Sezgi organlari - Медицина - Рефераты

Sezgi organlari

Загружено в:

29.11.2023

Скачано:

0

Размер:

2943 KB

Sezgi organlari Reja: 1. Analizatorlar haqida tushuncha 2. Ko’rish analizatori. Ko’zning tuzilishi. 3. Ko’rish o’kirligi va ko’rish maydoni, ko’rishning 4. Buzilishi va ko’rish gigiyenasi. 5. Muvozanat, teri va kinestatik analizatorlar. 6. Visseral, hid sezish va ta’m bilish analizatorlari

Analizatorlar haqida tushuncha Odamning markaziy nerv sistemasiga to’xtovsiz axborotlar oqimi kelib turadi. Bu axborotlar bosh miyaga ikki manbaadan keladi: 1. Organizmning organlari va to’qimalaridan keladigan axborotlar. 2. Tashqi muhitdan organizmga sezgi a’zolari orqali keladigan axborotlar. Organizmda bu axborotlarni qabul qilib oladigan, uni miyaga o’tkazib beradigan va miyada bu axborotni qayta ishlab, shu axborotga muvofiq javob reaksiyasi hosil qiladigan tuzilma mavjud. Bu tuzilmani I.P.Pavlov analizatorlar deb atagan (112-rasm). Har qanday analizator 3 qismdan iborat: 1. Periferik – qabul qiluvchi qism – retseptorlar. 2. Impulsni o’tkazuvchi nerv yo’llari. 3. Miyadagi nerv markazlari. Analizatorlarning periferik qismi, ya’ni retseptorlar (retsepsiya – sezish) ta’sirini qabul qilib oladilar. Retseptorlarning asosiy xossasi muhitning har qanday ta’sirini nerv impulsiga aylantirishdan iborat. Retseptorlar o’z ta’sirlovchilariga juda sezgir bo’ladilar. Masalan, ko’rish sezgisi hosil bo’lishi uchun 6-10 kvant yorug’lik kifoya qiladi, quloqning nog’ora pardasi vodorod atomidan 10 marta kichik masofaga siljiganida eshitish retseptorlari miyaga signal yuboradi, hidni sezish uchun havoning tarkibidagi xushbo’y moddaning 2-3 molekulasi yetarli bo’ladi. Ta’sirni qaysi manbadan qabul qilib olishiga qarab, retseptorlar 2 guruhga bo’linadi. 1. Ekstraretseptorlar. Ular tashqi muhit ta’sirlarini qabul qilib oladilar. Bularga ko’rish, eshitish, hid bilish, ta’m bilish, muvozanat organlarining, hamda terida joylashgan retseptorlar kiradi. 2. Intraretseptorlar. Ular ichki organ va to’qimalardan ta’sirni qabul qilib oladilar. Bularga ovqat hazm qilish, nafas olish, yurak-qon tomir, siydik – tanosil organlarida, bezlarda va mushak-paylarda joylashgan retseptorlar kiradi. Intraretseptorlar o’z navbatida 2 guruhga bo’linadi: a) Visseroretseptorlar – bu retseptorlar, ichki a’zolarda joylashgan. b) Kinestatik yoki proprioretseptorlar. Bular harakat retseptorlari bo’lib, ular mushaklarda, paylarda va bo’g’imlarda joylashgan. 2

Barcha retseptorlar kelib chiqishi va tuzilishiga qarab 3 tipga bo’linadi: 1. Neyrosensor hujayralardan iborat bo’lgan retseptorlar. Bularga ko’rish va hid bilish analizatorlarining retseptorlari kiradi. Bu retseptorlar sezuvchi nerv hujayrasidan iborat bo’lib, ularning dendritlari ta’sirni qabul qilib oladi, neyritlari esa ta’sirni analizatorning oraliq qismiga uzatib beradi. 2. Epiteliosensor hujayralardan iborat bo’lgan retseptorlar. Bunga ta’m bilish, eshitish va muvozanat analizatorlarining retseptorlari kiradi. Ularda ta’sir, sezuvchi- epiteliosensor hujayralar tomonidan qabul qilinadi. Bu retseptorlar ta’sirni sezuvchi neyronlarga o’tkazadi. 3. Erkin va kapsulaga o’ralgan nerv oxirlari. Bularga ichki a’zolarda va terida joylashgan nerv oxirlari kiradi. 112-rasm. Analizatorning tuzilish chizmasi. 1 – katta yarim sharlar po’stlog’idagi markazlar; 2 – oraliq miyadagi markazlar; 3 – miya stvoli va orqa miyadagi markazlar; 4 – mushak sezgisi; 5 – ta’m bilish sezgisi; 6 – teri sezgisi; 7 – eshitish sezgisi; 8 – ko’rish sezgisi. 3

Analizatorning o’tkazuvchi qismi sezuvchi neyronlarning tolalaridan iborat bo’lib, u retseptordan ta’sirni qabul qilib olib, nerv markaziga yetkazib beradi. Nerv yo’llari har bir sezgi a’zolaridan miyaning ma’lum markazlariga yo’naladi. Analizatorlarning quyi markazlari orqa va uzunchoq miyada, oraliq miyada, oliy markazlari esa bosh miya katta yarim sharlarining po’stlog’ida joylashgan. Har bir analizatorning markazi po’stloqda ma’lum bir sohani egallaydi. Po’stloqning peshona, tepa va chakka qismidagi maxsus sohalar assotsiativ zona deyiladi. Bu zonalar barcha analizatorlarning markazlarining o’zaro ta’sirini ta’minlaydi va yaxlit obrazlarni hosil qilishda ishtirok etadi. Ko’rish analizatori. Ko’zning tuzilishi. Ko’rish analizatori – ko’z soqqasi (retseptor) ko’rish nervi va oraliq miyadagi po’stloq osti va po’stloqning ensa qismida joylashgan po’stloq markazlaridan iborat. Ko’rish analizatorlarining boshqa analizatorlardan farqi shundaki, u faqat buyumlarni bilibgina qolmay, balki ularning rangi, shakli, o’lchamlari, fazoda joylashgan o’rni hamda uning harakatlarini aniqlashga imkon beradi. Odam tashqi muhitdan oladigan axborotlarning 95 % dan ortig’ini ko’z orqali qabul qiladi. Ko’zning tuzilishi. Ko’z ko’rish analizatorining periferik qismini tashkil etadi (113-rasm). Ko’z deyarli shar shaklida bo’lgani uchun ko’z olmasi deyiladi. Ko’z olmasi kalla skeletining 1 juft ko’z chuqurchasida – ko’z kosasida joylashgan. Ko’z chuqurchasining tubida teshik bo’lib, u orqali ko’z olmasiga nervlar va tomirlar kiradi. 113- rasm . Ko ’ zning tashqi ko ’ rinishi . 4

1 – kipriklar ; 2 – qovoqlar ; 3 – muguz parda ; 4 – qorachiq ; 5 – oqsil parda ; 6 - rangdor parda . Ko ’ z olmasi ko ’ zni himoya qiluvchi , harakatlantiruvchi va boshqa bir qancha yordamchi moslamalar bilan ta ’ minlangan . Bular quyidagilardir : 1. Qoshlar – ular peshonadan oqayotgan terni ko ’ zga tushmasligini ta ’ minlaydi . 2. Qovoqlar va kipriklar ko’zni changdan himoya qiladi. Qovoqlar doimo ochilib- yumilib, ko’zni ko’z yoshi suyuqligi bilan namlab turadi. 3. Ko’z yosh bezlari – ko’z kosasining yuqori qismida, ko’zning ustida joylashgan. Ko’z yosh bezining ortiqcha suyuqligi yosh bezining nayi orqali burun bo’shlig’iga oqib tushadi. Ko’z yosh bezlarining sekreti faqat ko’zni namlash emas, balki dezinfeksiya ham qiladi. 4. Ko’zni harakatlantiruvchi mushaklar. Ular 6 ta bo’lib, bir uchi bilan ko’z olmasiga, ikkinchi uchi bilan ko’z kosasining devoriga birikkan. Ko’z olmasining tuzilishi. Ko’z olmasi ketma-ket joylashgan 3 qavat pardadan iborat: (114-rasm) 1. Tashqi oqsil parda – sklera 2. O’rta tomirli parda 3. Ichki to’r parda - retina 5

114-rasm. Ko’z olmasining tuzilishi. 1 – mushak; 2 – gavharning boylamlari; 3 – muguz (shox) parda; 4 – oldingi kamera; 5 – gavhar; 6 – rangdor parda; 7 – ko’rish nervi; 8 – ko’r dog’; 9 – sariq dog’; 10 – to’r parda; 11 – pigment qavat; 12 – tomirli parda; 13 – oqsil parda; 14 – shishasimon tana. Oqsil parda zich tolali biriktiruvchi to’qimadan tuzilgan, uning tarkibida kollagen tolalar ko’p bo’ladi. Shuning uchun oqsil parda zich va mustahkam bo’lib, ko’z olmasining shaklini belgilaydi. Ko’zning old tomonida oqsil parda muguz pardaga o’tadi. Muguz parda ko’p qavatli muguzlanmaydigan epiteliy to’qimasidan iborat bo’lib, uning nur sindirish ko’rsatkichi - 1,3-1,4 ga teng. O’rta tomirli parda – sklera bilan to’r parda orasida joylashgan. Tomirli pardada ko’plab qon tomirlar bo’ladi. Tomirli parda to’r parda hujayralarining oziqlanishida hamda ko’z ichidagi bosimning bir me’yorda bo’lishida muhim ahamiyatga ega. Tomirli pardaning ichki yuzasida pigment hujayralarining yupqa qavati bo’lib, ular yorug’lik nurlarini yutadi. Ko’zning old tomonida tomirli parda rangdor pardaga aylanadi. Rangdor pardadagi melanin pigmentining miqdori ko’zning rangini belgilaydi. Rangdor pardaning markazida ko’z qorachig’i bo’ladi. Qorachiq aylana shakldagi teshik bo’lib, u ko’zga tushayotgan yorug’likning miqdoriga qarab kengayib, torayib turadi. Qorachiqni toraytiruvchi mushaklar qorachiqning chekkasida (rangdor pardada) aylana shaklida joylashgan, qorachiqni kengaytiruvchi mushaklar esa, qorachiqqa nisbatan radial joylashgan silliq mushaklardan iborat. Bu mushaklar simpatik va parasimpatik nervlar bilan ta’minlangan. Ko’z qorachig’i buyumlarga yaqindan qaraganda qorachiq torayadi. Uzoq muddat qorachiqning shu holatda bo’lishi vaqtinchalik ko’z ichki bosimining ortishiga va ko’zning charchashiga sabab bo’ladi. Uzoqqa qaraganda, aksincha, qorachiq kengayadi, natijada ko’z ichki bosimi kamayadi, ko’z dam oladi (shuning uchun ham uzoq muddat kitob o’qigandan so’ng ma’lum vaqt uzoqqa qarab turish lozim). Ko’z olmasining ichki qismida ko’z gavhari, shishasimon tana, kiprikli tana va kiprikli boylamlar bo’ladi. 6

Gavhar. Ko’z gavhari ikki tomonlama qavariq linzani eslatadi. Gavhar qorachiqning orqasida kiprikli boylamlarga osilgan holda joylashgan. Kiprikli boylamlar gavharning ikki chekkasida tomirli pardada joylashgan kiprikli tanaga tutashadi. Kiprikli tananing asosiy qismini silliq mushak tolalari tashkil etadi. Bu mushaklarning qisqarib, bo’shashishi, gavharning shaklini o’zgartiradi. Gavhar ko’zning dioptrik va akkomadatsion apparatiga kiradi. Uning nur singdirish ko’rsatkichi 1,42 ga teng. Gavhar shaklining o’zgarishi ko’zni uzoqni va yaqinni ko’rishga moslashtiradi. Gavharning qavariqligining ortishi natijasida fokus masofasi qisqaradi va yaqindagi buyumlarning aniq tasviri hosil bo’ladi. Uzoqdagi buyumlarga qaraganda, gavhar yassilashadi va fokus masofasi ortadi. Buni gavharning akkomadatsiyasi deyiladi. Shishasimon tana. Bu tana tiniq dirildoq moddadan iborat bo’lib, ko’z olmasining gavhar va to’r parda orasidagi bo’shliqni to’ldirib turadi. Shishasimon tana ko’zning dioptrik ya’ni nur sindirish sistemasiga kiradi. Uning nur sindirish ko’rsatkichi 1,33 ga teng. Shunday qilib ko’zda, faoliyati jihatdan farq qiluvchi 4 ta sistema mavjud: 1. Dioptrik yoki nur sindirish sistemasi. Bu sistemaga muguz parda, ko’zning oldingi va orqa kamera suyuqliklari, gavhar va shishasimon tana kiradi. Bu tuzilmalar nurni to’r pardadagi fotoretseptor neyronlarga yetkazib beradi. 2. Akkomadatsion yoki moslashtiruvchi sistema. Bu sistemaning tuzilmalari, to’r pardaga tasvirning aniq tushishini ta’minlaydi. Akkomadatsiya jarayonida rangdor parda, ko’z qorachig’i, gavhar va kiprikli tana ishtirok etadi. 3. Sezuvchi yoki retseptor sistema. Bu sistema 3 xil: fotoretseptor, assotsiativ va ganglionar neyronlardan tuzilgan. 4. Ko’zning yordamchi apparati. Bu sistemaning tuzilmalari tayanch, trofik va himoya funksiyalarni bajaradi va ko’z olmasining harakatlanishini ta’minlaydi. Ko’zning yordamchi tuzilmalari oqsil parda (sklera) tomirli parda, ko’z olmasini harakatlantiruvchi mushaklar, ko’z yosh bezlari, qosh, qovoqlar va kipriklardan iborat. Ko’zning to’r pardasi. To’r parda ko’z olmasining ichki qavati bo’lib, uning qalinligi 0,15-0,20 mm keladi. 7

To’r pardaning nerv apparati 3 xil neyronlardan tuzilgan. 1. Tashqi fotoretseptor neyronlar. 2. O’rta assotsiativ neyronlar 3. Ichki ganglionar neyronlar. Bu neyronlarning tanasi, o’simtalari va sinapslari to’r pardada bir necha qavatni hosil qilib joylashadi (115-rasm). 1. Pigmentli hujayralar qavati. 2. Fotoretseptor hujayralar qavati. 3. Tashqi sinaptik qavat. 4. Bipolyar assotsiativ neyronlar qavati. 5. Ichki sinaptik qavat 6. Ganglionar neyronlar qavati. 7. Ko’rish nervining tolalari qavati. 115-rasm. To’r pardaning tuzilishi. 8

1 – ko’rish nervining tolalari; 2 – ganglionar hujayralar; 3 – ichki sinaptik qavat; 4 – bipolyar assotsiativ hujayralar; 5 – tashqi sinaptik qavat; 6 – retseptor hujayralar; 7 – pigment hujayralar; 8 – tayoqcha hujayralar; 9 – kolbacha hujayralar. Pigmentli hujayralar qavati tomirli parda bilan to’r parda orasida joylashgan bo’lib, bir qavat prizmatik hujayralardan iborat. Pigmentli hujayralarning to’r pardaga qaragan yuzasidan o’simtalar chiqib, fotoretseptor hujayralarning uchini o’rab turadi. Hujayralarning tanasida va o’simtalarida melanin pigmenti bo’ladi. Bu hujayralar fotoretseptor neyronlarga tushadigan yorug’likning normal bo’lishini ta’minlaydi. Ko’z kuchli yoritilganda pigment donachalari o’simtalarga suriladi. Natijada fotoretseptor neyronlarga yorug’likning tushishi kamayadi. Qorong’uda esa pigment donachalari sitoplazmaga suriladi. To’r pardaning ikkinchi qavatida fotoretseptor neyronlar joylashgan. Tuzilishi va funksiyasiga ko’ra fotoretseptor neyronlarning 2 turi farq qilinadi: 1. Tayoqchasimon fotoretseptor neyronlar. 2. Kolbachasimon fotoretseptor neyronlar. Odam ko’zining to’r pardasida 130 mln tayoqchasimon va 6-7 mln kolbachasimon hujayralar bor. Turli hayvonlarda bu nisbat har xil bo’ladi. Masalan, kunduzgi qushlarda kolbachalar ko’p bo’ladi. Tunggi qushlarda esa kolbachalar deyarli bo’lmaydi. Tayoqchasimon hujayralar to’r pardada bir tekis tarqalgan. Tayoqchalar kuchsiz yorug’likni ham sezadilar. Tayoqchasimon hujayralarda rodopsin deb nomlanadigan ko’ruv qirmizi (pigmenti) bo’ladi. Rodopsin – A - vitaminining aldegid formasi bo’lgan retinenning opsin oqsili bilan hosil qilgan birikmasidir. Retinen tayoqchalarning opsin oqsili bilan birikib, rodopsin hosil qiladi. Retinen kolbachasimon hujayralarning opsin oqsili bilan biriksa, iodopsin degan ko’ruv qirmizi hosil bo’ladi. Yorug’lik ta’sirida rodopsin, retinen va opsinga parchalanadi. Buning natijasida hosil bo’lgan energiya hisobiga fotoretseptorlarda nerv impulsi hosil bo’ladi va bu impulslar ko’ruv nervi orqali miyaga yuboriladi va ko’rish sezgisi hosil bo’ladi. Qorong’uda retinen, qaytadan opsin bilan birikib, rodopsin hosil bo’ladi. A vitaminning yetishmasligi rodopsinning resintezini buzilishiga olib keladi va bunda shapko’rlik yuzaga chiqadi. 9

Ko’rish a’zosi retseptorlarining qo’zg’alishi ko’rish nervi o’rta miya (ko’rish po’stloq osti markazi), ko’rish do’mbog’i, bosh miyaning o’tkazish yo’llari orqali po’stloqning ensa qismidagi ko’rish markaziga yetib boradi. Kolbachasimon fotoretseptorlar yorug’likka kam sezgir bo’ladilar, lekin ular ranglarni qabul qila oladilar. Psixologik tajribalar 3 xil kolbachasimon hujayralar borligini tasdiqlaydi. Ular ko’k, yashil va qizil ranglarni qabul qiladilar. Oraliq ranglar esa bir vaqtning o’zida 2 yoki undan ortiq tipdagi kolbachalarning ta’sirlanishidan hosil bo’ladi. Ko’rish analizatorining po’stloq qismi. Ko’rish nervining yo’llari shunday tuzilganki, ko’rish maydonining chap tomonidan tasvir katta yarim sharlarning po’stlog’ining o’ng tomoniga, o’ng tomondan esa tasvir po’stloqning chap tomoniga tushadi. Chap va o’ng ko’zlardan tasvir miyadagi ko’rish markaziga tushganda, yaxlit hajmdagi tasvir hosil bo’ladi. To’r pardada buyumlarning kichraygan va teskari tasviri hosil bo’ladi. Lekin biz buyumlarning real o’lchami va to’g’ri tasvirni ko’ramiz. Buning sababi shuki, miyaga, buyumlarning tasviri bilan birga, ko’z mushaklaridan ham uzluksiz impulslar kelib turadi. Ko’z mushaklari yordamida ko’z olmasi buyumlarning konturini aniqlaydi va miyaga impuls yuboradi. Natijada miyada buyumlarning real o’lchami to’g’risida tasavvur hosil bo’ladi. Avstriyalik bir olim tasvirni to’r pardaga teskari tushiradigan ko’zoynak yasab, uni taqib yurgan. Avvaliga u barcha buyumlarni teskari ko’rgan, lekin bir oz vaqtdan keyin buyumlarni to’g’ri ko’ra boshlagan. Keyin u ko’zoynagini yechishii bilan buyumlarni yana teskari ko’ra boshlagan va biroz vaqt o’tgach, tasvirlarni yana to’g’ri ko’ra boshlagan. Ko’rish analizatorining bunday xususiyati boshqa analizatorlarning ishtirokida o’rganish va mashq qilish natijasida yuzaga chiqadi. Ko’rish, muvozanat, teri va mushak analizatorlarining o’zaro ta’siri natijasida, buyumlar va hodisalarning yaxlit obrazi hosil bo’ladi. 10

Ko’rish o’kirligi va ko’rish maydoni, ko’rishning buzilishi va ko’rish gigiyenasi. Ko’rish o’tkirligi. Ko’rish o’tkirligi ikkita buyum bir-biriga qo’shilib ketmasdan alohida-alohida ko’rinishi uchun zarur bo’lgan ular orasidagi eng kichik masofa bilan belgilanadi. Ko’rish o’tkirligi normal bo’lgan odam 60 sekund burchak hosil qilib, joylashgan ikkita nuqtani yaqqol aniqlay oladi. Ko’rish o’tkirligi Golovin jadvali yordamida aniqlanadi. Ko’rish maydoni. Ko’z olmasini qimirlatmay, ma’lum bir nuqtaga (buyumga) qaralganda uning ta’sviri ko’zning to’r parda qavatidagi markaziy chuqurchaga tushadi, bu markaziy ko’rish bo’lib, markaziy chuqurchaning atrofiga tushgan tasvirlar esa chetki ko’rish hisoblanadi. Ko’zni harakatlantirmay turganda markaziy va chetki ko’rish orqali atrofdagi buyumlarni, ularning rangini ko’ra olish ko’rish maydoni deb ataladi. Har xil rangdagi buyumlar uchun ko’rish maydoni bir xil bo’lmaydi. Oq rangning ko’rish maydoni eng katta, ko’k va sariq ranglar ko’rish maydoni undan kichikroq, qizil va yashil ranglar uchun ko’rish maydoni yanada kichik bo’ladi. Ko’zning har xil ranglarni ko’rish maydoni turlicha bo’lishi to’r qavatning turli qismlarida tayoqchasimon va kolbachasimon retseptorlar har xil joylashishiga bog’liq. Ko’zning ko’rish maydoni chegarasi perimeter asbobi yordamida aniqlanadi. Ko’rish a’zosi funksiyasining buzilishi. Odamda ko’rishning turlicha buzilish hollari uchraydi. Buyumlarga yaqindan qarab aniq ko’rishga miopiya deyiladi. Miopiyada odamning ko’z soqqasi cho’ziqroq shaklda bo’ladi. Shuning uchun uzoqdagi buyumlar tasviri ko’zning to’r pardasiga emas, balki undan oldinroqqa tushadi. Natijada uzoqdagi buyumlarning tasviri aniq ko’rinmaydi. Bu holat ko’z gavharining do’ngligi ortib ketishi oqibatida ham yuzaga kelishi mumkin. Botiq linzali ko’zoynak taqish bilan bu holat to’g’rilanadi (116-rasm). Uzoqdan ko’rish ya’ni gipermetropiya asosan tug’ma bo’ladi. Bunday odamlarda ko’z soqqasi qisqaroq bo’ladi. Bunda yaqindagi buyumlarning tasviri ko’z to’r pardasiga emas, balki uning orqasiga tushadi. Uzoqdan ko’rishning ikkinchi sababi, ko’z soqqasi normal bo’lsada yosh ulg’ayib borishi bilan, ko’z gavhari do’ngligining kamayishidir. 11

Ba’zi odamlarda ayrim ranglarini farqlash qobiliyati buzilgan bo’ladi. Ular qizil yoki yashil ranglarni farqlay olmaydilar. Bu kasallik daltonizm deb ataladi. Buning sababi ko’zning to’r pardasida joylashgan rang sezuvchi kolbachasimon retseptorlarning irsiy nuqsonidir. Ko’rish funksiyasi buzilishiga yuqorida aytilganlardan tashqari, uning shox qavatida oq parda hosil bo’lishi, ko’z shikastlanishi natijasida shox qavatining yaralanishi, ko’z gavharining kasallanishi (katarakta), ko’z ichidagi bosimning oshishi (glaukoma) kabi kasalliklar ham sabab bo’ladi. Ko’rish gigiyenasi. Ko’zning ko’rish qobiliyati normal saqlanishi ko’p jihatdan har bir odamning o’ziga bog’liq. Buning uchun quyidagi gigiyena qoidalariga rioya qilish zarur: - ish, o’qish joyida yorug’lik yetarli (100-150 lyuks) bo’lishi talab etiladi. Yorug’lik chap tomondan tushishini ta’minlashga e’tibor berish kerak (bola chapaqay bo’lsa yorug’lik o’ng tomondan tushishi lozim); - o’qiganda, yozganda daftar va kitob ko’zdan 35-40 sm uzoqlikda bo’lishi kerak; - harakatlanayotgan transport vositalarida o’qimaslik lozim; - kundalik ovqat tarkibida vitamin A yetishmasligi tayoqchasimon va kolbachasimon retseptorlar faoliyatining buzilishi va ko’rish o’tkirligi pasayishiga sabab bo’ladi; - ko’zni chiniqtirish uchun bolalar yoshlikdan boshlab stol tennisi, basketbol, volleybol, futbol, otish kabi sport turlari bilan shug’ullanib turishlari maqsadga muvofiq bo’ladi. 12

116-rasm. Uzoq va yaqindan ko’rishda nurni to’r pardaga to’g’rilash. Eshitishning analizatori. Eshitish ham ko’rish kabi uzoq masofadan axborotlarni qabul qilish imkonini beradi. Hayvonlar eshitish yordamida dushmanl aridan saqlanadilar, o’ljasini topadilar va bir-birlari bilan muloqat qiladilar. Eshitish odam uchun ham o’ta muhim, chunki ma’noli nutq bu analizator bilan bog’liqdir. Bolaligidan eshitish qobiliyati yo’qotgan odamlarda gapirish qobiliyati rivojlanmaydi. Tug’ma kar bolalarni so’zlashga o’rgatish uchun, uzoq vaqt maxsus usulda mashq qildirish lozim bo’ladi. Hamma analizatorlar kabi, eshitish analizatori ham 3 qismdan iborat. 1. Eshitish organi – quloq. 2. Eshitish nervi. 3. Katta yarim sharlarining po’stlog’ining chakka qismida joylashgan eshitish markazi. Quloqning tuzilishi. Eshitish organi quloq 3 qismdan iborat (117-rasm). 13

1. Tashqi quloq 2. O’rta quloq 3. Ichki quloq 117-rasm. Quloq va muvozanat organi. Tashqi quloq: 1 – quloq suprasi; 2 – eshituv yo’li; 3 – nog’ora parda. O’rta quloq: 4 – o’rta quloq bo’shlig’i; 5 – eshituv nayi; a – bolg’acha; b – sandoncha; c – uzangicha suyaklari. Ichki quloq: 6 – chig’anoq; 7 – eshituv nervi; 8 – daxliz va xaltachalar; 9 – yarim aylana kanalchalar. Tashqi quloq - quloq suprasi, tashqi eshituv yo’li va nog’ora pardadan iborat. Quloq suprasining asosi elastik tog’aydan iborat bo’lib, ustidan teri epiteliysi bilan qoplangan. Quloq suprasi tovushni eshituv yo’liga yo’naltirib beradi. Tashqi eshituv yo’li katta odamlarda 2,5 sm. bo’ladi. Eshituv yo’lida tukchalar bo’lib, ular ildizining xaltachasiga yog’ bezlari ochiladi. Yog’ bezlaridan chuqurroqda, tarkibida oltingugurt tutgan sekret ishlab chiqaruvchi maxsus bezchalar bo’ladi. Bular o’zgargan ter bezlari bo’lib, uning sekreti changni tutib qoladi va mikroorganizmlarni o’ldiradi. Tashqi eshituv yo’li nog’ora parda bilan chegaralangan Nog’ora parda qalinligi 0,1 mm, diametri esa 9- 11 mm keladigan, tashqi va ichki yuzasi epiteliy bilan qoplangan biriktiruvchi to’qimali diskdan iborat. Nog’ora pardaning asosi zich biriktiruvchi to’qimadan iborat, tashqi yuzasi teri epiteliysi bilan qoplangan. O’rta quloqqa qaragan ichki yuzasi esa kubsimon bir qavatli epiteliydan iborat. Eshituv suyakchalardan biri - bolg’achaning dastasi nog’ora pardaning ichki yuzasiga birikkan bo’lib, undan nog’ora pardaga qon tomirlar va nervlar o’tadi. 14

O’rta quloq. O’rta quloq hajmi 1 sm 3 bo’shliq bo’lib, unda 3 ta eshituv suyakchalari joylashgan. Bu suyakchalarning biri – bolg’acha, o’zining dastasi bilan nog’ora pardaga tutashgan. Uchinchi – uzangi suyagi esa ichki quloqqa olib boradigan oval darchaga birikkan. Ikkinchi – sandoncha suyagi esa, bolg’acha va uzangichaning orasida joylashgan. Bu suyakchalar o’zaro harakatchan birikadi va o’ziga xos richag hosil qilib, nog’ora pardaning tebranishlarini 20 marta kuchaytirib, ichki quloqqa o’tkazib beradi. O’rta quloq 3,5 sm uzunlikdagi diametri 1-2 mm bo’lgan eshituv nayi orqali burun-halqum bilan tutashgan. Bu nay nog’ora pardaning tashqi va ichki tomonida bosimning bir xil bo’lishini ta’minlaydi. Bu nayning halqumga qaragan uchida klapan bo’lib, u odatda berk bo’ladi. Bu klapan o’zimizning ovozimizdan hosil bo’lgan noxush eshitish sezgilardan saqlaydi. Klapan esnaganda va ovqat yutish vaqtida ochiladi. Bu klapan tez ko’tarilib, tushishda, liftda va samolyotda uchganda, atmosfera bosimi keskin o’zgarganda, nog’ora pardani shikastlanishdan saqlaydi. Baxtga qarshi (bola qattiq shamollaganda uning asorati sifatida) og’iz bo’shlig’idan mikroorganizmlar eshituv nayi orqali o’tib, o’rta quloqni yallig’lantiradi. Bu esa eshituv suyakchalarining bir-biri bilan qo’shilib ketishiga va natijada garanglikka olib kelishi mumkin. Ichki quloq – Ichki quloq suyak labirinti deb ataladigan, bir-biri bilan tutashgan kanallar va bo’shliqlarning murakkab sistemasidan iborat. Suyak labirinti chakka suyagining chuqurchasida joylashgan (118-rasm). Suyak labirintida dahliz (vestibyul), yarim aylana kanalchalar va chig’anoq qismi farq qilinadi. Suyak labirintining ichida parda labirinti joylashgan. Labirintning hamma bo’shliqlari suyuqlik bilan to’lgan. Suyak labirintning eshituv organi joylashgan qismi, o’z o’qi atrofida 2,5-2,75 marta aylangan chig’anoqdan iborat. Suyak labirintining ichida parda labirinti joylashgan. Chig’anoqning bo’shlig’i spiral suyak plastinka yordamida ikki qavatga bo’lingan. Ustki qavatda vestibulyar (dahliz) kanali, pastki qavatda esa nog’ora kanali joylashgan. Bu kanallarning bo’shlig’ni perilimfa to’ldirib turadi.Bu ikkala kanal chig’anoqning uchiga borib tutashadi. Vestibulyar kanalning asosida oval darcha bo’lib, unga uzanga suyagining asosi birikkan. Nog’ora kanalning asosida yumaloq teshikcha bo’lib, u parda bilan bekilgan. 15

118-rasm. Suyak labirintining tuzilishi. 1 – chig’anoq; 2 – xaltacha; 3 – bachadoncha; 4 – yuqorigi yarim aylana kanal; 5 – tashqi yarim aylana kanal; 6 – orqa yarim aylana kanal; 7 – xaltacha va bachadoncha yo’li; 8 – endolimfa kanali; 9 – arteriya; 10 – vena. Chig’anoqda vestibulyar kanal bilan nog’ora kanalning orasida 3-chi chig’anoq kanali joylashgan. Chig’anoq kanalining ichida endolimfa suyuqligi bo’ladi. Chig’anoq kanalining asosidagi bazal membranada eshitish organi - Kortiyev organ joylashgan (119-rasm). Kortiyev organda tayanch va retseptor hujayralar bo’ladi. Retseptor hujayralarning erkin uchida tukchalar – (stereotsiliylar) bo’ladi. Tukchali hujayralarning ustida qoplovchi membrana osilib turadi. Bu membrananing asosi bazillyar membranaga yopishgan, ikkinchi uchi esa erkin bo’ladi. 16

119-rasm. Ichki quloqdagi Kortiyev organning tuzilishi (chizma). 1 – qoplovchi membrana; 2 – ichki sezuvchi hujayralar; 3 – spiral gangliy; 4 – nerv tolalari; 5 – bazal membrana; 6 – tayanch hujayralar; 7 – tashqi sezuvchi hujayralar. Eshituv jarayonining fiziologiyasi. Odamning qulog’i 20-20000 gertsgacha bo’lgan chastotali tovushlarni qabul qila oladi, lekin har bir odamga tegishli bo’lgan individual farqlar mavjud. Odamning qulog’i 1000-2000 gertsgacha bo’lgan tovushlarga ayniqsa sezgirdir. Odamning qulog’i va ko’zi evolutsiya jarayonida shunday darajaga yetganki, ularning sezgirligining yanada ortishi odam uchun befoyda va hatto zararli bo’lar edi. Agar quloqning sezgirligi yanada yuqori bo’lganda edi, quloq retseptorlari havodagi molekulalarning harakatini ham sezardi. Bunda biz uzluksiz shivirlagan va vizillagan tovushlari eshitib turar edik. Eshitish sezgisining hosil bo’lishi quyidagicha amalga oshadi (120-rasm): 17

120-rasm. Chig’anoq kanali. 1 – bolg’acha; 2 – sandoncha; 3 – uzangicha; 4 – oval darcha; 5 – bazal membrana; 6 – chig’anoqning uchta kanali; 7 – yumaloq darcha; 8 – nog’ora parda. Tashqi eshituv yo’li orqali o’tgan tovush to’lqinlari nog’ora pardani tebratadi. Nog’ora parda tovush to’lqiniga o’ta sezgir bo’lib, unga mos ravishda tebranadi. Bu tebranishlarni eshituv suyakchalari 20 marta kuchaytirib, oval darchaning pardasini tebratadi. Oval darcha membranasining tebranishi vestibulyar kanalning ichidagi perilimfaga uzatiladi. Fizikadan ma’lumki, suyuqliklar zich bo’lib, bosim ostida siqilmaydi. Perilimfa chig’anoq kanallarini to’ldirib turgani uchun oval darcha membranasining tebranishi, suyuqlikni harakatga keltiradi. Bu harakat nog’ora kanalning oxirida joylashgan yumaloq darcha hisobiga yuzaga keladi. Oval darchadan o’tgan tebranishlar vestibulyar kanaldagi perilimfani harakatga keltiradi. Bu harakat chig’anoqning cho’qqisida vestibulyar kanaldan, nog’ora kanalning perlimfasiga uzatiladi. Nog’ora kanaldagi perilimfaning harakati yumaloq darcha membranasining shishib chiqishiga sabab bo’ladi. Perilimfaning tebranishiga mos ravishda bazillyar membrana tebranadi. Bu tebranish natijasida bazal membranada joylashgan eshitish retseptorlari-tukchali hujayralar harakatga keladi va ularning tukchalari, qoplovchi membranaga tegib ta’sirlanadi. Eshitish retseptorlari bu tebranishlarning mexanik energiyasini nerv impulsiga aylantiradi. Keyin bu impulslar, tukchali hujayralarning asosida joylashgan eshitish nervining dendritlariga o’tadi. Undan impulslar po’stloqning chakka sohasidagi eshitish markaziga yetib boradi va eshitish sezgisi hosil bo’ladi. Chig’anoqning tub qismida joylashgan retseptorlar yuqori chastotali tovushlarni, uchidagilari esa past chastotali tovushlarni qabul qiladi. 18

} Tashqi quloq Tovush to’lqini  Nog’ora pardaning tebranishi } O’rta quloq Eshitish suyakchalarining tebranishi  Oval darcha pardasining tebranishi  Chig’anoqdagi suyuqlikning tebranishi } Ichki quloq Eshitish retseptorlarining ta’sirlanishi  Nerv impulslarining hosil bo’lishi 1-chizma. Tovush to’lqinlarining eshitish retseptorlariga uzatilish chizmasi. Eshitish a’zosi gigienasi. Eshitish a’zosi miya qutisida yaxshi himoyalangan bo’lishiga qaramay, uni zararli ta’sirlardan va infeksiyadan saqlash uchun bir qator gigienik talablarga rioya qilish zarur. Tashqi eshituv yo’lida joylashgan bezlarning oltingugurtli sekreti, chang va mikroblarni tutib qoladi. Bu eshitish a’zosining muhim himoya vositasidir. Bu sekretning to’planib qolishi eshitishning pasayishiga olib keladi. Buning oldini olish uchun kundagi yuvinish vaqtida eshituv yo’lini uchiga paxta o’ralgan gugurt cho’pi bilan tozalanadi. Eshituv yo’lini uchi o’tkir buyumlar bilan tozalash nog’ora pardani shikastlaydi va natijada eshitish qobiliyati pasayadi. Turli yuqumli kasalliklar natijasida (gripp, angina, qizamiq, skarlatina) o’rta quloq yallig’lanadi. Bunda kuchli og’riq bo’ladi va uni o’z vaqtida davolanmasa, eshituv suyakchalarining harakatchanligi buzilishiga va eshitishning pasayishiga sabab bo’ladi. Eshitish retseptorlari va eshitish nervining shikastlanishi karlikka olib keladi. 19

Bundan tashqari, kuchli shovqin sharoitida uzoq vaqt bo’lish, o’ta ta’sirchanlikka, uyqusizlikka, bosh og’rig’i va qon bosimining oshishiga sabab bo’ladi. Muvozanat, teri va kinestatik analizatorlar. Muvozanat organi. Tananing fazodagi holati muvozanat organi – vestibulyar apparat tomonidan uzluksiz nazorat qilinadi. Vestibulyar apparat yordamida biz turli murakkab harakatlarni bajaramiz. Tananing doimiy muvozanatini saqlash, yurish, yugurish, turli mehnatlardagi harakat ko’nikmalarini bajarish, tananing fazodagi holatini belgilashda muhim ahamiyatga ega. Tana holatining har qanday o’zgarishi ichki quloqda joylashgan vestibulyar apparat tomonidan qabul qilinadi. Vestibulyar apparat 2 ta xaltacha va 3 ta yarim aylana kanalchalardan iborat. Yarim aylana kanalchalar bir-biriga o’zaro perpendikulyar bo’lgan tekislikda joylashgan. Bu fazodagi 3 o’lchovga, balandlik, uzunlik va kenglikka mos keladi (121-rasm). Shuning uchun boshning har qanday yo’nalishdagi harakati bu uchta kanalchalarning birida suyuqlikni harakatga keltiradi va kanalcha oyoqchalarining kengaymasida joylashgan retseptorlarni qo’zg’atadi. Odam gorizontal tekislikda harakat qilishga o’rgangan. Shuning uchun bunday harakat gorizontal joylashgan yarim aylana kanalchada qo’zg’alish hosil qilmaydi. Lekin tananing o’qiga parallel harakatga odam o’rganmagan. Shuning uchun liftda ko’tarilish va tushish, samolyotda uchish, kemada suzish yarim aylana kanalchalarning retseptorlarini kuchli qo’zg’atadi va ba’zan ko’ngil aynish va qusish refleksini yuzaga chiqaradi. Yarim aylana kanallarning uchlari daxlizga ochiladi. Yarim aylana kanallarining 5 ta oyoqchalarining uchtasi dahlizga kirish joyida kengayib, ampulalar hosil qiladi. Dahliz 2-3 tomchi suv sig’adigan bo’shliq bo’lib, unda yumaloq qopcha va ellipssimon halta yoki bachadoncha joylashgan. 20

121-rasm. Muvozanat organining tuzilishi. 1- yarim aylana kanalcha; 2 – xaltacha; 3 – ohaktosh kristallari; 4 – retseptor hujayralar; 5 – nerv tolalari; O’ngda boshning turli holatlarida, muvozanat organidagi o’zgarishlar. Xaltacha, qopcha va kanalchalarda endolimfa bo’ladi. Ampulalarning devoridagi retseptorlar, uning ichidagi endolimfaning harakatidan qo’zg’aladi. Endolimfa esa bosh va tananing burilishidan harakatga keladi. Xaltacha va qopchada otolit apparat bo’ladi. Otolit apparat bazal membranada joylashgan retseptor va tayanch hujayralar hamda ular ustidagi CaCO 3 kristallari ya’ni otolitlardan iborat. Retseptor hujayralarning yuzasida tukchalar hamda dirildoq modda mavjud. Otolitlar boshning turli harakatlarida qo’zg’alib, retseptorlarni ta’sirlaydi. Muvozanat resteptorlari bu mexanik ta’sirning energiyasini, nerv impulslariga aylantirib, po’stloqdagi muvozanat markaziga uzatadi. Bachadonchaning retseptorlari tana holatining o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan ta’surlarni qabul qiladi. Vestibulyar apparat vegetativ nerv sistemasi bilan uzviy bog’liqdir. Shuning uchun vestibulyar apparatning qo’zg’alishi turli vegetativ reflekslarni ham yuzaga chiqaradi. Teri sezgisi. Terida sezuvchi nerv oxirlari juda ko’p bo’lib, u tashqi muhitdan axborotlarni qabul qiluvchi katta retseptor maydon hisoblanadi. Terining resteptorlari epidermisda, dermaning so’rg’ichli qavatida va teri osti yog’ kletchatkasida joylashgan 21

(122-rasm). Bu retseptorlar erkin yoki kapsulaga o’ralgan sezuvchi neyronlarning dendritlaridir.Qaysi ta’sirlarni qabul qilishga qarab, terida quyidagi retseptorlar farq qilinadi. 122-rasm. Teri sezgisi chizmasi. 1 – soch; 2 – teri epidermisi; 3 – og’riq retseptorlari; 4 – siypalash retseptori; 5 – sovuqni sezuvchi retseptor; 6 – issiqni sezuvchi retseptor; 7 – bosimni sezuvchi retseptor; 8 – sochni ko’taruvchi mushak. 1. Og’riqni sezuvchi retseptorlar 2. Siypalashni sezuvchi retseptorlar 3. Bosimni sezuvchi retseptorlar 4. Issiqni sezuvchi retseptorlar 5. Sovuqni sezuvchi retseptorlar Terining 1 sm 2 yuzasida 200 dan 400 tagacha retseptorlar bo’ladi. Haroratni sezuvchi retseptorlarning soni 300 ming atrofida bo’lib, shundan 30 ming tachasi sovuqni, qolganlari esa issiqni sezadi. Siypalash va bosimni sezuvchi retseptorlar 500 mingtacha bo’ladi. Bu retseptorlar teri sathida bir tekis tarqalmagan. Burun uchida, lab 22

terisida, qo’l barmoqlari uchida va oyoq kaftining ostki yuzasida sezuvchanlik kuchli bo’ladi. Og’riqni sezuvchi retseptorlarning soni 1 mln ga yaqin bo’ladi. 1sm 2 yuzada 100 tagacha og’riqni sezuvchi retseptorlar mavjud. Og’riq bu, organizmni xavfdan himoya qilishga chorlovchi signaldir. Fransuz fiziologi Volter “Og’riq hamma xavf-xatarda organizmning eng ishonchli qo’riqchisidir ” degan edi. Odam og’riq sezgisiga o’rgana olmaydi. Og’riqni sezuvchi retseptorlar shikastlangan hujayralar ajratadigan moddalardan ta’sirlanadi. Kinestatik analizatorlar. Barcha mushak, pay va bo’g’imlar proprioretseptorlar deb ataluvchi nerv oxirlari bilan ta’minlangan. Bu retseptorlar mushak, pay va bo’g’imlarning tarangligining o’zgarishiga sezgir bo’ladilar. Bu a’zolardagi retseptorlardan po’stloqdagi harakat markaziga impulslar borib turadi va biz tanamizning turli qismlarining harakati va holatini sezib turamiz. mushaklar qisqarganda, uning paylaridagi retseptorlar, bo’shashganda esa tolalari orasidagi retseptorlar qo’zg’aladi. Kinestatik sezgi odamga ko’zlar yumilgan holda ham (yoki qaramasdan turib), qo’l bilan turli harakatlarni bajarishga imkon beradi (kiyinish, tugun tugish va yechish, tugmani qadash va boshqalar). Bundan tashqari proprioretseptorlar tana muvozanatini saqlashda katta ahamiyatga ega. Harakat sezgisini chuqur o’rgangan rus fiziologi I.M.Sechenov, uni “yashirin sezgi” deb atagan. Harakat sezgisi, sportchilar, akrobatlarda kuchli rivojlangan. Qo’l-oyoqlarning “jonsiz” bo’lib qolishi, proprioretseptorlardan miyaga impuls kelmay qolishi natijasida yuzaga chiqadi. Harakat sezgisi inson harakatlarining uyg’unlashishini, mo’ljal bilan bajariladigan barcha harakatlarning (basketbol, futbol va boshqa o’yinlarda) aniq bajarilishini ta’minlaydi. 23

Visseral, hid sezish va ta’m bilish analizatorlari Visseral (ichki a’zolarining) analizatorilari. Ichki a’zolarning retseptorlari bilan bog’liq bo’lgan sezgilar, ularning faoliyatini boshqarishda o’ta muhim ahamiyatga ega. Bu impulslarni odam odatda sezmaydi, chunki bu sezgi kamdan kam hollarda po’stloqqacha yetib boradi. Visseral retseptorlar ichki a’zolar funksiyasini reflektor tarzda boshqarib turadi. Bu reflekslarning markazlari uzunchoq miya, o’rta miya va talamusda joylashgan bo’lib, vegetativ nerv sistemasi tomonidan boshqariladi. Ayrim visseroretseptorlarning impulslari bosh miya po’stlog’igacha yetib keladi va tashnalik ochlik va ko’ngil aynishi kabi sezgilar yuzaga chiqadi. Tashnalik sezgisi halqumning shilliq pardasi qurib qolishidan yuzaga keladi. Oshqozon bo’sh bo’lsa, uning devoridagi retseptorlar qo’zg’aladi va ochlik hissi paydo bo’ladi. Defekatsiya va siydik ajratish ehtiyojini yuzaga keltiradigan retseptorlar, to’g’ri ichak va siydik qopi devorining cho’zilishidan ta’sirlanadi. Ko’pchilik ichki retseptorlarning (yurak, o’pka, taloq, jigar, buyrak va boshqalar) qo’zg’alishini odam sezmaydi. Biroq bu organlar kasallanganda qo’zg’alish kuchli bo’ladi va odamga seziladi. Hid sezish analizatori. Bizni o’rab turgan dunyo turli tuman hidlarga to’lib toshgan. Hidlar insonning hayotida muhim ahamiyatga ega. Hidlarning ayrimlari odam uchun foydali va yoqimli, ayrimlari esa yoqimsiz va hatto zararlidir. Hid bilish analizatori shu hidlarni sezib odamni hushyor bo’lishga undaydi. Hid bilish organining sezuvchi yuzasi, burun bo’shlig’ining yuqori qismida joylashgan (123 -rasm). 24

123-rasm. Hid bilish organi. 1 – tukchalar; 2 – epiteliy hujayralari; 3 – hid bilish hujayralari; 4 – nerv tolalari. Hid bilish analizatorining retseptorlari sezuvchi nerv hujayralaridan iborat. Hid sezuvchi retseptorlar neyrosensor hujayralardir. Bu retseptorlar, epiteliy hujayralardan tashkil topgan tayanch hujayralar orqali bir-biridan ajralib turadi. Hid sezuvchi hujayralarning periferik uchlari – dendritlari retseptor apparatiga aylangan bo’lib, ularning uchida 10-12 tadan tukchalar bo’ladi. Bu tukchalarda kimyoviy faol moddalar bo’ladi. Bu moddalar burunga kirgan havodagi moddalar bilan ta’sirlashishi natijasida energiya ajraladi. Hid sezuvchi hujayralar bu kimyoviy energiyani, nerv impusliga aylantiradi. Keyin bu impulslar hid sezuvchi hujayralarning aksonlari orqali bosh miyaga uzatiladi va po’stloqda hid sezgisi hosil bo’ladi. Hid bilish markazi bosh miya po’stlog’i peshona qismining ostki ichkari sohasida joylashgan. Burunning hidlov epiteliysida hidlov bezi bo’lib, bu bezning sekreti hidlov yuzasini namlaydi va hidli moddalarni eritadi. Faqat uchuvchan yoki suvda va yog’da erigan moddalargina hid sezgisini hosil qiladi. Odamda hidlov hujayralarning soni 6 mln atrofida bo’ladi. Hid sezish kuchli rivojlangan hayvonlarda (masalan, itlarda) ularning soni 200 mlndan ortiqdir. Hid bilish retseptorlari o’zlarining ta’sirlovchilariga o’ta sezgir bo’ladi. Masalan: ionon degan binafshaning hidiga ega bo’lgan moddaning konsentratsiyasi havoning 30 mlrd qismida 1 qism bo’lganda ham odam uni sezadi. Hid bilish retseptorlari hid sezgisiga moslashish xususiyatiga ega. Shuning uchun havodagi biror- bir hid avval o’tkir ta’sir etib tursa ham, bir necha minutdan keyin uning hidi sezilmay qoladi. Lekin bu tuyg’u ma’lum moddaga nisbatan bo’ladi. Bir moddaga nisbatan sezgirlikni yo’qotgan retseptorlar, boshqa moddalarni normal sezadi. Bunday bo’lishga sabab shuki, sezuvchi hujayralarning bir necha tiplari bo’lib, ularning har biri ma’lum hidlarnigina sezadi. 25

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002. 26

Похожие

Sezgi a’zolari

Sezgi organlarning yosh fiziologiyasi va gigienasi

Nafas olish organlari va ovoz apparatining yosh hususiyatlari va gigienasi

Inson tanasining kinestatik sezgisi

Bolalar asab tizimi va oliy nerv faoliyatining yosh xususiyatlari