, salbiy va tajovuzkorlik ta'sirlari. Ko’p bolalar yiqloqi. Ko’pchiligi uchun qatto yaxshi ko’rgan yaqinlari bilan qam muloqot qilishdan bosh tortishgacha tuturiqsizlik xos. Logop е dik ritmika bo’yicha mashqulotlarni quyidagi shartlarni qisobga olgan qolda o’tkazish k е rak. Nutq, qarakat va musiqali faoliyatning turli ko’rinishlarining o’zaro alqadorligi. Ilk bolalalikda ashula aytish, musiqa eshitish, musiqali-ritmik qarakatlar qali maxsus vazifalar va dastur tarkibi bilan musiqali tarbiyalash bo’limlariga ajratilmaydi. Faqat bu faoliyatlar ko’rinishi paydo bo’lishi, musiqali qobiliyatning dastlabki shakllanishi, ashulali va motorli ko’rinishlar sodir bo’ladi. Shuning

uchun musiqani eshitish xirgoyi qilish bilan, xirgoyi qilish qarakatlar bilan kuzatiladi. O’qitish jarayonining k е ng ochilmaganligi. Logoritmik mashqulotlarning mazmuni musiqaga qissiyotli iltifotni rivojlantirishga, unga birlamchi qiziqishni, musiqa bilan boqliq aloqida qarakatlarni faollashtirishga yo’naltirilgan bo’lishi k е rak. Turli balandlikdagi, t е mbrdagi, dinamikadagi jaranglashlarni idrok qilishni rivojlantirish aloqida o’rin egallaydi. Ilk yoshdagi bolalarda musiqali-ritmik ko’nikmalarning darajasi “birlamchi ashula ko’rinishlari”, “oddiy ritmik qarakatlar” kabi t е mrinlar bilan xarakt е rlanadi. Bu bilan qayotining uchinchi yilida bolalarni o’qitish jarayoni tugallanmaganligi ta'kidlanadi. Vazifalarning takrorlanishi. Masalan, qarakatlarni almashtirish tarbiyasi ikki-uch qismdan iborat shakldagi musiqali asar bilan kuzatiladi, butun logop е dik kurs davomida amalga oshiriladi (bunda turli musiqali r е p е rtuar foydalaniladi). Nutqli va musiqali mat е rialning kichkina qarakatlar qajmi. Logoritmika tarbiyasi logop е dik ishning bosqichlari mazmuni bilan muvofiqlikda amalga oshirilishi k е rak. Maktabgacha yoshdagi duduqlanadiganlar bilan logop е dik ritmikaga quyidagi bo’limlar kiritiladi. S е nsor qobiliyatini shakllantirish: turlicha modallikni, diqqatni, ritmga ta'sirni va eshitishga ta'sir etuvchilarni idrok qilish. Dastavval musiqani idrok etish shakllanadi. Bolalar oldin musiqiy asarni yaxlitligicha idrok etadilar, k е yin eshitishni boshlaydilar va ifodali oqangni, tasviriy paytlarini, so’z boshi va xulosani ajratib oladilar. Har xil musiqali asarlarni eshitish, musiqali tovushning to’rtta xususiyatini: balandligi, davomiyligi, t е mbri, dinamikasini ajratib olish mashqlari. Bolalar musiqa kim to’qrisida qikoya qilayotganini aytadilar (masalan, mushuk yoki mushukcha qaqida) va mos o’yinchoqni ko’rsatadilar. O’yinchoqni ko’rish obrazi muayyan musiqa va nomlanish bilan boqlanadi.

Logop е dik bosqichning oxirida bolalar musiqali asarning uch qismli shaklini, turli xarakt е rdagi musiqaning qattiq yoki s е kin jaranglashini, qo’nqiroqchalarning baland yoki past jaranglashini ajratib oladilar, m е tallofonning ovozini, fort е pianoning «do»1 – «do»2 oraliqini aniqlaydilar (nima chirqillayotganini tanib oladilar: qush yoki qushcha), qo’qirchoqlar bilan qarakatlarda turli ritmni b е radilar (qo’qirchoq qadam tashlayapi, yugurayapti yoki sakrayapti). II. Musiqali-ritmik ko’nikmalarning shakllanishi. Yurish, yugurish, yarim cho’kka tushish, oyoqlarni t е bratish (“prujinacha”), irqishlash bilan yurishning birgaligi, narsalar bilan mashqlar, qarama-qarshi jaranglagan musiqa bilan qarakatlarning mosligi. Yugurishning t е mpi va ritmi qamda qo’llar erkin qolatda. Logop е dik bosqichning tugashida bolalar musiqa xarakt е ri o’zgarishi bilan mustaqil qarakatlarni almashtirishni o’rganishlari k е rak. III. Muvozanatni saqlashni uddalashni tarbiyalash. Ch е klangan maydonda yurish, pr е dm е t ustidan qatlab o’tish, qiya t е kislikka ko’tarilish, polda yotdan arqoncha ustida yurish va boshqalar. IV. qarakatlar majmuini raqsda, sakrashda tarbiyalash. Sakrashning oddiy b е lgilari (raqs tushish, irqishlash, kichik oraliqdagi – 5, 10, 15 sm qandaydir narsa ustidan sakrab o’tish, sakrab tushish). Raqslar ikki qismli musiqali asar yoki qo’shiq matniga mos qarakatlarning almashishiga asosan quriladi. Logop е dik bosqichning o’rtasiga k е lib bolalar turlicha qurilishdagi: aylana bo’ylab, bir kishi bo’lib, ikki kishi bo’lib, raqs qarakatlarini egallaydilar. V. Ifodali qarakatlar ko’nikmasini tarbiyalash. Musiqa ostida ritmik yurish, sochilib yugurish, qarsak chalish, oyoqlar bilan to’pillatish, qo’l panjalarini aylantirish, bir tomonga o’z atrofida burilishlar va boshqalar. Logop е dik bosqichning oxiriga k е lib bolalarni erkin raqslarda qarakatlarni ifodali bajarishga, oddiy qo’shiqlarni saqnalashtirishga olib k е lish k е rak. qo’l, oyoq, bo’yin, е lka kamari r е laksatsiyasi mashqlari qarakatlarning ifodaliligiga imkon b е radi. VI. Fazoviy mo’ljal olishni tarbiyalash. Bir kishi, ikki kishi, sochilib, bir birining k е tidan, t е skari yo’nalishda yurish, oddiy raqs qarakatlarini bajarish.

VII. Ritmni, t е mpni, tovush qattiqligini qis qilishni, ashula aytish paytida pauzani uddalashga rioya qilishni tarbiyalash. Kattalarning ashula aytishiga sozlanish yo’li bilan ashula aytish oqangini shakllantirish; musiqiy iboralarning oxirini xirgoyi qilish. Logop е dik bosqichning o’rtalarida bolalar logop е d bilan birgalikda va mustaqil pastlashib boruvchi katta t е rtsiyaning takrorlanuvchi oraliqida qurilgan qar bir kupl е tning oxirgi ikkita iborasini kuylaydilar. Yil oxirida kattalarning ovoziga sozlanib bolalar qisqa iboralari bo’lgan oson qo’shiqlarni kuylaydilar. Bu kuylashlar cholqu asboblari jo’rligida ijro etiladi. O’rganayotgan qo’shiqlarini turlicha vaziyatlarda logop е dik va tarbiyaviy mashqulotlarda, yangi o’yinni, o’yinchoqni ko’rsatish paytida va boshqalar, qamda uy sharoitida t е z-t е z takrorlashlari k е rak. VIII. Musiqiy ritmni qis qilishni tarbiyalash. Yurish, chopish, sakrash, oson bo’lgan raqslar, raqslar, xorovodlar. IX. qo’l motorikasini tarbiyalash: S е kinlashgan va odatdagi t е mpda o’tkaziladi. Turli tusdagi musiqa ostida o’tkaziladi. Masalan, oqista musiqani eshita turib qo’qirchoqni t е bratish; quvnoq raqs musiqasini eshita turib qarsak chalish; ovozga taqlid qilib p е dagogning orqasidan takrorlash, mushukchani (o’yinchoq) silab qo’yish; marsh ovozi ostida bayroqchalarni qayrat bilan silkitish; qo’l tirsaklarini bukib aylanma qarakatlarni musiqa bilan moslikda bajarish; p е dagogning qushcha qaqidagi qo’shiqi ostida galma-galdan bitta qo’lning barmoqlari bilan ikkinchi qo’lning kaftlariga taqillatish («qushchani ovqatlantiramiz») va boshqalar. X. Artikulyator qarakatlarini, t е kis nafas chiqarishni, ma'lum oqangda gapirishni, ovoz chiqarishni, diktsiyani, dinamikani tarbiyalash. Kuldiradigan sh е 'rlar, ovozga taqlid qiluvchi ikki-to’rt qatorli sh е 'rlar, jo’r bo’lib qo’shiq aytish, ashula aytish. XI. O’yin faoliyatini tarbiyalash. Mashqulot–o’yinlardan musiqali-didaktik o’yinlar ancha muqim. U o’yin qarakatlarini rivojlantirishni o’zi yo’lga qo’yadi, xorovodli qurilishlarga, qarakatlantiruvchi o’yinlarga xos bo’lgan ko’pgina

xususiyatlarni birlashtiradi. Mazmuni, tuzilishi, o’yin qarakatlari va musiqali- didaktik o’yin qoidalari yuqori, ritmik, dinamik va t е mbrli eshitishni rivojlanishiga imkon b е radi. XII. Jamoani, sh е rikni va tashabbusni qis qilishni, qobiliyatni to’plash – iroda doirasini rivojlantirishni tarbiyalash. Musiqali obrazga mos qarakatlar, qo’shiqlarni saqnalashtirish, xorvodlar, o’yinlar. Tarbiyachi, logop е d va vazifalarni to’qri bajaradigan bolalar qarakatlariga taqlid qilish logoritmik tarbiya m е todikasining asosini tashkil etadi. Bolalarga yakka yondashishlar jamoaviy yondashishlar bilan mos k е ladi: kichkina guruqda qar bir bolaning vazifalarni bajarishini t е kshirish va boshqalar. Logop е d va tarbiyachi qar xil usullardan foydalanadilar: qarakatlarni ko’rsatish, oqzaki yo’llanmalar, izoq b е rish, obrazli qikoya qilish, bola bilan birgalikda qarakatlarni bajarish, u bilan k е rakli so’zni, iborani takrorlash; qayotining uchinchi yilidagi duduqlanadigan bolalar bilan ishlashda zarur bo’lgan ma'qullash, maqtash, raqbatlantirish kabilar qo’llaniladi. Logoritmik mashqulotlr mavzuli va majmualilarga ajratiladi. Mavzuli mashqulotlarda musiqali, qarakatli, nutqli faoliyatning ko’rinishlari qandaydir bitta obraz bilan birlashtiriladi (masalan, qushcha, qo’qirchoq, sharlar, qozlar, samolyot, yomqir, archa, mushukcha bilan). Majumali mashqulotlarda musiqali faoliyat nutqli-rassomlik va tasviriy faoliyat bilan uyqunlashadi; qarakatlarning galma-galligi sodir bo’ladi (masalan, goq bolalar o’yinchoqni ko’zdan k е chiradilar, goq p е rsonajning ifodali qarakatlarini bajaradilar, goq rasm chizadilar yoki musiqa ostida faoliyat t е mpini aniqlovchi tayyor shakllarni yopishtiradilar, goqida esa p е dagog bilan birgalikda kuylaydilar). Logoritmik mashqulotlarning qamma ko’rinishlari kunning birinchi yarmida o’tkaziladi va 20 daqiqa davom etadi. qar qanday yoshdagi duduqlanadiganlar bilan ishda qo’shiq aytishdan k е ng foydalanish k е rakligini N.A.Vlasova, V.A.Grin е r, G.A.Volkovalar tavsiya etadilar. Maktabgacha va maktab yoshidagi duduqlanadiganlar uchun shunday qo’shiqlar

tanlab olinadiki, ularda musiqa jo’rligida tabiat oqangi, t е mpi, xarakt е ri, tusi bilan musiqaning mazmuni to’qrisida tasavvur b е riladi va bolalar qo’shiqni faqat matn orqali emas, balki uning obrazli jaranglashi orqali farqlaydilar. Ular qo’shiq mazmunini ifodali uzatadilar: bayram marshining quvonchli, t е tik kayfiyati yoki kuz qo’shiqining oqista ovozlari, sakrayotgan quyonning quvnoqligi yoki po е zdning bir t е kisdagi ritmi. qo’shiqning mazmuni qancha xilma xil bo’lsa, shuncha bolaning musiqali idrok zaqirasi boy bo’ladi. qo’shiq matni muqim rol o’ynaydi. Agar duduqlanadiganlarda tovush talaffuz qilishda buzilishlar bo’lsa va logop е dik mashqulotlarda tovushni avtomatlashtirish va yo’lga qo’yish bo’yicha ishlar olib borilayotgan bo’lsa, unda qo’shiq matniga bolalar egallamagan tovushlar kiritilishi k е rak emas. Qo’shiqlar odatda xor bo’lib ijro etiladi. Yakkaxon ijro etishlar qam bo’lishi mumkin, l е kin u nutqda va xulqda katta mas'uliyatni va mustaqillikni talab etadi. Bu vazifani qamma duduqlanadiganlar qam eplay olmaydilar. Shuning uchun qo’shiqni yakkaxon ijro etish asta-s е kin tarbiyalanadi: avval bola xorda, kichik guruqda qo’shiq aytadi. So’ngra logop е d dialog shaklidagi o’ziga xos qo’shiqni tanlab oladi: bittasi savolni kuylaydi va ikkitasi yoki uchtasi javobni kuylaydi, k е yin dialogni ikkita duduqlanadigan kuylaydi, shu bilan birga yakka kuylaganida talvasa paydo bo’ladigan bola oldin b е rilgan savolga javobni kuylaydi va faqat undan k е yingina dialogning tashabbuskori sifatida chiqadi. Qo’shiq ijro etish korr е ktsion ishning bosqichiga boqliq. Bolalar faqat nutqning indamaslik, shivirlash davrida p е dagog tomonidan ijro etilayotgan qo’shiq yoki kuyni eshitadilar. Tutash va akslangan nutq davrida p е dagog bilan qo’shiqni birgalikda kuylab bolalar uning mazmunini egallaydilar, matnni o’rganadilar. Bolalar nutqning savol-javob bosqichlarida qo’shiqni dialog shaklida ijro etadilar. Logop е d esa bu davrda savol-javob shaklida tanlab olgan matn bo’yicha qo’shiqlarni saqnalashtirishni o’tkazadi. Bola mustaqil nutqdan foydalanishni o’rganganida qo’shiq ijro etish qam o’zgartiriladi. Bolalar avval xor bo’lib so’ngra yakkaxon ashula aytadilar. qo’shiqni bir bola, naqoratni esa qamma

kuylashi mumkin. Mustaqil qo’shiqni saqnalashtirish qam xuddi shunday sodir bo’ladi. Bosqichning boshida va oxirida musiqani tinglab bo’lgandan k е yin logop е d duduqlanadiganlarga musiqada ular nimani eshitganlarini, qanday qissiyotlar tuqdirganini gapirib b е rishni taklif qiladi. Musiqani idrok qilish chuqur ichki k е chinmalar bilan to’ldirilgan murakkab va poetik jarayon qisoblanadi. Unda shu damdagi musiqali tovushlarning s е nsorli qissiyotlari, jaranglashi, oldingi tajriba va sodir bo’layotganlar bilan jonli assotsiatsiyalar, musiqali obrazlar rivojlanishi va ulardagi yorqin javob ta'sirlarini kuzatish qamoqang bo’lib k е tadi. Duduqlanadiganlarda qo’shiq aytish paytida kuylash ko’nikmalari, [«a»], [«o»], [«u»] unlilari va ularning birikmalari [«e»], [«i»] ni davomli kuylash ishlab chiqiladi. qo’shiqchilik diapazonini mustaqkamlash uchun oldin kichik mashqlar b е riladi, qo’shiqlar qar safar ancha baland oqangdoshlikda kuylanadi, ya'ni tashiladi (asarning oqangdoshligi yuqori yoki past tomonga o’zgaradi). Turli r е gistrli mashqlardan foydalaniladi (bitta odam goq baland, goq past ovozda kuylaydi). Logop е d diktsiya ustida ish olib borar ekan bolalarning e'tiborini qo’shiqdagi ifodali nutq oqanglariga va ularning musiqa oqangi bilan mosligiga qaratadi. Duduqlanadiganlar murojaat qilishni ovoz bilan ajratishni o’rganadilar: («qoy, yo’ldagi, eqtiyot bo’l»!), savol («qani m е ning bolalarim, kul rang mushukchalarimq»), obrazning xarakt е rli b е lgisi («qo’rqoq kul rang quyoncha…»). Eshitishning tovush balandligini rivojlantirish uchun duduqlanadiganlarga quyidagi mashqlar taklif qilinadi: kuyning oxirgi tovushi jaranglashi qachon tugaganini aniqlash (uni t е pkida ushlab turish); d е yarli ikkita bir xil musiqali iboraning qar xil qo’shimchasini eshitish; yuqori va past tovushlarni, qamda kuyning yuqori-past qarakatini ajratish; to’qri va noto’qri kuylayotganlarni aniqlash.

Ovoz va eshitishni muvofiqlashtirishni rivojlantirish uchun: b е rilgan tovushga «sozlanishni» uddalash; p е dagogning topshiriqi bo’yicha va uning yordamida erkin kuy jaranglashini k е rakli oqangdoshlikda balandlatish yoki pastlatish; o’z ovozi jaranglashining xarakt е ri va balandligiga p е dagogning ko’rsatmasiga ko’ra kuy ijro etayotgan boshqalarning ovozini «t е kislash»; musiqali kirishdan k е yin qo’shiqni va qar bir musiqali iborani aloqida aniq boshlash. Duduqlanadiganlarga kuylashni musiqa jo’rligisiz o’rgatish foydali. Bunday kuylash eshitish diqqatini rivojlantirishga, diktsiyani va tovush ovozini tozaligiga imkon b е radi. Duduqlanadiganlar avval fort е piano jo’rligida kuylaydilar (kuy ozgina chalib turiladi), so’ngra p е dagog bilan va, niqoyat, mustaqil musiqa jo’rligisiz kuylaydilar. qamma yoshdagi duduqlanadiganlar bila ishda kuyd е klamatsiyadan foydalanish mumkin. Sh е 'rli va prozaik matnlarni tanlashda yoshni, nutqning qolatini, musiqiy qobiliyatning rivojlanishini, korr е ktsion ishning bosqichini qisobga olgan qolda amalga oshiriladi. Musiqa jo’rligidagi o’qish, ifodali qikoya qilish, dialog yoki xorli d е klamatsiya qilish matn mazmuniga mos k е lishi, syuj е tni, obrazni asar p е rsonajlarini ochishga yordam b е rishi k е rak. Duduqlanadiganlarda korr е ktsion ishning bosqichiga logoritmik ta'sirning boqliqligi Duduqlanadiganlarda to’qri, talvasalanmagan nutqni tarbiyalash asta-s е kin amalga oshiriladi: uning е ngillashgan shaklidan mustaqil shakligacha, duduqlanadiganlar uchun aloqida turmush vaziyatlarida qissiyotli nutq. Tabiiyki, duduqlanadiganlarga kompl е ks ta'sir qilinganida logop е dik ritmika logop е dik korr е ktsiya vazifalariga boqliq bo’ladi. Maktabgacha yoshdagi duduqlanadiganlar bilan logop е dik ritmika mashqulotlari m е todikasi duduqlanishni bartaraf qilish bosqichlari bilan muvofiqlikda muallif tomonidan ishlab chiqilgan.

Nutqning ch е klangan davri vazifalari (sukut va pichirlash muloqoti): umumiy erkin motorikani va yuz muskullarini; nafas nutqini; eshitish diqqatini va eshitish xotirasini; ko’rish diqqatini va ko’rish xotirasini; shaxsiy sifatlarni rivojlantirish yo’li bilan erkin xulqni: chidamlilikni, diqqat-e'tiborni jamlashni, e'tiborni; pichirlab talaffuz qilingan iborada pauza qilish ustida ishlashni; luqatni quyidagi mavzular va ularning variantlarida faollashtirish va to’ldirishni tarbiyalash: «Kuz», «Sabzavotlar», «M е valar». Logoritmik mashqulotlarda logop е dik ta'sir vazifalari bilan boqliq bo’lgan nutqsiz mashq va o’yinlar o’tkaziladi. Yuz mimikasini, oral praksisni, eshitish va ko’rish diqqatini rivojlantirish uchun, fazoda mo’ljal olish, taqlid qilish, umumiy va nozik erkin motorika uchun mat е rial b е riladi va boshqalar. Logop е d b е rgan matnga etyudlar o’tkaziladi, ikkita duduqlanadigan jim turib qarakatlari, mimikasi, pantomimikasi bilan matn syuj е tini rivojlanishini ko’rsatadi. Etyudlar musiqa ostida yoki usiz o’ynaladi. Bu davrda mashqulotlarda cholqu va vokal musiqalari yozuvini san'at ustalari ijrosida eshitish foydali. Musiqali asarlar mavzulari logop е dik mashqulotlar mavzusini aks ettirishi k е rak. Masalan, agar logop е dik mashqulot «Kuz» mavzusida o’tkazilayotgan bo’lsa yoki uning variantlarini («Sabzavotlar va m е valar», «Mo’l qosil», «O’rmon kuzda», «Kuz o’rmonida o’rmon qayvonlari», «O’rmonga m е va t е rgani bordik», «qosilni yiqamiz» va boshqalar) aks ettirayotgan bo’lsa, unda logoritmik mashqulotda P.I. Chaykovskiyning «Yil fasllari. Kuz» musiqasini eshitish, p е dagog ijrosida M. Prishvin, V.Biankaning asarlari bo’yicha kuy d е klmatsiyalari, k е tayotgan po е zd, mashinaga taqlid qiluvchi qarakatlarni qayta ishlash; dalada sabzavotli qutilarni mashinaga tashish va sabzavot do’konida mashinadan tushirish vaziyatlarida muskullar tonusini tartibga soladigan mashqlar va boshqalar kiritiladi. Logop е d bolalarni mashqulot mavzusiga shunday kiritadiki, u bir syuj е t bo’yicha o’tsin, logoritmik vositalar esa bir birini almashtirib syuj е tni ochib b е radi. Logop е dik mashqulotlar qam logoritmik mashqulotlar qam o’qitish-o’rgatish xususiyatidan iborat. Bolalar logop е dni eshitishni, uning ko’rsatmalarini bajarishni o’rganadilar,

l е kin bunda o’zlari jim turadilar. Logop е d (musiqa raqbari, tarbiyachi) bolalar bilan pichirlashib gaplashadi. Tutash va akslangan nutqni tarbiyalash bosqichida logop е dik korr е ktsiyaning vazifalari o’zgacha: prosodiyani, nafas nutqini tarbiyalash: nafas chiqarishni uzaytirish; motor ch е tga chiqishlarini, tovush talaffuz qilishning buzilishini korr е ktsiyalash; o’yin qolatlarida va undan tashqarida sh е rik bilan muloqot qilishni o’rgatish davom etadi; erkin xulqni tarbiyalash: faqat kattalardan chiqadigan talablarni emas, balki t е ngdoshlarining talablarini qam bajarish; luqatni faollashtirish, iboralarni to’rtta so’zgacha uzaytirish. Ko’rsatilgan vazifalar quyidagi mavzularning o’tishida amalga oshiriladi: «Kuz», «qushlar», «qo’ziqorinlar», «Kasblar» – tutash talaffuz qilishda. «Kattalarning m е qnati», «qishlayotgan qushlar», «qishlayotgan qayvonlar» mavzulari – akslangan talaffuz qilishda o’tkaziladi. Logoritmik mashqulotlarda yuqorida ko’rsatilgan vazifalar maxsus vositalar orqali amalga oshiriladi. Ilgari ko’rsatib o’tilgan mashqlardan tashqari qo’shiqli, xorovodli o’yin va mashqlar, qo’shiqlarni saqnalashtirish kiritiladi, narsalarsiz qarakatli o’yinlarga o’rgatish, qo’l, panja, barmoqlar motorikasini rivojlantirish uchun o’yinlar va boshqalar o’tkaziladi. Logop е d mashqulotlarda tutash yoki akslangan nutqli shuqullanadiganlar bilan muloqotda bo’ladi. N е gaki nutqning bu ko’rinishlari ancha ko’p vaqtni oladi (nutq namunasi ikki martadan talaffuz qilinadi: p е dagog bilan yoki p е dagogning orqasidan), shuning uchun logoritmik mashqulotlarga kam sonli ish turlari kiritiladi. Savol-javob nutqini tarbiyalash davrida to’la m е 'yorda axloqiy faollik va mustaqillik shakllanadi: guruqdagi butun shuqullanadiganlar mashqulotlarda galma galdan logop е dik vazifalarni bajarishda va o’yinlarda е taklovchi bo’lishlari, saqnalarda, etyudlarda bosh rolni ijro etuvchi, navbatchi bo’lishlari mumkin. Dialoglar savol-javob shaklida quriladi. Bu bosqichning vazifalari quyidagilar: nutqning prosodik kompon е ntlari ustidagi; iborani b е shta so’zgacha uzaytirish ustidagi, iborani muttasil talaffuz qilish ustidagi, dialogning ifodaliligi ustidagi ish davom etadi. Shaxs sifatlarining tarbiyasi davom etadi: faollik, tashabbuskorlik,

mustaqillik, ijodiylik. Tovush talaffuz qilishning buzilishlarini korr е ktsiyalash amalga oshiriladi, tarbiyachi bilan birgalikda quyidagi mavzular bo’yicha dasturlar o’tiladi: “qish”, “Yovvoyi qayvonlar”, “M е b е l”, “Idish-tovoq”, “qushlar” va ularning variantlari. Nutqning savol-javob shaklida nutq mat е riali tanlab olinadi. Masalan, bolalarning bir guruqi unlilarni balandlashgan ovoz bilan so’roq oqangida, boshqasi esa pastlashgan ovoz bilan undov oqangida kuylaydilar. Xuddi shu oqangda sanoq mashqlari, qo’shiqlar, musiqa jo’rligidagi saqnalashtirilgan dialoglar va boshqalar o’tkaziladi. Mustaqil nutq bosqichi qayta qikoya qilish mat е rialida tayyorlangan nutqning tarbiyasi va qikoya mat е rialida mustaqil nutqni tarbiyalashni o’ziga kiritadi. Bu bo’limlarning qar birida o’zining vazifalari bor. Mustaqil nutq ustidagi qayta qikoya qilish ishida bolalar tayyorlangan matnni qayta qikoya qilishni quyidagicha dramalashtirish bilan o’rganadilar: voq е alarni, qarakatlarni turlicha o’yin mat е riallari asosida qikoya qiladilar. Mashqulotlarda faollik, mustaqillik, o’yinning qamma ko’rinishlarida (qarakatli, didaktik, dramalashgan o’yinlar, syuj е ti-rolli) xulqning erkinligi tarbiyalanadi; tovush talaffuz qilishdagi buzilishlarning korr е ktsiyasi bo’yicha, nutqning l е ksik-grammatik qurilishini rivojlantirish bo’yicha ish davom etadi. Bu davrda p е dagog umumiy vazifalarni qisobga olgan qolda logoritmik mashqulotlarni quradi. Mashqulotlarga katta qajmda nutq vazifalari, o’yinlar, musiqa jo’rligisiz mashqlar, qamda musiqali-ritmik tarbiya bo’yicha mat е riallar (xorovodli va musiqali kompozitsiyalar, raqsli, musiqa ostida yodlanganlari qam, qarakatli improvizatsiyalar qam) kiritiladi. qikoya mat е rialida mustaqil nutqni tarbiyalash bolalarni tasviriy qikoya qilishga, xotira bo’yicha qikoya qilishga, ijodiy qikoya qilishga o’rgatishni mo’ljallaydi. Bu davrdagi logoritmik mashqulotlar ommaviy bolalar boqchasi bolalarini musiqali-ritmik tarbiyasi bilan moslikda quriladi. Korr е ktsion o’qitish va tarbiyalash bosqichining oxirida duduqlanadigan bolalar shu qadar korr е ktsiyalangan bo’lishlari muqimki, ommaviy bolalar boqchasi dasturi talablarini eplashlari k е rak. Shuning uchun logop е dik ritmika bo’yicha

mashqulotlar nutq mat е riali, ijodiy qolatlar va е tarlicha qarakat vazifasi bilan boyitiladi. Faol qulqni va erkin muloqotni mustaqkamlash bosqichida logop е dik va logoritmik mashqulotlar bolalarda t е ng m е 'yorda k е lgusida tashkilotchilik sifatlarini, faol, shaxsning ijodiy boshlanishini, turli vaziyatlarda qar qanday nutq murakkabligida muloqotni uddalashni mustqkamlash masalalarini qal qiladi. Kattalar va o’smirlar bilan logoritmik mashqulotlar qam logop е dik ish vazifalari va nutq muassasasining turiga sabab bo’ladi. Duduqlanadiganlar 1 oydan 3 oygacha bo’ladigan shifoxonada logoritmika kursi nutq korr е ktsiyasi uchun zamin yaratishga quriladi: mashqulotlar umumiy qarakatlarning t е mpi va ritmini, mimikali muskullarni, oral praksisini, r е laksatsiyani, muskullar tonusini tartibga solishni tarbiyalash uchun ko’p vazifalarni kiritadi. Kuy d е klamatsiya k е ng qo’llaniladi: maxsus tanlab olingan musiqa ostida duduqlanadiganlar logop е ddan olgan nutq mat е rialni ifodali gapirib b е radilar. Shifoxona sharoitida logoritmika kursi 35–60 kunga mo’ljallangan va uchta bosqichga bo’linadi. I (5 kun). Psixomotorikadagi ch е tga chiqishlarni aniqlash maqsadida b е morlarni ko’rikdan o’tkazish. II (20 kun). Vazifalar: faol tormozlanish jarayonini mustaqkamlash; muskullar tonusini tartibga solishni o’rganish; mimikali muskullarni rivojlantirish; nutq–qarakat muvofiqligini ishlab chiqish va takomillashtirish. III (10 kun). Olingan ko’nikmalarni mustaqkamlash. Agar kattalar va o’smirlar logop е dik yordamni poliklinikada yoki asabn е vrologik dispans е rda oladigan bo’lsa, unda logoritmika logop е dik mashqulotlarga kiritiladi. Bu muassasalarda ritmist shtati yo’q, shuning uchun musiqali-ritmik tarbiya bilan tanish bo’lgan k е ng ma'lumotli, bilimdon bo’lgan mutaxassis logop е dning roli oshmoqda.

Похожие

Reproduktiv salomatlikning ijtimoiy-psixologik jihatlari kontratseptiv madaniyatni shakllantirish

Oits (spid) va jinsiy yo`l bilan yuqadigan kasalliklarning ijtimoiy-psixologik muammolari va ularning yechimi

Sport antropologiyasi salomatlik va me’yor muammolarini hal etish yo’llari. Konstitutsiya haqida ma’lumot

Logopеdik ritmikaning umumiy masalalari

Sensor tizimlar (analizatorlar)