Моддий нуқта динамикасининг умумий теоремалари - Техника и технология - Рефераты

Моддий нуқта динамикасининг умумий теоремалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

216.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Моддий нуқта динамикасининг умумий теоремалари. 2. Моддий нуқтанинг ҳаракат миқдори. Куч импулси. 3. Моддий нуқта ҳаракат миқдорининг ўзгариши ҳақидаги теорема. 4. Моддий нуқта ҳаракат миқдори моментининг ўзгариши ҳақидаги теорема (Моментлар теоремаси). 5. Система ҳаракат миқдорининг ўзгариши ҳақидаги теорема 6. Кучнинг бажарган иши. Қувват 7. Моддий ну қ та ва механик си ст ема ҳ аракат ми қ дорининг моменти 8. Механик сиcтема ва моддий нуқта кинетик моментининг ўзгариши ҳақидаги теорема

www.arxiv.uz Нуқтанинг ҳаракат миқдори. Куч импулси Энг асосий динамик характеристикалардан бири, моддий нуқтанинг ҳаракат миқдори ҳисобланади. Моддий нуқтанинг ҳаракат миқдори деб, нуқтанинг массасини унинг тезлик векторига кўпайтмасига тенг бўлган m - вектор қийматга айтилади. Ушбу m - векторнинг йўналиши, нуқтанинг тезлик вектори билан устма-уст ётади, яъни траекторияга уринма ҳолда ҳаракат томонга йўналади. Ҳаракат миқдорининг ўлчов бирлиги СИ - системасида: 1кг  м/с ёки 1Н  с, МКГСС - системасида: 1 кГ с бўлади. Куч импулси. Маълум вақт ичида кучнинг нуқтага бўлган таъсирини характерлаш учун куч импулси деган тушунча киритилади. Аввалига элементар импулс деган тушунча киритамиз, яъни кучнинг элементар dt -вақт ичидаги импулси. Кучнинг элементар импулси деб, F -кучни элементар dt - вақтга кўпайтмасидан иборат бўлган S -вектор қийматга айтилади: d S = F dt ( 15 .1) Элементар импулс кучнинг йўналиши бўйича йўналади. Ихтиёрий F - кучнинг тугал t 1 -вақт ичидаги таъсирининг импулси S - шу кучнинг элементар вақт оралиқларидаги импулсларининг интеграл йиғиндисига айтилади, яъни   1t 0 dtF S ( 15 .2) Демак, маълум t 1 - вақт оралиғида кучнинг импулси, элементар импулсларнинг 0 - дан t 1 - вақт оралиғидаги чегарада олинган аниқ интегралидан иборат қиймат экан. Хусусий ҳолда, агар F -кучнинг модули ва йўналиши ўзгармас ( F =cоnst) бўлса, у ҳолда S = F  t 1 бўлади. Тегишлича унинг модули S=F  t 1

www.arxiv.uz бўлади. Умумий ҳолда, куч импулсининг модули унинг координата ўқларидаги проекциялари орқали аниқланади:      1 1 1 t 0 z z t 0 y y t 0 x x dt F S dt F S dt F S ( 15 .3) Моддий нуқта ҳаракат миқдорининг ўзгариш теоремаси Нуқтанинг массаси ўзгармас қиймат эканлиги ва унинг тезланиши a =d v / dt бўлганлиги учун, динамиканинг асосий қонунини ифодаловчи ( 13 .2) тенгламани қуйидагича ёзиш мумкин   kF dt )v m(d ( 15 .4) ( 15 .4) тенглама бир вақтнинг ўзида нуқта ҳаракат миқдорининг ўзгариши теоремасини дифференциал формасининг ифодасидан иборат бўлади: нуқтанинг ҳаракат миқдоридан вақт бўйича олинган биринчи ҳосила, шу нуқтага таъсир этувчи кучларнинг вектор йиғиндисига тенг 1 бўлади. Агар ҳаракатланаётган нуқтанинг t=0 вақтдаги тезлиги v O ва t 1 - вақтдаги тезлиги эса v 1 бўлса, ( 15 .4) тенгламанинг иккала томонини dt -га кўпайтириб юбориб, ундан аниқ чегаралар бўйича интеграллайлик. Тенгламанинг ўнг томонидаги интегралнинг чегараси 0 дан t 1 - гача ўзгаради, чап томонидаги интегралнинг чегараси эса v O - дан v 1 - гача ўзгаради, d(m v ) нинг интеграли m v бўлгани учун, натижада    1t 0 k01 dt F v m v m эканлигини аниқлаймиз. Тенгликнинг ўнг томонидаги интеграллар, ( 15 .2) формулага асосан нуқтага таъсир этувчи кучларнинг импулсларидан иборат бўлади. Шунинг учун, ушбу тенглама қуйидаги кўринишга келади:

www.arxiv.uz mv 1 - m v 0 =  S k (21.5) ( 15 .5) тенглама н у қ т а ҳ а р а к а т м и қ д о р и н и н г ў з г а р и ш т е о р е м а с и н и т у г а л ф о р м а с и деб аталади: нуқтанинг маълум вақт оралиғи ичидаги ҳаракат миқдорининг ўзгариши шу вақт оралиғида нуқтага таъсир этаётган кучлар импулсларининг йиғиндисига тенг экан. Масалалар ечишда вектор кўринишдаги (21.5) тенгламанинг ўрнига унинг координата ўқларидаги проекцияларидан фойдаланилади. ( 15 .5) тенгламани координата ўқларга проекциялаб, қуйидагиларни ёзамиз: mv 1 x - mv 0 x = S kx mv 1 y - mv 0 y = S ky ( 15 .6) mv 1 z - mv 0 z = S kz Агар нуқта фақат Ох ўқи бўйлаб тўғри чизиқли ҳаракат қилса, у ҳолда ушбу системанинг фақат биринчи тенгламасидан фойдаланиш кифоя қилади. М а с а л а л а р е ч и ш . ( 15 .5) ва ( 15 .6) формулалар орқали нуқтанинг ҳаракатида унинг тезликларини ўзгаришини билган ҳолда, кучларнинг импулсларини аниқлаш мумкин ёки импулслар маълум бўлса нуқтанинг тезлиги қандай ўзгариши мумкинлигини (динамиканинг иккинчи қонуни) аниқлаш мумкин. Динамиканинг иккинчи масаласини ечишда берилган кучларнинг импулсларини аниқлаш керак бўлади, лекин ( 15 .2) ва ( 15 .3) тенгламалардан кўриниб турибдики, куч импулсларини фақат кучлар ўзгармас бўлганда ёки улар вақтга боғлиқ ҳолда ўзгаргандагина аниқлаш мумкин бўлар экан холос. Шундай қилиб, агар масаланинг шартида изланаётган ва берилган қийматлар: нуқтага қўйилган кучлар, нуқтанинг ҳаракатида сарфланган

www.arxiv.uz вақти, бошланғич ва охирги тезликлар (яъни F , t , v 0 , v ) ўзгармас ёки вақтга боғлиқ ҳолда ўзгарувчан бўлса, бундай масалалар ( 15 .5) ва ( 15 .6) тенгламалар орқали ечилади. Ҳ аракатлари ў заро бир-бирига бо ғ ли қ моддий ну қ талар си ст емаси механик си ст ема дейилади.Механик си ст ема эркин ва бо ғ ланган ҳ олатда б ў лиши мумкин. Механик си ст ема ну қ таларининг ҳ аракати ҳ еч қ андай сабаб билан чегараланмаган,я ъ ни ну қ талар орасидаги бо ғ ланишлар ў заро та ъ сир кучидан иборат б ў лса,мазкур си ст ема эркин б ў лади. Механик си ст ема ну қ таларининг ҳ аракати бирор сабаб билан чегараланган,я ъ ни мазкур си ст ема ну қ таларига бо ғ ланишлар қў йилган б ў лса,у бо ғ ланишдаги си ст ема деб аталади. Э ркин механик си ст емага мисол қ илиб Қ уёш си ст емасини олиш мумкин,чунки Қ уёш ва планеталар ў заро бутун олам тортилиш кучи та ъ сирида б ў лади. Бо ғ ланишдаги механик си ст емага ҳ ар қ андай машина механизмларини мисол келтириш мумкин.Чунки машина механизмларининг қ исмлари бир- бирлари билан шарнирлар, ст ерженлар, қ айишлар ёки тишли ғ илдираклар воситасида бо ғ ланган б ў лади. Си ст еманинг ихтиёрий икки ну қ таси орасидаги масофа ў згармай қ олса, у ў згармас си ст ема деб аталади.Бундай си ст емага қ атти қ жисм мисол б ў ла олади. Механик си ст емага та ъ сир қ илувчи кучлар шартли равишда ички ва таш қ и кучларга ажратилади. Механик си ст емани ташкил этувчи ну қ таларнинг ў заро та ъ сир и ички кучлар дейилади.

www.arxiv.uz Механик сиcтема таркибига кирмайдиган жисм (нуқта) лар томонидан қўйилган кучлар ташқи кучлар деб аталади. Ички кучлар iF , ташқи кучлар e F ,шунингдек,ички кучлар бош вектори iR ,ташқи кучлар бош вектори eR билан белгиланади. 149-рaсм Бирор си ст ема учун таш қ и деб ҳ исобланадиган куч иккинчи си ст емага нисбатан ички куч б ў лиши ҳ ам мумкин.Масалан,бутун Қ уёш си ст емасининг ҳ аракати текширилганда планеталарнинг ў заро тортиш кучи ички куч ҳ исобланади.Ернинг ў з орбитаси б ў йлаб Қ уёш атрофидаги ҳ аракати текширилганда тортиш кучи таш қ и куч б ў лади. Ички кучлар хоссаларини к ў риб чи қ амиз. 1.Си ст ема ички кучларининг бош вектори нолга тенг. Ҳ а қ и қ атан, Н ь ютоннинг 3-қ онунига к ў ра си ст ема ихтиёрий икки 2 1 M ва M ну қ таларининг ў заро та ъ сир кучлари ми қ дор жи ҳ атдан тенг ва бир т ўғ ри чизи қ б ў йлаб қ арама- қ арши томонга йў налган (14 9 -расм) .21 12 i i F F     Бинобарин, .0 21 12   i i F F   Бу хулосани си ст еманинг барча ну қ талари учун татби қ этиш мумкин. Ш ундай қ илиб, 0  iv i F R   ( 15.7 ) ( 15.7 ) ни Декарт координата ўқ ларига проек ц ияласак,          0 ,0 ,0 ivz iz ivy iy ivx ix F R F R F R ( 15.8 ) ҳ осил б ў лади. 2. Ички кучларнинг бирор марказга нисбатан бош моменти нолга тенг.

www.arxiv.uz    0 ) (0 0 i i F m M   ( 15.9 ) Бу хоссанинг ў ринли б ў лиши ҳ ам Н ь ютоннинг учинчи қ онунидан фойдаланиб к ў рсатилади. ( 15.9 ) ни Декарт координата ўқ ларига проек ц ияласак,          0 ) ( ,0 ) ( ,0 ) ( i z iz i y iy i x ix F m M F m M F m M       келиб чи қ ади. Ички кучларнинг бу хоссаларидан ички кучлар ў заро мувозанатлашади деган натижа келиб чи қ майди,чунки бу кучлар си ст еманинг турли ну қ таларига қў йилган. Ш унинг учун ички кучлар си ст ема ну қ таларининг ў заро к ў чишига та ъ сир қ илади. Абсолют қ атти қ жисм ў рганилаётганда ички кучлар мувозанатлашувчи кучлар си ст емасини ташкил этади. Механик си ст ема ва моддий ну қ та ҳ аракат ми қ дорининг ў згариши ҳ а қ идаги теорема Си ст ема ҳ аракат ми қ дорининг ў згариши ҳ а қ идаги теоремани келтириб чи қ ариш учун (77.2) тенгламаларнинг чап ва ў нг томонларини ҳ адлаб қў шамиз:     i e F F td Vd m        ёки    i e R R V m dt d    Ички кучларнинг хусусиятига асосан 0i R . Ш унинг учун:   eR V m dt d     ( 15.10 )

www.arxiv.uz ( 15.11 ) га к ў ра ( 15.10 ) ни қ уйидагича ёзамиз: e R dt Qd    ( 15.11 ) ( 15.11 ) ифода си ст ема ҳ аракат ми қ дорининг ў згариши ҳ а қ идаги теоремани ифодалайди: механик си ст ема ҳ аракат ми қ дорининг ва қ т б ў йича биринчи ҳ осиласи мазкур си ст емага та ъ сир қ илувчи таш қ и кучлар бош векторига тенг. ( 15.11 ) нинг икки томонини dt га к ў пайтирсак: dt R Qd e  ( 15.12 ) ёки eSd Qd   ( 15.13 ) Демак, си ст ема ҳ аракат ми қ дорининг дифферен ц иали унга та ъ сир қ илувчи таш қ и кучлар бош векторининг элементар импул ь сига тенг. ( 15.11 ) ни Декарт координата ўқ ларидаги проек ц иялари қ уйидагича б ў лади: ez z ey y ex x R dt dQ R dt dQ R dt dQ    , , ( 15.14 ) ( 15.14 ) дан к ў рамизки, си ст ема ҳ аракат ми қ дорининг бирор ўқ даги проек ц иясидан ва қ т б ў йича олинган биринчи тартибли ҳ осила унга та ъ сир қ илувчи таш қ и кучлар бош векторининг мазкур ўқ даги проек ц иясига тенг. ( 15.11 ) ёки ( 15.13 ) ни ма ъ лум ва қ т орали ғ ид а интегралласак, си ст ема ҳ аракат ми қ дорининг чекли ва қ т орали ғ ида ў згариши ҳ а қ идаги теоремани ёки импул ь слар теоремасини ҳ осил қ иламиз:

www.arxiv.uz     t eS dt R Q Q 0 0     ( 15.15 ) Демак,си ст ема ҳ аракат ми қ дорининг ма ъ лум ва қ т орали ғ ида ў згариши унга та ъ сир қ илувчи таш қ и кучлар бош векторининг шу ва қ т орали ғ идаги импул ь сига тенг. ( 15.15 ) ни Декарт координата ўқ ларига проек ц ияласак,импул ь слар теоремасининг скаляр к ў риниши келиб чи қ ади ez z z ey y y ex x x S Q Q S Q Q S Q Q       0 0 0 ( 15.16 ) ( 15.13 ) ва ( 15.15 ) га асосан, моддий ну қ та ҳ аракат ми қ дорининг ў згариши ҳ а қ идаги теорема қ уйидаги к ў ринишларда ёзилади ( 157 -расм): Sd dt F V m d     ) ( ( 15.17 )     t S dt F V m V m 0 0 ( 15.18 ) ( 15.17 ) дан к ў рамизки, моддий ну қ та ҳ аракат ми қ дорининг дифферен ц иали мазкур ну қ тага қ илувчи та ъ сир кучнинг элементар 15 7 -расм импул ь сига тенг. ( 15.18 ) ифодани қ уйидагича ўқ иш мумкин: моддий ну қ та ҳ аракат ми қ дорининг ма ъ лум ва қ т орали ғ ида ў згариши ну қ тага та ъ сир қ илувчи кучнинг шу ва қ т орали ғ идаги импул ь сига тенг.

www.arxiv.uz ( 15.18 ) ни Декарт координата ўқ ларига проек ц иялаб, қ уйидаги cкаляр ифодаларга эга б ў ламиз: . , , 0 0 0 z z z y y y x x x S V m V m S V m V m S V m V m       5. Моддий ну қ та ва механик си ст ема ҳ аракат ми қ дорининг моменти Механика масалаларини ечишда ҳ аракат ми қ дори тушунчаси билан бир қ аторда ҳ аракат ми қ дори моменти ёки кинетик момент тушунчасидан ҳ ам фойдаланилади. F куч та ъ сиридаги M моддий ну қ та V тезлик билан ҳ аракатланаётган б ў лсин (1 5.2 -расм). M ну қ танинг бирор O марказга нисбатан кинетик моменти деб мазкур ну қ та радиус-вектори ҳ амда ҳ аракат ми қ дори векторининг вектор к ў пайтмасига айтилади ва қ уйидагича ёзилади: V m r V m m k         ) (0 0 ( 15.5 .1) 15.2 -расм Моддий ну қ та кинетик моменти векторининг йў налиши r ва V ётган текисликка перпендикуляр б ў лади. ( 15.5 1) ни Декарт координата ўқ ларига проек ц ияласак, моддий ну қ та ҳ аракат ми қ дорининг ўққ а нисбатан моменти келиб чи қ ади: .) ( ) ( ) ( ,) ( ) ( ) ( ,) ( ) ( ) ( x y y x m Vy Vx m V m m k zx xz m Vx Vz m V m m k y z z y m Vz Vy m V m m k x y z z z x y y y z x x                         ( 15.5 .2) Кинетик моментнинг СИ га к ў ра ў лчов бирлиги кгм 2 /с ёки Нмс га тенг.

www.arxiv.uz Механик си ст еманинг бирор марказга нисбатан кинетик моменти шу си ст емани ташкил қ илувчи моддий ну қ таларнинг мазкур марказга нисбатан кинетик моме н тларининг геометрик йи ғ индисига тенг (1 5.3 -расм).           V m r V m m K   ) (0 0 ( 15.5 .3) ( 15.5 . 3 ) ни Декарт координата ўқ ларига проек ц иялаймиз:                .) ( ) ( ,) ( ) ( ,) ( ) (                      x y y x m V m m K z x x z m V m m K y z z y m V m m K z z y y x x       ( 15.5 .4) 6. Механик сиcтема ва моддий нуқта кинетик моментининг ўзгариши ҳақидаги теорема Система кинетик моментининг ўзгариши ҳақидаги теоремани келтириб чиқариш учун ( 15.5 .3) дан вақт бўйича ҳосила оламиз:       dt Vd m r V m dt rd dt Kd            0 ( 15.6 .1) бунда . ,0           a m dt Vd m V m V V m dt rd              Система  M нуқтасига қўйилган ташқи ва ички кучларнинг тенг таъсир этувчиларини мос равишда i e F F     , (1 5.3 - р a см ) десак, ( 15.6 .1) га кўра: i e F F a m          Натижада ( 15.6 .1) қуйидагича ёзилади:1 5.3 -расм

www.arxiv.uz      i e F r F r dt Kd          0 Ички кучлар хусусиятига кўра: 0 0    i i M F r      Бинобарин,    e F r dt Kd      0 ( 15.6 .2) ёки e M dt Kd 0 0    ( 15.6 .3) ( 15.6 .3) муносабат система кинетик моментининг ўзгариши ҳақидаги теоремани ифодалайди: механик сиcтеманинг марказга нисбатан кинетик моментидан вақт бўйича олинган биринчи ҳосила унга таъсир қилувчи ташқи кучларнинг шу марказга нисбатан бош моментига тенг. ( 15.6 .3) ни Декарт координата ўқларига проекциялаймиз: ez z ey y ex x M dt dK M dt dK M dt dK    , , ( 15.6 .4) бунда                ) ( ) ( ,) ( ) ( ,) ( ) ( ex ey e z ez ez ex e y ey ey ez e x ex F y F x F m M F x F z F m M F z F y F m M                   ( 15.6 .5) ( 15.6 . 4 ) ни қуйидагича таърифлаш мумкин: механик системанинг қўзғалмас ўққа нисбатан кинетик моментидан вақт бўйича олинган биринчи ҳосила унга таъсир этувчи ташқи кучларнинг шу ўққа нисбатан моментларининг йиғиндисига тенг.

www.arxiv.uz (87.3) дан хусусий ҳол сифатида моддий нуқта ҳаракат миқдорининг марказга нисбатан моменти ўзгариши ҳақидаги теоремани ҳосил қилиш мумкин: моддий нуқта ҳаракат миқдорининг бирор марказга нисбатан моментидан вақт бўйича биринчи ҳосила нуқтага таъсир қилувчи кучнинг шу марказга нисбатан моментига тенг (1 5.2 -расм)   ) ( ) (0 F m dt V m m d      ( 15.6 .6) ёки . ) ( F r V m r dt d        ( 15.6 .7) Агар моддий нуқта бир неча кучлар таъсирида бўлса (87.6) ёки (87.7) да F ни шу кучларнинг тенг таъсир этувчиси деб қараш керак. (15.6.7) ни Декарт координата ўқларига проекцияласак, моддий нуқта ҳаракат миқдорининг ўққа нисбатан моменти ўзгариши ҳақидаги теорема келиб чиқади.       ) ( ) ( ,) ( ) ( ,) ( ) ( F m V m m dt d F m V m m dt d F m V m m dt d z z y y x x          (15.6.8) ёки       . ) ( , ) ( , ) ( x y z z x y y z x Fy Fx V m m dt d Fx Fz V m m dt d Fz yF V m m dt d          (15.6.9) Демак, моддий нуқта ҳаракат миқдорининг бирор ўққа нисбатан моментидан вақт бўйича олинган биринчи ҳосила унга таъсир қилувчи кучнинг мазкур ўққа нисбатан моментига тенг.

www.arxiv.uz

Похожие

Нуқта кинематикаси

Механик система

Динамиканинг асосий тушунчалари ва қонунлари

Моддий нуқтанинг тебранма харакати

Асосий босиш усулларининг умумий тавсифи