Нуқта кинематикаси - Техника и технология - Рефераты

Нуқта кинематикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

4287 KB

Н у қ та кинематикаси Режа: 1. Кинематика. Кинематиканинг вазифалари. 2. Нуқта ҳаракат қонунларини нг берилиш усул лари. 3. Д екарт координата ўқларидан табиий ўқларга ўтиш. 4. Нуқтанинг тезлик ва тезланиш векторлари. 5. Тезлик ва тезланишларнинг аналитик ифодаси.

Моддий нуқта ҳаракатининг берилиш усуллари Моддий нуқтанинг ҳаракат давомида фазода қолдирган изи траектория деб аталади. Траектория тўғри чизиқдан иборат бўлса, тўғри чизиқли ҳаракат; эгри чизиқдан иборат бўлса, эгри чизиқли ҳаракат дейилади. Агар танланган саноқ системасига нисбатан нуқтанинг ҳолатини аниқлаш кўрсатилган бўлса, нуқта ҳаракати берилган деб ҳисобланади. Моддий ну қ та ҳ аракати 4 та усулда берилади: 1) вектор; 2) координата; 3) табиий; 4) қ утб. Биз асосан учта усул билан танишиб чи қ амиз. 1.Вектор усули. Фараз қ илайлик, М ну қ та Oxyz координаталар си с т емасига нисбатан А B траектория б ў йлаб ҳ ар акат қ илаётган б ў лсин. О ва М ну қ таларни туташтирувчи вектор M O = r ну қ танинг радиус-вектори дейилади (6 .1 -расм). 6.1-расм 6.2- расм Вақт ўтиши билан М нуқта ҳолати ўзгара боради, натижада унинг радиус-вектори ҳам миқдор ва йўналиши жиҳатидан ўзгаради. Агар М нуқтанинг радиус-вектори вақт функцияси сифатида берилган бўлса, нуқтанинг фазодаги ҳолати исталган вақт учун аниқланган бўлади, яъни:

)(t r r   (6.1) (6.1) тенглама моддий нуқта ҳаракатининг вектор усулида берилишидир. Координата усули. Чизма геометриядан, математикадан маълумки, М нуқта ҳолатини х, у, z Декарт координаталар орқали аниқлаш мумкин. Нуқта ҳаракатланганда координаталар вақт ўтиши билан ўзгаради, яъни улар вақтнинг бир қийматли фукциясидан иборат бўлади: )( , )( , )( tz z ty y tx x    (6.2) (6.2) маълум бўлса, нуқтанинг фазодаги ҳолатини исталган пайтда аниқлаш мумкин. (6.2) тенглама моддий нуқта ҳаракатининг координата усулдаги берилишидан иборат. (6.2) дан вақтни йўқотсак, нуқтанинг траектория тенгламаси келиб чиқади. М нуқта ҳаракати Оху текислигида содир бўлса, (6.2) қуйидагича бўлади: )( , )( ty y tx x   (6.3) Нуқта ҳаракати тўғри чизиқли бўлса, ҳаракат йўналишини Ох ўқи деб қарасак, (6.2) ни )(t x x (6.4) кўринишида ёзиш мумкин.

Агар Охуz координата системаси ўқларининг бирлик йўналтирувчи векторларини мос равишда k j i    , , десак, М нуқта радиус-векторини қуйидагича ёзиш мумкин (6.1-расм): kz jy ix r        (6.5) (6.5) тенглама нуқта ҳаракатининг вектор усулда берилиши билан нуқта координаталари орасидаги муносабатни ифодалайди. Табиий усул. Фараз қилайлик, М нуқта маълум АВ траектория бўйлаб ҳаракатланаётган бўлсин (6.2-расм). Траекториядаги бирор О ну қ тани сано қ маркази деб, мусбат ва манфий йў налишларни белгилаб оламиз. У ҳ олда ну қ танинг траекториядаги ҳ олати s эгри чизи қ ли координата билан ани қ ланади, я ъ ни: )(ts s ( 6 .6) ( 6 .6) тенглама М ну қ танинг траектория б ў йлаб ҳ аракат қ онуни ёки ҳ аракатни табиий усулда берилишидан иборат. Демак, М ну қ та ҳ аракатини табиий усулда ани қ лаш учун 1) траектория; 2) траекториядаги саноқ маркази; 3) ҳаракат йўналиши;4) траектория бўйлаб ҳаракат қонуни берилиши керак. Кўриниб турибдики, траектория маълум бўлса, қўйилган масалани ҳал этишда бу усулдан фойдаланиш қулай. Моддий нуқта ҳаракатининг координата усулдаги берилишидан табиий усулдаги берилишига ўтиш Фараз қилайлик, моддий нуқта ҳаракати (33.2) тенгламалар билан берилган бўлсин, яъни:

х= x ( t ), y = y ( t ), z = z ( t ) (*) Математикадан ма ъ лумки: 2 2 2 dz dy dx ds    ( 6.6 ) (*) ни ва қ т б ў йича дифферен ц иаллаймиз: dtx dx   , dty dy   , dtz dz   ( 6.7 ) ( 6.7 ) ни ( 6.6 )га қў йсак: dt z y x ds 2 2 2       ( 6.8 ) t =0 ва t = t орали қ да ( 6.8 ) ни интегралласак, )( 0 2 2 2 t dt z y x s s t        ( 6.9 ) келиб чи қ ади. Демак, (*) дан фойдаланиб, ну қ танинг траектория б ў йича тенгламасини ани қ ладик. Бош қ ача айтганда ну қ та ҳ аракати координата усулда берилганда унинг табиий усулдаги берилишини келтириб чи қ ардик. Моддий ну қ танинг тезлик ва тезланиш вектори Моддий нуқта ҳолати ва ҳаракат йўналишининг қанчалик ўзгаришини белгилайдиган катталик унинг тезлигидир. Моддий нуқта ҳаракати вектор усулда берилганда тезлик қандай аниқланишини кўриб чиқайлик. Айтайлик, t = t 0 да текширилаётган ну қ та M 0 да б ў либ, радиус-вектори 0r ; t = t 1 да ну қ та M 1 да, радиус-ве к тори 1r б ў лсин.

Бу ҳ олда t 1 - t 0 = Δt ва қ т ў згариши r r r    0  э са радиус-вектор ў згариши б ў лади. Радиус-вектор ў згаришини ва қ т ў згаришига нисбати ну қ танинг ў ртача тезлик векторини беради (6 .5 -расм): t r V ўр    (6.10) (6.10) дан 0  t да лимитга ўтсак, нуқтанинг ҳақиқий тезлик вектори келиб чиқади: V dt rd t r t      lim 0 ёки dt rd V  (6.11) 6.5-расм (6.11) дан кўрамизки, моддий нуқтанинг тезлик вектори унинг радиус- векторидан вақт бўйича олинган биринчи тартибли ҳосилага тенг. Δ t нолга интилганда ўр V M 0 нуқта атрофида айланиб уринмага яқинлашади. Натижада тезлик вектори траекторияга уринма б ў либ, ҳ аракат йў налиши томон йў налади. Тезлик хал қ аро СИ си ст емада м/с да ў лчанади. Моддий ну қ та тезлиги йў налиши ва ми қ дори қ анчалик тез ў згаришини ани қ лайдиган катталик унинг тезланишидан иборат. Фараз қ илайлик, текширилаётган ну қ та t = t 0 да M 0 да б ў либ, унинг тезлиги 0 V ; 1t t да М 1 да б ў либ, тезлиги 1 V б ў л син. Тезлик ў згариши 0 1 V V V    ни ани қ лаш учун M 1 ну қ та тезлиги 1 V ни M 0 ну қ тага мазкур тезликка параллел қ илиб

к ў чирамиз, с ў нгра параллелограмм қ урсак, шу параллелограмм бир томониV дан иборат б ў лади ( 6.6 -расм). Нуқтанинг ўртача тезланиш вектори қуйидагича бўлади: t V aўр    (6.12) (35.3) нинг 0  t даги лимити ҳ а қ и қ ий тезланиш векторини беради: ёки 2 2 dt r d dt Vd a      (6.13) 6.6-расм Демак, моддий нуқтанинг тезланиш вектори тезлик векторидан вақт бўйича биринчи, радиус-векторидан иккинчи тартибли ҳосилага тенг. Агар нуқта бир текисликда ётувчи чизиқ бўйлаб ҳаракатланса, a траектория текислигида ётиб, траекториянинг ботиқ томонига йўналади. Агар нуқта бир текисликда ётмайдиган эгри чизиқдан иборат бўлса, ўрa параллелограмм текислиги P да ётади. 0  t бўлганда, яъни M 1 нуқта M 0 га яқинлашганда, P текисликнинг эгаллаган ҳолати ёпишма текислик дейилади. Демак, М нуқтанинг тезланиш вектори ёпишма текислигида ётади ва траекториянинг ботиқ томонига йўналади (7.0-расм). СИ си ст емада тезланиш м/с 2 да ў лчанади. Моддий ну қ та тезлик ва тезланишини координата усулида ани қ лаш Моддий ну қ та ҳ аракати Декарт координаталарида ( 6.11 ) тенгламалар билан берилган б ў лсин.

Тезлик векторининг Декарт координата ўқ ларидаги проек ц ияларини мос равишда z y x V V V , , десак: k V j V i V V z y x    (6.14 ) ( 6.11 ) га к ў ра ( 6.14 ) дан ва қ т б ў йича ҳ осила оламиз: k dt dz j dt dy i dt dx V     (6.15 ) ( 6.15 ) билан ( 6.14 ) ни солиштирсак, x dt dx Vx    , y dt dy Vy    , z dt dz Vz    ( 6.16 ) келиб чи қ ади. Демак, тезлик векторини координата ўқ ларидаги проек ц ияси ну қ танинг мазкур ўқдаги мос координатасидан ва қ т б ў йича олинган биринчи тартибли ҳ осилага тенг. Тезлик вектори проек ц иялари мос равишда Ox , Oy , Oz ўқ ларига параллел (7 . 1-расм). x V , y V , z V ларни параллелограмм усулини қў ллаб қў шсак, V тезлик x V , y V , z V ларга қ урилган параллелепипед ди а гонали б ў йлаб йў налади. 7 . 1-расм 7 . 2-расм

Математикадан ма ъ лумки: 2 2 2 z y x V V V V    ( 6.17 ) Тезлик векторини йў налтирувчи косинуслари қ уйидагича ани қ ланади: V V i V x   ) ( cos ,   , V V j V y   ) , ( cos �  , V V k V z   ) , ( cos   (6.18) Текширилаётган нуқта тезланиш векторининг Декарт координата ўқларидаги проекцияларини z y x a a a , , десак: k a j a i a a z y x    ( 6.19 ) ( 6 .4) га к ў ра ( 6.14 ) дан ва қ т б ў йича ҳ осила оламиз: k dt dV j dt dV i dt dV a z y x    ( 6.20 ) ( 6.19 ) билан ( 6.20 ) ни та ққ осласак, 2 2 dt x d dt dV a x x   , 2 2 dt y d dt dV a y y   , 2 2 dt z d dt dV a z z   ё ки x ax  , y ay   ,   z a z ( 6.21 ) келиб чи қ ади. Ну қ та тезланишини проек ц иялари ( 6.21 ) ма ъ лум б ў лса, тезланиш модули 2 2 2 z y x a a a a    ( 6.22 )

формуладан, йў налтирувчи косинуслари эса a a i a x   ) ( cos ,   , a a j a y   ) , ( cos �  , a a k a z   ) , ( cos   ( 6.23 ) формулалардан ани қ ланади. Ну қ та ҳ аракати табиий усулда берилганда тезликни ани қ лаш Моддий ну қ та ҳ аракати табиий усулда тенглама билан берилган. Ну қ танинг радиус-вектори r ни эгри чизи қ ли координата s нинг функ ц ияси деб қ араш мумкин. Бу ҳ олда r ва қ тнинг мураккаб функ ц ияси б ў лади. Мураккаб функ ц иянинг ҳ осиласи қ уйидагича б ў лади: dt ds ds rd dt rd   бу ерда ds rd s r s     0 lim траекторияга ў тказилган уринманинг бирлик векторини беради. Бу векторни  деб белгилаймиз. Натижада  dt ds dt rd V   ( 6.24 ) ҳ осил б ў лади. Ҳ а қ и қ атдан ҳ ам, 35-параграфдан биламизки, V V  ( 6.25 ) Бирлик вектори  доимо сано қ бошидан ну қ тагача б ў лган масофанинг ў сиши томон йў налади. ( 6.24 ) билан ( 6.25 ) ни солиштирсак,

dt ds V  ( 6.26 ) келиб чи қ ади. Демак, ну қ та тезлигининг алгебраик қ иймати эгри чизи қ ли координатасидан ва қ т б ў йича биринчи ҳ осилага тенг. Табиий координаталар си ст емаси. Чизи қ нинг эгрилиги. Эгрилик радиуси Қў з ғ алмас координаталар си ст емасига нисбатан М ну қ та бир текисликда ётмайдиган CD э гри чизи қ б ў йлаб ҳ аракат қ илсин. (7 . 3-расм). М ну қ тадан эгри чизи қ ли координатанинг ў сиши томон йў налган MT уринмани ўтказамиз. MT га перпендикуляр қ илиб ў тказилган текислик нормал текислик деб аталиб, унда бир қ анча нормаллар ётади. Улардан иккитаси а ҳ амиятга эга. Бири MT га перпендикуляр б ў либ, чизи қ нинг боти қ томонига қ араб 7.3- расм йў налган бош нормал MN , иккинчиси эса MT ва MN га перпендикуляр бўлган бинормал MB дан иборат .

MT, MN, MB йўналишлардаги ўқлар табиий координата ўқлари дейилади. Уларнинг мусбат йўналиши ўнг система ташкил этадиган қилиб танланади. Мазкур ўқларнинг бирлик векторларини мос равишда в n, , деб белгилаймиз.  ва в ётган текислик уринма,  ва n ётган текислик ёпишма, n ва в ётган текислик нормал текислик деб аталади. Бу текисликлардан ташкил топган учёқлик табиий учёқлик дейилади. М нуқтанинг траекториясида бир-бирига жуда яқин бўлган M 0 ва M 1 нуқталардан M 0 τ 0 ва M 1 τ 1 уринмаларни ўтказамиз (7.4-расм). Улар орасидаги бурчакни Δθ , M 0 M 1 ёйни Δ s десак, чизиқнинг эгрилигини беради. k s s d d S         lim 0 7.4–расм Эгриликнинг тескари қиймати эгрилик радиуси деб аталади ва у қуйидагича ифодаланади: k 1  Моддий нуқта тезланишини табиий усулда аниқлаш Тезланишни табиий усулда аниқлаш учун (6.2) дан вақт бўйича ҳосила оламиз: dt d V dt dV a      ёки dt d d d V dt dV a s s       ( 6.2 .1)

( 6.2 .1) даги sd d ми қ дор ва йў налишини ани қ лаш учун уни қ уйидагича ёзамиз: s s S d d        lim 0 бу ерда  траекториядаги бир-бирига я қ ин б ў лган M 0 ва M 1 ну қ талардан ў тказилган уринмалар бирлик векторларини айирмасидан иборат (7 . 5-расм, а). a б 7 . 5-расм 1 1 0     б ў лгани учун 1 ,  ва  лардан ташкил топган учбурчак тенгёнли б ў лади (7 . 5-расм, б ); бу учбурчакдан: 2 2 sin      M 1 ни M 0 га жуда я қ ин деб қ арасак, Δθ жуда кичик б ў лади. Бу ҳ олда 2 sin  ни 2  билан алмаштириш мумкин, я ъ ни: 2 2      ёки     

Натижада :k s s s s d d d d S S                 lim lim 0 0 ёки   1 lim 0      s S (6.2.2) келиб чиқади.  –эгрилик радиуси, k -чизиқнинг эгрилиги. dt d вектор  га перпендикуляр, ҳ а қ и қ атдан ҳ ам,  нинг квадрати бирга тенг:  1 2  Бу тенгликдан ва қ т б ў йича ҳ осила оламиз: 0 2  dt d  (6.2.3) Математикадан маълумки,  билан dt d перпендикуляр бўлган ҳолда (6.2.3) тўғри бўлади. Демак, n dt d dt d    ёки n V dt d    ( 6.2 .4) ( 6.2 .4) ни ( 6.2 .1)га қў йсак: n V dt dV a   2   ( 6.2 .5) Моддий ну қ та тезланишининг табиий координата ўқ ларидаги проек ц ияларини мос равишда в n a a a , , десак, в a n a a a в n     ( 6.2 .6)

( 6.2 .5) билан ( 6.2 .6) ни солиштирсак, 0 , , 2    в n a V a dt dV a   ( 6.2 .7) келиб чи қ ади. ( 6.2 .7)дан фойдаланиб, т ў ла тезланишни ани қ лаш мумкин: 2 2 2 na a a    (6.2.8) ёки 2 2 na a a    (6.2.9) Уринма тезланиш a билан нормал тезланиш na орасидаги бурчак na a tg    билан аниқланади (7.6-расм). 76-расм Агар моддий ну қ та ҳ аракати координата усулида берилиб эгрилик радиусини ани қ лаш талаб этиладиган б ў лса , тезликни Декарт координата ўқ ларидаги проек ц иялари ор қ али ифодасини ёзиб оламиз : 2 2 2 2 z y x V V V V    ( 6.2 .10) ( 6.2 .10) дан ва қ т б ў йича ҳ осила олсак: dt dV V dt dV V dt dV V dt dV V z z y y x x 2 2 2 2    бу ердан

z z y y x x a V a V a V Va   ёки V a V a V a V a z z y y x x    ( 6.2 .11) келиб чи қ ади. ( 6.2 8) га асосан: 22 a a a n   (39.12) бу ерда 2 2 2 z y x a a a a    ( 6.2 .12) ни ( 6.2 .7) нинг иккинчисига қў йсак, чизи қ нин г эгрилик радиуси 2 2 2 2   a a V a V n    (6.2.13) келиб чиқади.

Похожие

Моддий нуқта динамикасининг умумий теоремалари

Механик системанинг кинетик энергияси

Нуктанинг мураккаб харакати

Текис параллел ҳаракатдаги жисм ихтиёрий нуқтаси тезланишини қутб ва тезланишлар оний маркази усуллари ёрдамида аниқлаш

Динамиканинг асосий тушунчалари ва қонунлари