Sensor tizimlar (analizatorlar) - Медицина - Рефераты

Sensor tizimlar (analizatorlar)

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

186.400390625 KB

Sensor tizimlar (analizatorlar) fiziologiyasi Reja: 1. Xaritalash. 2. Retseptorlar va ularning tasnifi. 3. Retseptorlarning qo’zg’alishi.

Barcha tirik organizmlar ovqat topish va o’z turining boshqa jinsiga mansub vakilini topish, turli havf-hatarlardan qochish, fazoda chamalash (orientir) va uning muhim xossalarini baholash uchun, atrof muhit to’g’risida axborot olishga muhtojdir. Aynan shunday imkoniyatni sensor tizimlar (analizatorlar) ta’minlaydilar. Sensor tizim (lotincha sensus - sezish) deganda, asab yo’llari orqali retseptor apparatlari va o’zaro bir-biri bilan bog’langan, MAT ning ma’lum bir tuzilmalarining yig’indisi tushiniladi. Uning vazifasi bir xil fizik tabiatga ega bo’lgan ta’sirlarni tahlil qilib, tashqi signalni kodlash bilan tugallashdan iborat. Sensor tizimi fiziologiyasida ob’ektiv va sub’ektiv aspektlar muammosi mavjud. Biz, odam va hayvonlar sezgi a’zolarining birontasini faoliyatini (masalan qon aylanish tizimini o’rganish kabi) kuzatishimiz va taxlil qilishimiz mumkin. Bunday yo’l bilan, biz, ob’ektiv sensor fiziologiyani o’rganamiz. Biz, bunda to’xtamasdan, ilgarilab borishimiz mumkin va tashqi hodisalar, sezgi a’zolari yordami orqali, hosil qiladigan o’z his-tuyg’ularimizni ilmiy taxlil qilishimiz mumkin. bunday paytda, boshqa odamlar xabar qiladigan analogik tajribani ham asos qilib olishimiz mumkin. Bu holda, biz, sub’ektiv sensor fiziologiyasi sohasiga kirib kelamiz. Sub’ektiv sensor fiziologiya sezish va idrok qilish faoliyati, ya’ni inson ruhiyati ( psixika) bilan shug’ullanadi. Ob’ektiv sensor fiziologiya retseptor potentsiallar, bosh miya sensor markazlaridagi impulslar chastotasi va h.k. bilan shug’ullanadi, ularning barchasi material fenomendir, ya’ni fizikaviy va kimiyoviy tushunchalar yordamida ularni yoritish mumkin. Xaritalash. Mavjud korrelyatsiyani aniqroq belgilash imkoniyatiga ega bo’lish uchun, biz, avvalam bor, sensor fiziologiyani rag’batdan tortib, to idrok qilishgacha bo’lgan turli darajalarining umumiy sxemasini tasavvur qilishimiz kerak (14.1-rasm). Biz, atrof-muhitning ko’p sonli ta’sirlariga yo’liqqan paytimizda, ularning ayrimlari sezgi a’zolarimizga ta’sir ko’rsatadi.

Ob’ektiv sensor fiziologiyasi Sub’ektiv sensor Fiziologiyasi Tashqi muhit- dagi hodi-salar Sensor rag’bat Sensorli asablar qo’zg’alishi MATning sensor sohalari integ- ratsiya Sensorli taasurot, sezgilar. Qabul qili- nishi Xarita- lash Sensorli a’zo bilan o’zaro hamkorlik Mos ra- vishdagi retseptor, bo’sag’a usti retsep-torli Potentsial Faoliyat ko’rsa- tuvchi miya mar- kazlari, Ong Taj-riba, idrok Shaxs Xaritalash shartlari Rasm.14.1. Sensorli fiziologiyada xaritalash. To’g’ri to’rtburchaklarda sensor fiziologiyaning asosiy hodisalari, strelkalar bilan esa bir bosqichni ikkinchisiga, strelkalarning ostida keltirilgan sharoitlarda xaritalash ko’rsatilgan. Shu kontekstda, ularni ma’lum bir a’zolarning rag’batlari deb ataladi. Rag’batlar ta’sirida retseptorlarda potentsiallar paydo bo’lib, ular, o’z navbatida, afferent sensor asab tolalarining qo’zg’alishini chaqiradi. Bunday tolalar faolligi bosh miya sensor markazida integratsiya qiladi. Tashqi olam taassurotlari va idrok qilish o’rtasidagi zanjir 14.1-rasmda sxematik ravishda ko’rsatilgan. Sensor fiziologiyasining asosiy hodisalari to’rtburchaklarda ko’rsatilgan bo’lib, strelkalar bilan birlashtirilgan. Bu sxemadagi strelkalar, xaritalash deb nomlanganligi sababidan kelib chiqadigan aloqalarni belgilamaydi. Xaritalash tushunchasi, aniq va yagona vakillikning mavjudligini

ifodalaydi, uning yordamida jismdagi nuqtalar boshqa jismdagi nuqtalar bilan bog’liq (yoki xaritalashtirilgan). Sifat va modallik. Bu tushunchalar bo’yicha turli sezishlar mezonlari farqlanadi. Biz, atrof-muhitni bir butun sifatida emas, balki disket elementlar ko’rinishida maxsus ixtisoslashgan sezgi yoki his qilish azolari orqali idrok qilamiz. Ularning qatoriga an’anaviy "besh sezgi" ya’ni ko’rish, eshitish, badan orqali sezish, ta’m va hid bilish kiradi. Bularning har biri bilan bog’liq bo’lgan sezgi a’zosi, tashqi hodisalarning ma’lum bir kategoriyasiga javob berish, u xaqdagi axborotni MAT ga yuborish qobiliyatiga ega. Har bir sezgi a’zosi sensor taassurot qoldiradi, ular kuchi bo’yicha har xil bo’lsa ham, sifati bo’yicha bir xildir. Ma’lum bir turdagi a’zo yordami orqali paydo bo’ladigan bir xil sensor taassurotlar - modallik deb aytiladi. Mumtoz "besh sezgi" dan tashqari, biz, harorat, vibratsiya va og’riq kabi modalliklarga ham sezuvchanmiz. Tana turg’unligi tuyg’usi ham modallik hisoblanadi. Ko’pincha, bir xil modallik doirasida sensor taassurotlarning har xil turlari farqlanadi va ular sifatlar deb ataladi. Masalan, ko’rishning yorqinlik va rang (qizil, ko’k, yashil) sifatlari, ta’m bilishning esa - shirin, achchiq, chuchuk, sho’r kabi sifatlari mavjud. Umuman, har bir modallik uchun o’z sezgi a’zosi mavjud bo’lib, sifatning material korrelyati xususiyatini sezgi a’zosidagi ixtisoslashgan retseptorlarning bitta tipi bajaradi. Turli ta’sirlar, avvalam bor, modalligi, ya’ni har biriga xos bo’lgan energiya shakli bo’yicha tasniflanadi. Shunga asosan, ta’sirlarni mexanik, kimyoviy, issiqlik, osmotik, yorug’lik, elektrik va boshqalarga bo’linadi. Bu ta’sirlar turli shakldagi energiya yordamida sodir bo’ladi, masalan, yorug’lik - fotonlar, kimyoviy ta’sirlar - molekulalar va ionlar, issiqlik - harorat yordamida, mexanik ta’sirlar - energiyaning mexanik shakli vositachiligida amalga oshadi. Bundan tashqari barcha ta’sirlar, ularning modalligidan qat’iy nazar adekvat va noadekvat shakllarga bo’linadi. Ta’sirlarning adekvatligi uning bo’sag’a jadalligi noadekvat ta’sirlarga nisbatan ancha pastligida namoyon bo’ladi, masalan ko’z retseptorlariga yorug’lik va mexanik rag’batlarning ta’siri. Yorug’lik ta’sirining minimal tezligi

10 -17 - 10 -18 Vt bo’lganda, odamda yorug’likni sezish paydo bo’ladi. Shu bilan birga, yorug’likni sezishni, ko’zga mexanik ta’sir qilganda ham hosil qilish mumkin. Bu hodisani mexanik fosfen deb ataladi. Bunday mexanik yo’l bilan yorug’likni sezish uchun, rag’batning quvvati 10 -4 Vt dan yuqori bo’lishi kerak. Har qanday sensor tizimning faoliyati, retseptorlar tomonidan miya uchun tashqi fizik va kimyoviy energiyani idrok qilish, ularni asab impulslariga transformatsiyasining va qator pog’onalarini hosil qiluvchi neyronlar zanjiri orqali miyaga o’ikazish bilan boshlanadi. Organizm tomonidan tashqi va ichki muhit to’g’risida axborot olishda retseptorlarning roli katta. Organizmda ular juda xilma xil bo’lganligi tufayli, odam va hayvonlar turli modallikka ega rag’batlarni idrok etadi. Sensor axborotni uzatish, ko’p marta tubdan o’zgartirish va qayta kodlashtirish bilan birga bo’ladi, hamda umumiy analiz - sintez bilan tugaydi. Shundan keyin, organizmning javob rektsiyasini tanlash yoki dasturini ishlab chiqarish sodir bo’ladi. Miyaga kelayotgan axborotsiz oddiy va murakkab reflektorli aktlar, hattoki odamning psixologik faoliyati ham amalga oshmasligi mumkin. Analizatorlarning tuzilishi sodda yoki murakkab bo’lishiga qaramay, uning tarkibi kamida uch qismga ajratiladi: 1. Ta’sirlarni qabul qiluvchi, ixtisoslashgan retseptor neyron; 2. Retseptor neyronlar birligi (bloki) yoki bir guruh birliklardan kelgan ma’lumotlarni qabul qiluvchi birlamchi markaz; 3. Birlamchi markazlardan o’tgan ma’lumotlarni qabul qiluvchi bitta yoki bir nechta ikkilamchi va birlashtiruvchi markazlar. Yuqori darajada rivojlangan organizmlarda birlashtiruvchi markazlar bir-biri bilan bog’langan bo’ladi. Ichki va tashqi muhit o’zgarishlari ularning o’zaro munosabatlari natijasida idrok qiladi. Sensor tizimining faoliyatlari ta’sirotlarni retseptorlar qabul qilishidan boshlanadi. Ixtisoslashgan retseptorlar fizikaviy omillarni (nur, tovush, issiqlik, bosim va boshqalarni) harakat potentsialiga aylantiriladi. Bu markazga uzatiladi. Markazga etib kelgan impulslardan ma’lumot olinadi. Impulslarni markazga etib

kelishining o’zi mazkur sensor tizimga daxldor o’zgarish ro’y bergandan xabardor qiladi. Markazga o’tkazilayotgan impulslarni tezligi rag’bat kuchi va xis qilinayotgan jismning katta-kichikligini ifodalaydi. Retseptorlar va ularning tasnifi. Retseptorlar - har xil turdagi ta’sirlar energiyasini, asab tizimining o’ziga xos faolligiga transformatsiya qilish uchun belgilangan oxirgi ixtisoslashgan tuzilmalar, ya’ni retseptor hujayralardir. Bu hujayralar boshqa hujayralardan ikki jihatdan farq qiladi. Birinchidan, ta’sirot energiyasi, ular uchun oldindan hujayrada jamg’arilgan energiya hisobiga yuzaga chiqadigan jarayonlarni ishga solib boruvchi rag’bat bo’lib xizmat qiladi. Ikkinchidan, retseptor, hujayra potentsialini hosil qilib, o’zi tashqi ta’sirot energiyasini qabul qila olmaydigan hujayralarga o’tkazadi. Kiprikli hujayralar eshitish, fazodagi holat va muvozanatni sezishga daxldor retseptor apparatlarning asosiy funktsional tuzilmasi bo’lib xizmat qiladi. Bu hujayralarning o’simtalari (tsiliyalari) bo’lib, ularning qimirlashi sensor reaktsiya paydo bo’lishiga olib keladi. o’simtalarning bir xil guruhi nisbatan kalta (stereotsiliylar) bo’ladi, ularga yondosh uzunroq va yagona (kinotsiliy) guruhlari ham uchraydi. Ayrim kinotsiliylarning doimiy harakati ularning o’zi uchun adekvat bo’lgan rag’bat bilan uchrashish ehtimolini oshiradi. Bu uchrashuv retseptor potentsialini rivojlanishiga olib keladi. Ba’zi retseptorlarning rag’bat bilan ta’sirlanishida hujayralarning hammasi ishtirok qiladi. Masalan, qonda kislorod tarangligini sezuvchi xemoretseptorlar. Reptorlarning ixtisoslashgan ta’sirotni qabul qilish bo’sag’asi juda past bo’ladi. Masalan, ko’z fotoretseptorlarini qo’zg’atiish uchun bir kvant nur energiyasi kifoya qiladi, hid sezuvchi retseptorlar esa bir necha xidli modda molekulalarini aniqlaydi. Bu ta’sirotlar adekvat ta’sirotlar hisoblanadi. Ammo, retseptor o’zi qabul qilishga ixtisoslashmagan ta’sirotlarga ham qo’zg’alish bilan javob berishi mumkin. Masalan, fotoretseptorlar mexanik ta’sirotlarga javoban qo’zg’aladi. Ammo, bu ta’sirotlarning kuchi bo’sag’a nur kuchidan bir necha million marta ko’p bo’lishi mumkin. Mexanik rag’bat fotoretseptorlarga nisbatan

noadekvat ta’sirot hisoblanadi. Retseptorlarning tushunarli va qulay tasnifi, ular qabul qiladigan ta’sirlarning turli modalligidan kelib chiqadi. Ushbu xilma-xillikka mos ravishda, tirik organizmlarning barcha retseptorlarini bir necha guruhga bo’lish mumkin. Mexanoretseptorlar - (sinonimi - badan orqali sezish retseptorlari) ta’sirlovchi rag’batning mexanik energiyasini idrok qilishga moslashgan. Mexanik ta’sirni idrok qilish tuban organizmlarga (bakteriyalar, sodda jonzotlar) ham, yuksak umurtqali hayvonlarga ham zarurdir. Umurtqasiz hayvonlar mexanoretseptorlari (bakteriya, sodda jonzotlar) membrana yuzasining barcha qismlaridagi birlamchi va ixtisoslashgan retseptorlardan iborat bo’lib, ko’p hujayrali organizmlarda ekstero - va propriotseptiv funktsiyalarni bajaradi. Umurtqalilarning mexanoretseptorlari teri, yurak-tomir tizimi, ichki a’zolar, tayanch-harakat apparati va akustiko-lateral tizim retseptorlariga bo’linadi. Mexanoretseptorlar somatik, skelet-mushak, eshitish va vestibulyar sensor tizimning periferik bo’limlarida, hamda yonbosh liniyada ifodalangan. Termoretseptorlar (haroratni sezish) - harorat ta’sirlarini idrok qiladi. Ular teri va ichki a’zolarni, hamda haroratni sezuvchi markaziy neyronlarning retseptorlarini birlashtiradi. Odam va umurtqali hayvonlarda termoretseptorlar sovuq va issiqni sezuvchi retsetorlarga bo’linib, ular issiqlikni teri haroratiga bilvosita ta’siri bo’yicha sezadilar. Ayrim umurtqalilarda infraqizil nurlarni to’g’ridan-to’g’ri idrok qiluvchi ixtisoslashgan retseptorlar ham mavjud. Xemoretseptorlar - kimyoviy omillar ta’siriga sezuvchan bo’ladi. Quruqlikdaya shovchi hayvonlarda ular hid bilish va ta’m bilish sensor tizimlarining periferik bo’limlarini hosil qilsa, suvdagi hayvonlar uchun esa ushbu tushunchalar o’z ma’nosini yo’qotadi va bu, o’z navbatida, xemoretseptsiya yoki kimyoviy sezuvchanlik iborasini ishlatishga majbur qiladi. Interotseptorlar (tomirlar va to’qimalardagi) ichki muhit kimyoviy tarkibini baholashda ishtirok etadi va vistseral analizator ishi bilan bog’liq. Fotoretseptorlar - nur energiyasini idrok qiladi. Ular tsiliar retseptorlar ko’rinishida bo’ladi, yorug’lik kuchini va rangini ajratish imkoniyatini beradi.

Og’riq (notsitseptiv) retseptorlari - og’riq ta’sirlarini idrok qiladi. Og’riq rag’batlarini ixtisoslashgan asab oxirlari bilan bir qatorda, boshqa tipdagi sensor apparatlar ham idrok qilishi mumkin. Og’riq tuyg’usini, uning paydo bo’lish joyi yoki tavsifi bo’yicha aniqlanadigan sifatiga qarab tasnif qilish mumkin. Elektroretseptorlar - elektromagnit tebranishlar ta’siriga sezgirdir. Ular yumaloqog’izlilar, plastinka jabralilar, ko’pchilik suyakli baliqlar va ayrim dumli amfibiyalarning yonbosh liniyalarida topilgan. Ularga ampulirlangan va do’ng elektrosezgir retseptiv a’zolar kiradi. Molekula va hujayra membranasi darajalarida, asosiy retseptorli mexanizmlar, ushbu modallik chegarasida har xil turdagi va tipdagi hayvonlarda ko’pchilik umumiy xususiyatga ega. Lekin, hayot tarzi, yashash muhiti va qator boshqa biologik omillarga bog’liq holda, organizmlarning retseptorli asboblari bir- biridan ancha farqlanadi. Ayrim hayvonlar organizmida umuman ko’pchilik retseptorlar bo’lmasligi mumkin. Boshqa holatlarda, tirik organizmlar u yoki bu modallikni qabul qila olmaydi, yoki uni analiz qilish uchun chegaralangan diapazonga ega. Masalan, odamlarda baliqlarda mavjud bo’lgan elektroretseptorlar topilmagan, chinqiroq ilonlardagi kabi infraqizil nurlarni to’g’ridan-to’g’ri qabul qiladigan retseptorlar ham yo’q. Odamning ko’zi, ayrim hasharotlarnikiga o’xshab, yorug’lik depolyarizatsiyasini qabul qilmaydi, uning qulog’i ko’rshapalak va ko’pchilik tunda faol hayot kechiradigan sut emizuvchilarning eshituv apparati kabi ultratovush to’lqinlarini sezmaydi. Retseptor apparatlar har bir organizmni, uning yashashi uchun zarur bo’lgan axborot bilan ta’minlaydi, chunki ular, aynan shu turdagi hayvonlar uchun muhim bo’lgan signallarni qabul qilishga moslashgan.

Rasm.14.2. Umurtqalilarning ixtisoslashgan birlamchi (A) va ikkilamchi (B-G) retseptorli hujayralari. A - hidni sezuvchi; B - ta’m; V - fotoretseptor; G - vestibulyar va eshituv. 1 - mitral hujayra; 2 - hid bilish to’plami; 3 - hid bilish iplari; 4 -akson; 5 - kiprikchalar; 6 - chorda tympani tolalari; 7 - mikrovorsinkalar; 8 - bipolyar hujayra; 9 - tolalar; 10 - yadro; 11 - ichki a’zocha; 12 - kiprikchalar rudimenti; 13 - tashqi a’zocha; 14 -efferent asab tolasi; 15 - efferent akson; 16 - tashqi sochli hujayra; 17 - sochlar. Retseptorlarning muhim xususiyati - adekvat ta’sirchilarga nisbatan tanlab sezuvchanligidir. Ushbu xususiyatning yorqinligi, u yoki bu retseptor apparatlarning tarkibiy o’ziga xosligi bilan sezilarli darajada belgilanadi. Buning asosida, barcha retseptorlar ikkita guruhga bo’linadi: birlamchi sezuvchi va ikkilamchi sezuvchi retseptorlar (14.2-rasm). Ayrim retseptorlarda ta’sirlovchi energiyasini asab impulsiga aylanishi shu retseptor hujayra o’simtasida sodir bo’ladi. Hid sezish, taktil va proprioretseptorlar birlamchi retseptorlarni tashkil qiladi. Bu birlamchi retseptor sensor neyronlarning

periferiyadagi bir qismi o’zgargan dendritdir. Aksoni esa MAT ga o’tadi. Ikkilamchi retseptor va sensor neyron o’simtalari o’rtasida sinapslar joylashgan. Retseptor hujayralarda hosil bo’ladigan qo’zg’alish bu sinaps orqali sensor neyronga o’tkaziladi. Demak, sensor neyronni tashqi ta’sirot bevosita emas, balki maxsus retseptor hujayra orqali qo’zg’atadi. Ko’ruv, eshituv, ta’m sezuvchi va vestibulyar apparat retseptorlari ikkilamchi retseptorlarga kiradi. Birlamchi retseptorlar, asosiy universal tipdagi retseptorli elementlar hisoblanadi va ular umurtqasizlardagi barcha turdagi retseptsiyalar bilan bog’liq. Umurtqali hayvonlarda, birlamchi retseptorlar to’qima retseptorlari va proprioretseptorlar, hamda termoretseptorlar va hid bilish hujayralari bilan taqdim etilgan. Retseptorlarning qo’zg’alishi. Ta’sirlovchi retseptor, xo’jayra membranasining ba’zi ionlar uchun o’tkazuvchanligini o’zgartiradi. Natriy va kaltsiy ionlarining membrana orqali ichkariga qaratilgan oqimi retseptor potentsiali rivojlanishiga olib keladi. Birlamchi retseptorlarda, retseptor potentsiali afferent asab tolasining harakat potentsialiga aylanadi va asab markaziga tegishli axborotni etkazadi. Ikkilamchi retseptorlarda vujudga kelgan retseptor potentsiali, shu hujayralarning presinaptik membranasi sohasiga tarqaladi va sinaps bo’shlig’iga mediator ajralib chiqishini ta’minlaydi. Mediatorning sinaptik keti membranaga ta’sirini qo’zg’atuvchi sinaptik keti potentsiali tug’diradi. qo’g’atuvchi sinaptik keti potentsial miqdori etarli bo’lsa, sensor neyronda harakat potentsiali rivojlanadi va akson bo’ylab MAT ga etib boradi. Ko’pchilik retseptorlar, masalan kiprikli mexanoretseptorlar va ba’zi xemoretseptorlar spontan faollashish xususiyatiga ega. Ular, ta’sirlovchi bo’lmasa ham, ma’lum tezlikdagi impulslarni hosil qiladi. Spontan faollikning mavjudligi bu retseptorlarga ba’zi afzalliklarni beradi, ularning asosiysi - retseptorlar sezgirligining oshishidir. Yana bir afzalligi, impulslarning tezligini oshirish va

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

Похожие

Nerv tizimi va oliy nerv faoliyati. Analizatorlar

Sezuvchanlik retseptorlar xaqida tushuncha

Sezgi a’zolari

Sezgi organlari

Inson tanasining kinestatik sezgisi