Нуктанинг мураккаб харакати - Техника и технология - Рефераты

Нуктанинг мураккаб харакати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1784 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Моддий нуқтанинг мураккаб ҳаракати 2. Нисбий, кўчирма ва абсолют ҳаракат. 3. Нуқтанинг мураккаб ҳаракатида тезликларини аниқлаш 4. Нуқтанинг мураккаб ҳаракатида унинг тезланишларини аниқлаш. Кориолис тезланиши.

www.arxiv.uz Моддий нуқтанинг мураккаб ҳаракати Биз ҳозирги маърузагача ҳарқандай ҳаракатни қўзғалмас координата ўқларига нисбатан содир бўлишини ва унинг қонуниятларини кўриб ўтган эдик, бундай ҳаракатлар оддий ҳаракатлар турига киради. Энди агарда нуқта ихтиёрий эркин ёки боғланишли ҳаракатда бўлган бошқа бирорта қаттиқ жисмнинг устида ёки ичида ҳаракатланаётган бўлган ҳолатни, яъни ҳам ўзи ҳаракатлансин, ҳамда уни бошқа жисм ўзи билан бирга олиб юрган ҳолатдаги ҳаракатини кўриб ўтамиз. Масалан, учиб кетаётган самолётнинг ичидаги стюардессанинг ҳаракати, ҳаракатланаётган поезднинг, денгизда сузаётган кеманинг ёки ҳаракатдаги автобуснинг ичидаги одамнинг ҳаракати, мураккаб ҳаракатга мисол бўлаолади, чунки шу одам бир вақтни ўзида иккита ҳаракатда иштирок этмоқда. Моддий нуқтанинг нисбий, кўчирма ва мураккаб (абсолют) ҳаракати. Мураккаб ҳаракат қонуни. Юқорида баён этилган мавзуларда моддий нуқта ҳаракатини битта қўзғалмас системага нисбатан текширилишини кўриб ўтдик. Мазкур мавзуда моддий нуқта ҳаракатини иккита координата системасига, яъни қузғалувчи Оxyz ҳамда қўзғалмас 1 1 1 z y x O системага нисбатан текширамиз (10.9-расм). 10.9 -расм

www.arxiv.uz М нуқтанинг қўзғалувчи Оxyz координата системасига нисбатан ҳаракати, нисбий; қўзғалувчи система билан биргаликдаги ҳаракати кўчирма; қўзғалмас 1 1 1 z y x O координата системага нисбатан ҳаракати мураккаб (абсолют) ҳаракат деб аталади . Ҳаракатдаги система бошининг қўзғалмас системага нисбатан радиус- векторини 0r , М нуқтанинг ҳаракатдаги системага нисбатан ҳолати радиус-векторини r ва қўзғалмас системага нисбатан ar билан белгилаймиз . 109-расмдан: ar = 0r + r Ушбу ифода моддий нуқта мураккаб ҳаракатининг қонунини ифодалайди . Тезлик ва тезланишларни бир-биридан фарқ қилиш учун абсолют, нисбий, кўчирма тезлик векторларини мос равишда aV , r V , ва e V билан , шунингдек тезланиш векторларини aa , ra ва ea билан белгиланади. Абсолют тезланишни текширганимизда қўшимча (Кориолис) тезланиш ka келиб чиқади. Мураккаб (абсолют) ҳаракатдаги моддий нуқта тезлиги (тезликларни қўшиш теоремаси). Абсолют тезликни аниқлаш учун моддий нуқта мураккаб ҳаракатининг қонуни ифодасидан дан вақт бўйича ҳосила оламиз: dt rd dt rd dt rd a      0 (11.1) бу ерда :

www.arxiv.uz 0 0 , V dt rd V dt rd a a       (11.2) r – радиус-векторини қуйидагича ёзиб оламиз : kz jy ix r        (11.3) бунда x, y, z радиус-вектори r нинг Оxyz системасига нисбатан координаталари ; i , j , k лар мос равишда x O , y O , z O ўқларининг бирлик векторлари . ( 11 .3) дан ва қ т б ў йича ҳ осила олсак: dt kdz dt jdy dt idx k dt dz j dt dy i dt dx dt rd              ( 11 .4) бу ерда rV kz jy ix k dt dz j dt dy i dt dx            ( 11 .5) ( 11 .5) ну қ танинг нисбий тезлигини ифодалайди. Уни ҳ исоблашда i , j , k лар ў згармас деб қ аралади. Агар қў з ғ алувчи координаталар системасининг берилган ондаги бурчак тезлиги e  маълум б ў лса, i , j , k – векторлар учларининг тезликлари қ уйидагича ани қ ланади : dt i d = e   i , dt j d = e   j , dt k d = e   k ( 11 .6) ( 11 .5) ва ( 60 .6) ни ( 60 .4) қў йсак: dt r d = r V +  x e   i +  y e   j +  z e   k ё ки

www.arxiv.uz dt r d = r V + e   ( x i + y j + z k ) ( 11. 7) ( 11 .3) ни ( 11 .7) га қў йсак: dt r d = r V + e   r ( 11 .8) ( 11 .2) ва ( 11 .8) ни эътиборга олиб , ( 11 .1) ни қ уйидагича ё замиз: aV = 0 V + r V + e   r бу ерда e V = 0 V + e   r ( 11 .9) ( 11 .9) ну қ танинг к ў чирма тезлигидан иборат. Натижада aV = r V + e V (11.10) (11.10) мураккаб ҳаракатдаги нуқтанинг тезликларини қўшиш ҳақидаги теоремани ифодалайди: нуқтанинг абсолют тезлиги мазкур нуқта нисбий ва кўчирма тезликларининг геометрик йиғиндисига тенг (110-расм). 11.0 -расм. Шундай қ илиб , ну қ танинг нисбий ва к ў чирма тезликлари ми қ дор ва й ў налиш жи ҳ атидан маълум б ў лса , абсолют тезликнинг модули нисбий ва к ў чирма тезликларга қ урилган паралле ло граммнинг диоганали билан ифодаланади. Абсолют тезлик модули косинуслар теоремасидан фойдаланиб топилади :

www.arxiv.uz a V = ) ^, cos( 2 2 2 e r e r e r V V V V V V   (11.11) Агар  =  90 бўлса , a V = 2 2 e r V V  ;  = 0 бўлса, a V = e r V V  ;  =  180 бўлса, a V = e r V V  бўлади. 11.2. Мурраккаб (абсолют) ҳаракатдаги нуқта тезланиши (тезланишларни қўшиш теоремаси) Абсолют тезланишни ани қ лаш учун ( 11 .10) дан ва қ т б ў йича ҳ осила оламиз: dt Vd dt Vd dt Vd e r a      ( 11.2. .1) ( 11 .5) дан фойдаланиб , dt Vd r  ни ани қ лаймиз: dt d rV =  x i +  y j +  z k +  x dt id +  y dt j d +  z dt k d ( 11.2. 2) ( 11 .6) ни ( 11 .2) га қў йсак : dt Vd r  =  x i +  y j +  z k + e   (  x i +  y j +  z k ) ( 11.2 .3) бу ерда ra =  x i +  y j +  z k ( 11.2 .4) ( 11.2 .4) ну қ танинг нисбий тезланишини ифодалайди . (11.5) ва (11.2.4) ни (11.2.3) га қўямиз:

www.arxiv.uz dt d rV = ra + e  r V (11.2.5) Бундаги e  r V ифода нисбий ҳаракатдаги кўчирма тезлик ўзгаришини характерлайди . ( 11 .9) дан фойдаланиб , dt d eV ни топамиз : dt d eV = dt d V0 + dt d e  x r + dt r d e  ( 11.1 .6) бу ерда dt d V0 = 0a , dt d e  = e Натижада: dt d eV = 0a + e  r + dt r d e  ( 11.2 .7) ( 11.2 .8) ни ( 11.2 .7) га қў йсак : dt d eV = 0a + e  r + e   r V + r e e    ( 11.2 .8) Бунда ea 0a + e  r + r e e    к ў чирма тезл аниш ни, rV e    эса к ў чирма ҳ аракатдаги нисбий те з лик ў згаришини характерлайди . Буларни эътиборга олсак , ( 11.2 .8) қ уйидагича б ў лади :

www.arxiv.uz dt d eV = ea + rV e    ( 11.2 .9) ( 11.2 .5) ва ( 11.2 .9) ни ( 11.2 .1) га қў йсак : dt d aV = ra + ea +2 rV e    ё ки aa = ra + ea + ka ( 11.2 .10) бу ерда 2 rV e    = ka ( 11.2 .11) ( 11.2 .11) Кориолис ( қў шимча) тезланишни ифодалайди. ( 11.2 .10) тезланишларни қў шиш теоремасидан иборат. Таъриф. М ураккаб ҳаракатдаги нуқта абсолют тезланиши унинг нисбий,кўчирма ва қўшимча тезланишларининг геометрик йиғиндисига тенг. Абсолют тезланиш модулини ҳисоблаш учун (11.2.10) ни қуйидагича ёзамиз: aa =  ra + n ra +  ea + n ea + ka ( 11.2 .12) бу ерда ra = dt d rV , nra =  2 rV , ea = h e  , nea = h e 2  ( 11.2 .13) ka =2 e  ) ^, sin( r e r V V   ( 11.2 .14) ( 11.2 .12) формуладаги  ra нисбий ҳ аракат траекториясига уринма , n ra эса  ra га перпендикуляр б ў либ траекториянинг боти қ томони б ў йлаб

www.arxiv.uz й ў налади;  ea к ў чирма ҳ аракат трае к ториясига уринма, n ea   ea б ў либ,траекториянинг боти қ томони б ў йлаб й ў налади. К о риолис тезланиш й ў налиши Жуковский қ оидаси б ў йича топилади : 1) К ў чирма харакат бурчак тезлиги й ў налишига перпендикуляр П текислик ў тказилади; 2) нисбий ҳ аракат тезлик ( r V ) ни П текисликка проекциялаб, уни  r V деб белгилаймиз ; 3) r V  ни к ў чирма ҳ аракат айланиш томонига 90 о га бурамиз. Натижада ҳ осил б ў лган й ў налиш Кориолис тезланиш й ў налашини беради ( 111 -расм,а). Агарда r e V  б ў лса , ka й ў налишини топиш учун r V ни к ў чирма ҳ аракат айланиш томонига 90 о га бурамиз ( 11.1 -расм, б ). (11.2.13) ва (11.2.14) формулаларга кўра тезланишлар модуллари ҳамда барча тезланишлар йўналиши аниқлангандан сўнг, (11.2.12) танлаб олинган Ox , Oy , Oz ўқларига проекцияланади яъни: axa = kx exn ex rxn rx a a a a a       aya = ky eyn ey ryn ry a a a a a       aza = kz ezn ez rzn rz a a a a a       a б 11.1 -расм.

www.arxiv.uz бу ердан aa = az ay ax a a a 2 2 2   келиб чи қ ади. ( 11.2 .14) дан фойдаланиб қ уйидаги хусусий ҳ олларни келтириб чи қ арамиз: 1. Қў з ғ алувчи координата системаси илгарлама ҳ аракатда ( e  =0) б ў лса, ka =0 б ў лади. 2.Берилган онда ну қ танинг нисбий тезлиги нолга тенг б ў лса, ka =0, б ў лади. 3. Берилган онда к ў чирма ҳ аракат бурчак тезлиги нисбий ҳ аракат тезлигига параллел [( r e V^,  )=0, ( r e V^,  )= 0 180 б ў лса , ka =0 б ў лади. Демак, нуқтанинг мураккаб ҳаракатида, унинг кўчирма ҳаракати ҳам илгарилама, ҳам айланма ҳаракатлардан иборат бўлса, унинг абсолют тезланиши учта вектор қийматлардан иборат бўлиб, биринчиси, кўчирма тезланиш вектори, иккинчиси нисбий тезланиш вектори, учинчиси қўшимча ёки Кориолис тезланишидан иборат бўлар экан. Ушбу қоидани назарий механикада Кориолис теоремаси деб юритилади. Масала . Денгиз кемаси CBN меридиан бўйлаб, жанубдан шимолга қараб сузиб келмоқда. Кеманинг нисбий тезлиги 36 км/c. Кема сузаётган жойнинг географик кенглиги j=60 о ва Ернинг радиуси R=64×10 5 м., бўлса ернинг ўз ўқи атрофида айланишини эътиборга олиб кеманинг абсолют тезлиги ва абсолют тезланиши аниқлансин. Е ч и ш . Кема бир вақтни ўзида иккита ҳаракатда иштирок этмоқда. Биринчидан ернинг ўқи ОN атрофида айланма ҳаракатда, иккинчидан CBN меридиан бўйлаб нисбий ҳаракатда иштирок этмоқда. Шу сабабли кеманинг

www.arxiv.uz абсолют тезлиги, 17.1 формулага асосан кўчирма ва нисбий тезлик векторларининг йиғиндисидан иборат бўлади,r e v v v   ёки r e a v v v   ( а 3) Кўчирма тезлик, Ернинг айланишидан иборат бўлиб, B нуқта учун қуйидагича аниқланади, v AB R e e o e        cos 60 ( b 3) бу ерда w е - ернинг бурчакли тезлиги. Ер ўз ўқи атрофида 24 соатда бир марта айланса, уни радиан секундларда ифодалаш учун, қуйидагича ёзиб оламиз,   e      2 24 60 60 7 27 10 5 , , c - 1 (с3) ушбу қийматни ( b 3) га қўйсак, v AB R e e o e               cos , , , 60 64 10 0 5 7 27 10 232 64 5 5 м /c. ( d 3) Бу кўчирма тезликнинг йўналиши, B нуқтадан ўтказилган параллелга уринма равишда йўналган бўлади. Нисбий тезлик v r =36км/соат=10м/ c ., бўлиб у CN меридианнинг B нуқтасига уринма бўйлаб йўналган. Шунга кўра кеманинг абсолют тезлиги, v v v c e r      2 2 2 2 232 64 10 232 87 ( , ) , / . м

Похожие

Моддий нуқтанинг тебранма харакати

Конвейрли қуритгичнинг камерасида иссик хаво харакати схемаси

Касб махорати фаннинг предмети. Автомобилсозликда ишлаб чиқариш жараёнлари

Қаттиқ жисмнинг илгариланма ва қўзғалмас ўқ атрофидаги айланма ҳаракати

Техник ижодкорликни ривожлантириш методлари