Халк хунармандчилиги - Техника и технология - Рефераты

Халк хунармандчилиги

Загружено в:

13.04.2024

Скачано:

0

Размер:

287.5 KB

Халк хунармандчилиги Режа: 1. Халк хунармандчилигида фойдаланиладиган нодир материаллар. 2. Халк хунармандлари томонидан экспорт ва ички бозор учун ишлаб чикарилаётган махсулотлар. 3. Замонавий ишлаб чикаришнинг бозор муносабати билан узвийлиги 4. Ўлчаш ва таққослаш технологиялари стандартлари 5. Композиция ва композицион яхлитлик. 6. Махсулот чикариш ишларини назорат килиш, хунармандчилик буйича кўргазма ва танловларни ташкил килиш, иштирокчиларни танлаш коидалари. 7. Хунармандлар томонидан экспорт ва ички бозор учун ишлаб чиқарилган махсулот. 8. Халк хунармандчилигига оид танланган битта кабс-хунар турлари

Халк хунармандчилигида фойдаланиладиган нодир материаллар. Заргарликда ишлатиладиган қимматбаҳо Металлар. Нодир ва қимматбаҳо материаллар асосан заргафлик ишларида қўлланилган. Қимматбаҳо сеталлар туркумига нодир металлар гуруҳидаги ҳамрна элементлар киради. Бўлар - олтин, кумуш, платина, палладий, иридий, рутений ва осмий. Улар коррозияга бардошли бўлганлиги сабабли "нодир" деб аталади, бошқа Металларга нисбатан уларнинг нархи қиммат бўлганлиги учун қимматбаҳо деб аталади. Заргарлик саноатида қўлланишига қараб, улар асосий ва иккинчи даражали ҳисобланади. Асосий металларга олтин, кумуш ва платина киради. Бу металлар коррозияга бардошлилигидан ташқари яна бир қанча қулай хусусиятларга ҳам эга: юмшоқ, чўзилувчан, пластик ва бошқа металлар билан қотишма ҳосил этиш даражаси юқори. Нодир Металлар ичида энг жилоли ва заргарликда кенг ишлатиладиган металл - олтиндир. Олтин - чиройли сариқ рангда товланади, жилоланганда товланиши янада ортади. Жуда юмшоқ, болғаланувчан, пластик ва чўзилувчан металл. Зичлиги 19,32 г/см 3 , эриш ҳарорати 1064°С. Бир грамм олтиндан 3,5 км сим турса ва шундай юпқаликда болғаласа бўладики, ундан ёруғлик ўтиши мумкин. шундай олтин варақнинг қалинлиги 0,0001 мм атрофида бўлади. Бундай қалинликда тайёрланадиган олтин "сусал " олтин дейилади ва бу зарварақ безакларда кенг қўлланилади. Нодир Металларнинг ичида олтинни энг нодир деб атаса бўлади. Унинг энг муҳим хоссаси - кимёвий бардошлигидир. Олтин очиқ ҳавода, ҳатто қиздирилганда ҳам оксидланмайди, унга намгарлик таъсир этмайди, у кислота, ишқор ва тузларнинг таъсирини сезмайди. Унга олтингутурт водороди ҳам таъсир этмайди. Олтин зар сувида эрийди. Хлорнинг таъсири остида 200°С да олтин Металли, хлорли кўринишга ўтади ва у сувда яхши эрийди. Ионли хлор ва бром ишқорий сувлари ҳам олтинни эритади. Симобда олтин енгил эрийди. Ҳарорат 10- 30°С бўлганда симобдаги олтин 15% га етади ва қотади. Олтиннинг асосий миқдори пул қийматини таъминлаш учун хизмат қилади. Тоза олтин саноатда жуда оз миқдорда қўлланилади. У аниқ асбобсозликда, кимё саноатида,

коррозияга бардошли қопламалар қоплашда, самолётсозликда ва ракетасозликда қўлланилади. Заргарлик саноатида эса тоза олтин буюмларнинг сиртини қоплашдан ташқари қимматбаҳо қотишмаларнинг асосий таркиби сифатида қўлланилади. Кумуш - оқ рангдаги металл, жуда чўзилувчан пластик ва болғаланувчан. Юмшоқлиги бўйича кумуш, олтин ва миснинг оралиғида жойлашган. Кумушнинг иссиқлик ва электр ўтказувчанлиги жуда юқори. Унинг ёруғлик қайтариш хусусияти жуда яхши бўлиб, келаётган нурнинг 95% ини қайтаради. Жувалаш йўли билан кумушдан 0,00025 мм қалинликдаги варақлар ҳосил этиш мумкин. Кумушдан жуда ингичка сим тортса ва ўраса бўлади, у яхши кесилади ва жилоланади. Кумушнинг зичлиги 10,5 г/см 3 , эриш ҳарорати 960,8 °С. Кумушнинг очиқ ҳавога ва намгарчиликка бардошлиги юқори. Унинг тузли ва ўювчи кислоталарга чидамлилиги юқори. Ҳаво таркибидаги олтингутурт водороди таъсирида кумушнинг ранги хиралашиши мумкин. Озон таъсирида ҳам кумуш оксидланади ва қора парда ҳосил бўлади. Азот ва консентрасияланган сулфат кислотаси таъсирида кумуш енгил эрийди. Уни ионли тузларда ҳам эритиш мумкин. Ишқорларнинг сувдаги эритмаси кумушга кескин таъсир этмайди. Олтин сингари кумуш ҳам симоб амалгами ҳосил етади. Эриган кумушнинг ҳаво сўриш хусусияти юқори бўлганлиги сабабли, қуйилган қуймалар ғовакли чиқиши мумкин. Қимматбаҳо Металларнинг ичида кумуш енг арзони ҳисобланади. Шу хусусияти ҳамда иссиқлик ва электр ўтказувчанлиги юқори бўлганлиги сабабли кумуш электротехникада, кимё саноатида, шунингдек, кўзгу, бадиий ва заргарлик буюмлари ишлаб чиқаришда кенг қўлланилади. Муҳофазаловчи ва безовчи галваник қопламаларни қоплашда, олтин-кумуш қотишмалари ва уларнинг кавшарларини тайёрлашда ҳам кумушдан кенг фойдаланилади. Платина - оғир, кулранг-оқ Металл, жуда чўзилувчан, етарли даражада болғаланувчан, лекин қаттиқлиги олтин ва кумушникидан анча юқори. Платинанинг зичлиги 21,45 г/см 3 , ериш ҳарорати 1769°С. Жуваланиши яхши, прокатлаб 0,0025 мм ли варақ ҳамда ингичка сим ҳосил қилиш мумкин. Платина кимёвий турғун Металлар туркумига киради. Жуда кам моддалар унга

таъсир этиши мумкин. Масалан, ҳавода қаттиқ қиздирилганда ҳам у оксидланмайди ва совиганда ўз рангини сақлаб қолади. Ҳеч кандай бирикмасиз кислота унга таъсир этолмайди, фақатгина юқори ҳароратдаги кислоталар бирикмаси (зар суви) уни парчалайди. Ионли калий ва эритилган ишқорлар уни емириши мумкин. Юқори физикавий-кимёвий хусусиятларга эга бўлган платина кимё, асбобсозлик, авиасозлик саноатларида кенг қўлланилади. Заргарликда эса асллик даражаси юқори бўлган платина қотишмаларини тайёрлаш учун қўлланилади. Палладий - кумушранг-оқ рангдаги металл, юмшоқ ва болғаланувчан, юпқа ҳолатгача жуваланиши ва ингичка сим кўринишигача тортилиши мумкин. Палладийнинг зичлиги 11,97 г/см 3 , эриш ҳарорати 1552 "С. Палладий сифатли металлар гуруҳига қўшилади, палладийдан ташқари радий, рутений, иридий ва осмий бу гуруҳга киради. Эриган ҳолатда палладийнинг водородни сўриш даражаси юқори (1:900), бу ҳолатда унинг ҳажми ортади ва енгиллашади, лекин металл кўринишини йўқотмайди. Палладийнинг кимёвий хусусиятлари платинадан пастроқ бўлиб, уни 860°С гача қиздирилганда оксидланади ва қиздириш давом эттирилса, оксид металлга сурилиб, Шунинг кўриниши яна ойдинлашади. Йоднинг спиртдаги эритмаси таъсирида палладий қораяди. У зар сувида, азот кислотасида ва бошқа минерал кислоталарда енгил эрийди. Заргарлик саноатида палладий баъзи тақинчоқларнинг қотишмаларини тайёрлаш учун, оқ тилланинг таркибига ҳамда асимик даражаси паст бўлган олтин қотишмаларининг коррозияга бардошлилигини ошириш мақсадида қўлланилади. Рутений - қийин эрувчан, ранги платинани эслатувчи, қаттиқ ва мўрт металл. Механик ишловга яроқсиз, болғаланса майдаланиб кетади. Рутенийнинг зичлиги 12,3 г/см 3 , эриш ҳарорати 2450°С. Рутений олтин сингари зар сувида енгил эрийди. Бошқа платина гуруҳидаги металларга нисбатан у хлорга чидамли. Платина қотишмаларининг таркибида рутенийнинг иштироки сезиларсиз. Асбобсозликда қўлланилади. Иридий - кулранг-оқ рангдаги қийин ерувчан металл, жуда қаттиқ ва мўрт, механик ишлов бериш мушкул. Иридийнинг зичлиги 22,4 г/см 3 , ериш ҳарорати

2410°С. Кимёвий хусусиятлари жиҳатидан мустаҳкамлиги юқори металлар туркумига киради. Ҳеч қайси кислота ёки зар суви унга таъсир этмайди. Фақатгина 800°С дан юқори ҳароратда унга хлор, фтор ва кислород таъсир этиши мумкин. Кимёвий хусусиятлари юқори бўлганлиги сабабли, иридий кимёвий идишлар тайёрлашда қўлланилади. Платина қотишмаларининг таркибига иридий қаттиқликни ошириш мақсадида қўшилади. Ейилишга бардошлилик хусусиятлари юқори бўлганлиги сабабли соат механизимларининг ўқларини тайёрлашда қўлланилади. эриш ҳарорати юқори бўлганлиги сабабли платина- иридийли термопара тайёрланиб, юқори ҳароратларни аниқлашда фойдаланилади. Осмий - оқ рангдаги металл, жуда кийин эрувчан, қаттиқ ва мўрт. Зичлиги 22,5 г/см 3 , ериш ҳарорати 3050°С. Механик ишлов беришга яроқсиз. Осмий кислоталарда ва зар сувида эримайди. Бошқа қотишмаларнинг таркибига қаттиқлиги ҳамда кимёвий бардошлилигини ошириш максадида қўшилади, аниқ асбобсозликда қўлланилади. 2. Заргарликда ишлатиладиган тошлар. Қадимги даврларданоқ инсонлар заргарлик тошларини ранги ва жилоланиши каби хусусиятларини юқори баҳолаб келганлар. Айниқса, қизил, оч қизил рангдаги тошлар одамларда илоҳий кучларга ишониш ва даволовчи манба сифатида хизмат қилган. Х I Х-асрга келиб бундай тошларнинг қиймати фақат ранги билан эмас, балки қаттиқлиги, тозалиги ва ҳажмининг турли- туманлиги билан ҳам баҳоланган. Қадимдан Осиё халқлари орасида феруза, марварид, зумрад ва бошқа қимматбаҳо тошлар - заргарлик буюмлари ниҳоятда қадрланган. Чунки улар инсон учун фақат безак буюмлари бўлиб қолмай, балки соғлиқ учун, инсон руҳияти учун ҳам ижобий таъсир этади деб ҳисобланган. Ўзбек заргарлиги жуда қадимий тарихга эга. Унга ибтидоий жамоа тузуми даврида асос солинган. Археологик топилмалардан маълумки, заргарлик санъати жуда қадимий санъат бўлган. Эрамизгача бўлган II - асрдан бошлаб эрамизнинг VIII -асригача Айритом, Афросиёб, Далварзинтепа, Холгаён, Болаликтепада чиройли ҳайкаллар, девор безаклари орқали заргарлик санъати ривқжланганлигини кўриш мумкин. Хоразмдаги Тупроқ қалъа деворлардаги

тасвирлардан ўша даврлардаги аёллар қулоқларига нафис зирак таққанликлари маълум бўлган (бу тасвир III-асрга тааллуқли). Бўлардан ташқари бронзадан қуйиб ишланган бир қанча осма тақинчоқлар ҳам топилган. Бу осма тақинчоқлар II - IV -асрга мансуб бўлиб, Хоразмнинг Аёз қалъа, Етти асар, Бургут қалъа ва бошқа жойларидан топилган. Х VIII -асрда заргарликда асосий материал тилла. кумуш, ҳар хил қотишмалар, бронза, чақмоқ тош ва рангли тошлар ишлатилган. энг кўп ишлатилган нарса олтин ва кумушдир. Х I Х-асрга келиб заргарликда олтин ишлатиш кўпайди. Ўрта Осиё ҳудудида заргарлик ишларида чақноқ тошлар, рангли тошлар ва денгиз туҳфалари ишлатилар еди. Умуман олганда бўлами ҳаммаси жавоҳирлар деб юритилади. Жавоҳирлар заргарликда қимматбаҳо тош ҳисобланади. Улар чиройлилиги, рангининг тиниқлиги, бир хиллиги, ялтироқлиги, товланиши, қаттиқлиги, турли рангда ўзгариши ва бошқа хусусиятларга эга. Улар уч даражага бўлинади. Биринчи даражали қимматбаҳо тошларга олмос, сапфир, зумрад, ёқут, александрит, шпинел, евклаз, олтин, платина, марварид киради. Иккинчи даражали қимматбаҳо тошларга аквамарн, топаз, воробъевит, гелиодор, қизил турмалин, демантоид, аметист, пироп, алмендин, қиркон, опал уваровит; учинчи даражали қимматбаҳо жавоҳирларга нефрит, ёқутлар, феруза, кордиерит, гагат, қаҳрабо,малнхит, кианит, епидот, биллур, қитрин, халкедон, агат, ақиқ, сердолик, содалит, пренит, иқжувард, флюорит, андалузит, диопсид ва бошқалар киради. Техника ривожланиши натижасида тоғ жинсларидан катта миқдбрдаги ториъс хил тошлар қазиб олина бошлаган. Ҳозирги пайтда табиий тошларга ўхшаш бўлган турли кўринишдаги сунъий тошлар ишлаб чиқарилмоқда. Табиий кимёвий бирикмалар ва тоғ жинсларидан ҳосил бўлган тошлар минераллар дейилади. Тошларнинг нархи уларнинг рангига боғлиқ. Рангига кўра тошлар идохраматик ва алохраматик тошларга ажратилади. Минералларнинг таркиби кимёвий моддаларнинг рангидан иборат бўлган тошлар идохроматик тошлар деб аталади . Минералларнинг таркибидаги кимёвий бирикмаларда ташқи кимёвий ранглар аралашмаси бўлган тошлар

алохроматик тошлар деб аталади. Кимёвий хосса деганда тошнинг бирхил кислота ва тузлар таъсирига чидамлилиги тушунилади. Тошлар нур ўтказувчанлик хоссасига қараб уч турга бўлинади: нур ўтказувчи; ярим нур ўрказувчи; нур ўтказмайдиган. Тошларнинг нур ўтказувчанлиги уларнинг қирраларига боғлиқ бўлиб, бу хусусият тошнинг нархини ошишига олиб келади. Кўзлари ялтирашига кўра тошлар учга ажратилади: ялтироқ шиша кўзли; ялтироқ олмос кўзли; ялтироқ ярим металл кўзли. Кўзларнинг ялтироқлиги ёғлиқ, перламутр ва шойи кўринишида учрайди. Ёруғликнинг синиш кўрсаткичи шиша кўзларда 1,3- 1,9 гача, олмос кўзларда 1,9-2,6 гача ва яримминерал кўзларда 2,6-3 гача бўлади. Заргарлик тошлари буюмларни безатишда ишлатилиб, беш гуруҳга бўлинади: қимматбаҳо заргарлик тошлари; рангли заргарлик тошлари; органик заргарлик тошлари; турфа ранг заргарлик тошлари; сунъий заргарлик тошлари. Заргарлик тошлари қаттиқлиги, кимёвий турғунлиги, ранги ва серқирралиги, кимёвий хоссалари, табиий ранги, ишлатилиш жойи, баҳоси билан бир-биридан фарқ қилади. Тошларнинг кимёвий хоссалари силикат ва оксидлари таркибига кўра аниқланади, қимматбаҳо тошлар синфига олмос, ёқут, сапфир, дур-марварид ва зумрад киради. Олмос - углерод кристалларидан иборат силикатлар (кремний, натрий, калций, магний, алюминий ва бошқа элементлар) нинг табиий ҳолатдаги бирикмаларидан ҳосил бўлади. Олмос грекча "адамас" сўздан олинган бўлиб, "енгилмос" деган маънони билдиради. Олмоснинг ранги оқ, қора ва яшил бўлиб, у ялтироқ ва жуда мустаҳкам тош. Олмос кимёвий таъсирларга чидамли. Олмосга ҳеч қандай кислота ва ишқорлар таъсир қилмайди. Халкедон - у мармар денгизи қирғоғидаги қадимги Халкедон шаҳри номидан олинган бўлиб ранги оқ, кул ранг, ҳаво ранг, сариқ, кўк, қизғиш қўнғир бўлади. Унинг доғ-доғ ёки йўл-йўл турлари кўп. У абразив материаллар сифатида, соат тошлари тайёрлашда ҳамда заргарлик буюмлари тайёрлашда ишлатилади. Халкедон чақноқ тошнинг бир тури бўлиб, қадимдан зеб-зийнатлар ясаладиган тошлар ҳисобланган. Унга ишлов бериш осон бўлиб, асрлар мобайнида хизмат

қилган. Усталар маржонлар, тўғнағичлар, узук, билагузук, зебигардон каби асл санъат дурдоналари яратиб келмоқдалар. Феруза -(форсча-тожикча) минерал деган маънони билдиради. У жилосиз мумга ўхшаш хира, зангори, ҳаво ранг ёки яшил ҳаво рангда бўлади, рангли тошлар синфига мансуб кўкимтир тош. Кимёвий турғун эмас, ҳаво ва кислоталар таъсирида ранги ўзгаради, мўрт, шаффоф эмас. Зичлиги 2,6 -2,8 г/см 3 . Феруза олтин ва кумушдан ясалган буюмларга кўз сифатида қўйилади. Феруза вақт ўтиши билан ўзининг табиий рангини ўзгартиради. Нишопур (Эрон)да, Ида, Ўрта Осиё ҳамда Қозоғистонда энг йирик феруза конлари бор. Феруза конлари Марказий Қизилқум ҳамда Қурама тоғларида ҳам бор. Дунёда энг яхши феруза Нишопур ферузаси бўлиб, у ниҳоятда сифатлидир. Ақиқ - русча агат, грекча оникс сўзидан олинган бўлиб, таржима қилинганда "тирноқ" деганидир. Бу минерал, заргарликда, кандакорликда, саноатда ва бошқа жойларда ишлатиладиган жавоҳир турларидан бири. У қадимги Миср, Ассирия, Бобилда ҳам безак материали сифатида маълум бўлган. Баъзи бир афсоналарга кўра қадимги Гресияда ақиқдан ибодатхоналар қурилган, чунки деразасиз, туйнуксиз ибодатхонага кирган киши унинг нурафшонлиги ҳамда кенглигидан ҳайратда қолган. Ақиқдан масалан, Ўзбекистоннинг Самарқанд шаҳридаги Гўри Амир мақбарасини ички хоналари безаги ясалган. Ақиқлар Ўрта Осиёнинг баланд Тян-Шан тоғларидан ёки ғорларидан қазиб олинган. Унинг оқ ялтироқ ва қуюқ қора рангда товланадиганлари бўлади. Ақиқдан ўймакорликда қутичалар, гулдонлар, тагдон, шамдон, қаламдон ва бошқалар ясалади. Саноатда эса ҳовонча, ҳовонча дастаси, тарози призмалари, электр ва сув ўлчов асбобларининг таглиги ва бошқаларда ишлатилади. Сафсар - заргарликда маржон, тўғнағич, илма тўқима ва балдоқлар ясалашда ишлатиладиган қимматбаҳо тош. Уни Шарқда ҳам Европада ҳам юқори баҳолашган. Ёқут - лаъл, русча рубин. Заргарликда ишлатиладиган чақноқ тошлар турига киради. Ёқут ҳам олмос сингари мустаҳкам, унга ҳеч қандай кислота ва

ишқорлар таъсир қилмайди. Ёқут турлича қирраланади. Ёқут қимматбаҳо заргарлик буюмларига қўйилади. Сапфир - титан ва темир оксидидан иборат кўк рангли тош. У оч ҳаворанг, тўқ ҳаворанг ва кўк рангда учрайди. Сапфир ҳам олмос каби қаттиқ, ялтироқ, кимёвий турғунлиги юқори, турлича қирраланувчи тош. Зумрад - яшил рангли, қаттиқ, шишасимон, шаффоф ялтироқ тош. Зумрад қирраланган ҳолда тўртбурчак ва квадрат шаклда бўлади. У поғанали қилиб қирраланади. Зумрад олтин қотишмадан тайёрланган заргарлик буюмларига қўйилади. Янтар - заъфар ёки жаъфар тош, табиатда ғорларда топилади. Заргарлик буюмларини ишлашда фойдаланилади. Дур - Хитой тилидан олинган бўлиб, уни инжу деб юритилади. У чучик сувли денгизларда яшайдиган чиғаноқлардан топилган. Дур шарсимон ёки нотўғри шаклдан иборат бўлиб турли товланади. Унинг катталиги каптар тухумидек бўлганлари энг қимматбаҳо ҳисобланади. Дур заргарликда ишлатиладиган энг қимматбаҳо материал ҳисобланади. Марварид - русча - "жемчуг", думалоқ ноаниқ шаклли донача, тугунча. Марварид турланиб чиройли жилоланганидан зеб-зийнат буюми ҳисобланиб, унинг йирик хили дур деб аталади. Марвариднинг таркиби 86- 90 % калсий карбонат ва 2- 6 % сувдан иборат бўлади. Энг қимматбаҳо марварид думалоқ шарсимон шаклга эга; унинг катталиги 15 мм гача бўлади. Катта марварид кам учрайди. Лондон музейида ўлчамлари 4,5 ва 85 мм ли марварид сақланмоқда. Оливен таркибида магний силикати билан темир бўлади. Оливен кўкимтир сариқ рангда, ойна каби ялтироқ ва мўрт бўлади. Оливен заргарлик тоши сифатида ишлатилади. Хризолит сарғиш, кўкиш, шишасимон ялтироқ тиниқ рангда ва мўрт бўлади. Хризолит заргарликда майда тошлар сифатида қўлланилади. Шпинел - таркиби магний ва алюминий брикмалардан иборат ялтироқ, қаттиқ ва мўрт тош. Шпинел турлича қирраланади. У юқори пробали заргарлик буюмларига қўйилади.

Турмалин - таркиби алюминий силикат, калций, магний ва бурадан иборат бирикма. У мураккаб кимёвий таркибга эга, ялтироқ ва қаттиқ тош. Ахроит - рангсиз, турлича турмалиндан иборат оч яшил рангдаги тош. Ахроит аралаш, пона ва пағона шакли қирраланади. Цирконий -граната гуруҳига кирувчи тош. Цирконийнинг таркиби цирконий ва кремний оксиддан иборат. Цирконий сўзи-"олтинранг" маъносини англатади. У ялтироқ тиниқ тош. Заргарликда кўк ҳамда яшил цирконий ишлатилади. Топаз - граната гуруҳига кирувчи тош. У биринчи марта Қизил денгизнинг Топаз оролидан топилган. Топаз рангсиз сарғиш, сомонсимон оқиш рангда, ойнасимон ялтироқ бўлади. Топаз аралаш, бриллиант ва поғона шаклида қирраланади. У олтин ва кумушдан ясалган заргарлик буюмларига қўйилади. Нефрит - таркиби калций, магний ва темир сулфатидан иборат, шаффоф емас, лекин жуда мустаҳкам тош. Нефритнинг зичлиги 3 г/см 3 . Нефрит кабатош ва япасқи думалоқ шаклда қирраланади. У асосан кумушдан ясалган заргарлик буюмларига қўйилади. Баъзан олтиндан ясалган буюмларга хам ўрнатилади. У яшил, сарғиш, оқ, тўқ яшил рангли ялтироқ тош. У турлича товланади. Малахит - таркиби мис оксидидан ташкил топган тош. Зичлиги 3,6 г/см 3 . Малахит ялтироқ эмас, аммо жилваланади. У яшил рангли, мустаҳкамлиги паст тош. Малахит кабатош ва япасқи думалоқ шаклда қирраланади. Олтингугурт кислотасида эрийди. Олтин ва кумушдан ясалган заргарлик буюмларида кам миқдорда кўз сифтида ишлатилади. Камроқ маржон сифатида тарқалади. Органик тошлар. Бу тошлар қаттиқ бўлмаган органик жисмлардан иборат бўлгани учун қаттиқлиги юқори эмас. Органик тошлар синфига қаҳрабо, маржон, гагар киради. Қаҳрабонинг таркиби қум, дарахт парчалари, барги, гул япроқчалари ҳамда ҳашорат япроқларидан иборат бўлади. Қаҳрабо шаффоф, мўрт тош, кимёвий турғун эмас, 300°C да эрийди, зичлиги 1,1 г/см 3 . Маржон - таркиби дарахтсимон тузилишига эга бўлган темир оксидидан иборат органик жисм. Оқ, қизил, пушти айрим ҳолларда қораси хам учраб туради,

зичлиги 2,5 г/см. Маржон қаҳрабога қараганда мустаҳкамроқ, лекин шаффоф емас. Сунъий тошлар. Заргарликда ишлатиладиган сунъий тошлар 4 турга бўлинади: сунъий корунд, ўстириладиган тошлар, қимматбаҳо ва ўртача қийматли тош рангини берувчи тошлар, ойна ёки пластмасса рангини бcрувчи-тошлардир. Умуман олганда ҳалқ ҳунармандчилигида ишлатиладиган материалларнинг ҳаммаси ҳам ўзига хос қийматга эга, чунки улар катта, машаққатли меҳнат эвазига олинади. Масалан, мисни олайлик. Мис- қадимдан инсонга маълум бўлган металл. Мис ва унинг қотишмалари инсоннинг рноддий маданиятини ўстиришда катта аҳамиятга эга. Қадимда юнонлар мис рудасини биринчи бўлиб Кипр оролларидан қазиб олганликлари учун унинг номи лотинча киприт деб аталади. У табиатда таркибида темир, кумуш ҳаттоки олтин бўлган руда ҳолида учрайди. Мис ҳаётий физиологик жараёнда қатнашадиган муҳим элемент. У юмшоқ, чўзилувчан, болғаланувчан қизил ёки қизғиш металл. Мис иссиқлик ва электр токини жуда яхши ўтказиб кумушдан кейин иккинчи ўринда туради. У ҳавода тез оксидланиб қораяди. Нам ҳавода мис гидроксидкарбонат ҳосил қилгани учун кўкаради. Мис мис рудаларини қайта ишлашдан олинади. Ундан лаган, офтоба, жом, самовар ва бошқалар, шунингдек сунъий ипак олинади. Қадимда мисгарлар соф мисни совуқлайин ишлатганлар, шунинг учун ҳам мис буюмлар юмшоқ ҳамда мўрт бўлган. Кейинчалик мис ва қалай қотишмасидан ҳосил қилинган бронзани ишлатганлар. Бронзадан ишланган буюмлар бирмунча пишиқ бўлади. Ўзбек халқ амалий санъати турлари ичида зеб-зийнат санъати бўлмиш заргарлик алоҳида ўрин эгаллайди (миллий тақинчоқлар ва б.). Шунингдек, ёғоч ўймакорлигида ишлатиладиган ёнғоқ дарахти материаллари, зардўзликда ишлатиладиган зар ипларни ҳам қимматбаҳо материаллар қаторига киритиш мумкин. Шундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин. 3. Заргарликда ишлатиладиган асбоблар. Бошқа касблар сингари заргарликда ҳам ўзига хос асбоб-ускуналар ишлатилади. Лойли ўчоқ, чарм, ўтга чидамли лойлар, пайванд, найча, металл қисқичлар, болғачалар, Металл тахта,

паргор, зубилолар, мисгарликлар ишлатадиган баъзи бир кескич асбоблар, чарх тош, кичкина қисқичлар, қолиплар, Металлдан қилинган ҳар хил диаметрли ярим шарсимон чуқурчали қолипчалар, тунукаларни қирқиш учун қайчилар, омбирлар, пайвандловчи асбоб ва бошқалар ишлатилади. Пунсон - (пуансон) заргарликда ишлатиладиган асбоб бўлиб Металлга нақш ишлашда ишлатилади. Куря - темир ёки пўлатдан ясалган. Унинг бир неча катталикдаги тешиги бўлиб, олтин ёки кумуш олдин каттароқ, кейин кичикроқ, сўнг янада кичикроқ тешикдан ўтказиб тортилади. Олтин ёки кумуш сим ҳозир шу хилда тайёрланади. Сим курянинг нақш ўйилган жойга қўйиб боғланса нақш ҳосил бўлади. Ҳосил қилинган сим киркира деб аталади. У безак буюмларида ишлатилади. Халк хунармандлари томонидан экспорт ва ички бозор учун ишлаб чикарилаётган махсулотлар. Республикамиз каштачилик, зардўзлик, кулолчилик, мисгарлик, кандакорлик, ганчкорлик, ёғоч ўймакорлиги сингари халқ амалий санъати билан бутун дунёда машҳурдир. Ёғочга, мисга, қоғозга, матога ганчга чизиб, ўйиб, тирнаб, зарб билан ишланган нақшу нигоралар, уларнинг гўзаллиги, нафислиги ва таъсирчанлиги кишини ўзига мафтун етади. Халқ амалий безак санъати анъаналари авлоддан авлодга ўтиб келиши билан бирга тараққиётнинг янги сифатига эга бўлмоқда, бу жараён, айниқса, ҳозирги қайта қуриш даврида янада юқори самараларга эришув имкониятига эга бўлиб бормоқда. Бинобарин амалий безак санъатларини ўргатиш машғулотларида халк, усталари яратган асарларининг беқиёс маънавий қийматларини намойиш етиш орқали ёш авлодда естетик дидни шакллантириш, уиарга зарур билимлар, ва ахлоқий тарбия, бериш, инеҳнат, кўникма ва малакаларини ривожлантириш, касб танлашга руҳий ва амалий тайёрлаш вазифалари еътиборда туради. Ўзбек амалий безак санъати турларининг кўплигидан келиб чиқадиган ўзига хос таълим ва тарбия имкониятлари яхши натижалар беради. Биринчидан, якка киши ҳеч қачон амалий безак санъатининг

ҳамма турларини тўлиқ ўзлаштира олмайди. Лекин умумий даражада танишиш шахснинг юқори маданий даражага еришувида зарур шартдир. Бундан келиб чиқадики, ушбу санъатларни ўргатиш икки хил шаклда амалга оширилиши мумкин: умумий назарий маълумотларга ега бўлиш ёки бирор турини амалий жиҳатдан тўлиқ эгаллаш. Иккинчидан, ҳар бир мураббий - уста ўзи чуқур егал лаган санъат турини шогирдларига чуқур ўргатиш билан чекланиши мумкин. Учинчидан, ҳар турли маҳаллий шароитлардан келиб чиққан ҳолда ушбу санъатларнинг у ёки бу тури бўйича машғулотлар ташкил етишда танлаш учун кенг имкониятлар мавжуд. Лекин ҳар қандай билим ва ҳунар ўргатишдан асосий рнақсад келгуси амалий, зарур вазифаларни ҳал етишга қаратилиши лозим. Машғулотларида ўқувчилар бажарадиган ҳар турли топшириқлар уларнинг ботаника, биология, тарих, адабиёт ва бошқа фан соҳаларидаги билимларидан фойдаланишни тақозо етади, яъни бу машғулотларда предметлараро боғланишни ҳисобга олиш зарур. Болаликда бўлган қизиқиш бора-бора бир умрлик касбга айланиши мумкин. Шу билан бирга ёшликда бирорта санъат билан қизиқиб шуғулланган бўлиб, лекин кейинчалик бошқа касб эгаси бўлиб кетиш ҳоллари ҳам маълим. Бунда ҳар икки ҳолда ҳам санъат оламининг киши шахсининг такомиллаштиришдаги вазифаси етарлича бажарилган деб ҳисоблаш мумкин. Чунки ҳар иккала ҳолда ҳам эстетик дид ва маъданий даражанинг зарур тараққиётига эришилади. Шуни унутмаслик керакки, яқин ўтмишда ўзбек амалий безак санъатининг енг ривожланган ганчкорлик, наққошлик, ёғоч, тош ва суяк ўймакорлиги, кандакорлик, пичоқчилик, заргарлик, каштачилик, зардузлик, гиламчилик, кигизчилик, саватчилик, бўйрачилик каби турларининг ўзига хос бажариш технологиялари, ҳақиқий миллий номлари, уларга хос атамалар, бу санъатларга хос мактаблар, услублар ҳамда шу соҳаларда ном қозонган усталарнинг хизматлари унута борилиб, йўқолиб кетиш хавфи остида қолган эди. Шундай ҳолат ҳозирги кунда санъаткорлар, халқ усталари, муаллимлар ва санъат ҳаваскорлари олдига амалий безак санъатини сақлаб қолиш, уларни ҳар томоилама ўрганиш ва ривожлантириш, ёш авлодга санъат сир-асрорларини ўргатиш орқали

ўринбосарлар тайёрлаш санъат асарларини кенг тарғиб қилиш орқали жамоатчиликнинг эстетик дидини, маданий даражасини янада юқори босқичга кўтарилишига эришиш вазифаларини қўяди. Бироқ мустақиллик туфайли қадриятларимиз тикланди, ҳунармандчилик қайти ривожланмоқда. Бу мақсадлар йўлида олиб бориладиган ишлар халқ усталари, санъаткорлар учун енг қулай шарт-шароитлар яратиш, ёшламинг бадиий таълим олишлари, санъатларни эгаллашларини ташкил этиш ва туғри илмий-методик йўналишда олиб бориш, санъаткор-педагоглар тайёрлашни йўлга қўйиш, тегишли илмий тадқиқотжарни олиб боришдан иборат бўлиши керак. Маълумки, хўжалик ишларини юритиш, маҳсулот ишлаб чиқариш масалалари бевосита бозор муносабатлари билан узвий боғлангандир. Чунки бозордаги талаб ва таклифни ўрганмасдан ишлаб чиқариладиган маҳсулот ўз егасини топмасдан, яъни бозорда сотилмасдан тўхтаб қолади. Бу эса хўжалик ёки корхонани иқтисодий томондан инқирозга олиб келади. Шу жумладан бу ҳои ҳалқ ҳуииармандчилиги соҳаларига ҳам тегишлидир. Ҳозирги пайтда ҳалқ ҳунармандлари ички бозор ва экспорт учун кўплаб турли хил кўринишдаги маҳсулотларни ишлаб чиқармоқдалар. Айниқса, кундалик эҳтиёж учун зарур бўлган идиш- товоқлар (кулочилик), кийим-кечаклар, поябзаллар (тикувчилик, тўқувчилик), гилам ва бошқа поёндозлар (тўқувчилик), ўймакорлик ва наққошлик усуллариида ишланган қутичалар, стол, стул, курси, сандиқ, дарвоза ва шу кабилар харидоргирлиги билан ажралиб туради. Юртимизга ташриф буюрган чет эллик меҳмонлар ўз юртларига эсдалик сифатида ниманидир олиб кетишни хоҳлайдииар. Бунда уларга қутичалар, зардўзлик буюмлари, кўза, лаган, лавх, чоғу асбоблари, уй-рўзғор буюмлари ва бошқа шу сингари бежирим ва чиройли ишланган буюмлар, айниқса, маъқул келади. Кейинги пайтда республикамизда терига рангли расм ишлаш санъати ҳам ривожланди. Ҳунармандлар бозордаги таклиф ва талабни ҳисобга олган ҳолда мана шундай маҳсулотларни ички бозор ва экспорт учун кўплаб ишлаб чиқармоқдалар, республикамизнинг довруғини янада кенгроқ ёйишга хизмат қилмоқдалар.

Замонавий ишлаб чикаришнинг бозор муносабати билан узвийлиги Ўқитувчи янги мавзуни баён қилишдан аввал талабаларга ―Б/Б/Б" жадвали тўғрисида тушунтириб беради ва ҳар бир ўқувчига мавзу бўйича нималарни биласиз", "Нимани билишни хоҳлайсиз" деган аволларга жавоб бериш учун жадвалнинг "Биламан" ва "Билишни хоҳлайман устунларини лўлдиришни топширади. Ўқитувчи маърузаси: Бугунги кунда юртимизда амалга оширилаётган ислоҳотлар асосида ишлаб чиқаришни кенгайтириш, самарали йўналишларини аниқлаш ва рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқариш муҳим аҳамиятга эга. Замонавий ишлаб чиқаришнинг бозор муносабатлари билан узвийлигини

таъминлашдан кўзланган асосий мақсад -ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг сифатли бўлиши, бозор талабларига жавоб бериши ва бозор муносабатлари шароитида рақобатлаша олишидан илиоратдир. Шу сабабли ёғоч, металл ва газламага ишлов бериш ҳамда пазандачилик асослари бўйича махсулотлар тайёрлаш ва буюмлар ясашда мустақил ижод қилиш ва бозор иқтисодиёти талаблари даражасидаги сифат ва дизайнга жавоб берадиган тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқариш учун меҳнат таълими устахоналарида етарли шароитлар мавжуд бўлишилозим. Мавжуд шароитлар асосида замонавий ишлаб чиқариш ишларини ташкил этишда қуйидагиларга эътибор бериш керак: 1.Замонавий ишлаб чиқариш: 1. Мехнат таълими дарслари мобайнида моддий ва маънавий неъматларни яратиш жараёни; 2.Маҳсулотни ишлаб чиқариш, тақсимлаш, айирбошлаш ва истеъмол қилишнинг узлуксиз янгиланувчи жараёни; 3. Ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга эришиш жараёни. 2. Замонавий ишлаб чиқариш омиллари: 1.Ишлаб чиқриш воситалари; 2. Ишчи кучи. 3. Ишлаб чиқаришнинг ривожланиш босқичлари: Биринчи босқич - ишлаб чиқаришда оддий асбоб-ускуналарнинг мураккабларига ўтиши орқалигина тараққиёт кузатилади, оддий турдаги маҳсулотлар тайёрлашга эҳтиёжлар кучаяди; Иккинчи босқич - машина, механизм ва станоклар асосида маҳсулотлар ишлаб чиқариш ривожланади, товар бозори хўжалиги юзага келади ва кенг доирадаги моддий ва маданий еҳтиёжлар қондирилади; Учунчи босқич - хизмат кўрсатиш соҳаси янада ривожланиб, фан ишлаб чиқарувчи кучга айланади, ресурсларни тежовчи, "юқори" технологияларга ўтилади, бозор иқтисодиёти оддий эҳтиёжларни тўлиқ қондириш ва юқори даражадаги талабларни амалга оширишга эришади.

Замонавий ишлаб чиқаришда бозор муносабатларига киришиш муҳим аҳамиятга эга ҳисобланади. Бу жараёнда, бозор муносабатлари кишилар учун ғоят фойдали бўлгани учун, у узлуксиз равишда ривожланиб боради. Иқтисодчилар томонидан берилган таърифга кўра, бозор - бу олувчи билан сотувчи учрашадиган жой, муносабат - кишилар ўртасидаги алоқа, муомаладир. Демак, меҳнат таълими машғулотларидаги бозор - бу ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги янги ахборотларни алмашинуви, ишлаб чиқариш жараёнидаги алоқа, уларнинг ўзаро "Устоз-шогирд" фаолияти асосида билим, кўникма ва малакаларни шаклланиши бўлса, муносабат - ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги яқинлик, алоқа, муомала ҳисобланади. Бозор муносабатлари асосида ишлаб чиқаришни ташкил этишда моддий- техник база муҳим аҳамият касб этади. Одатда ёғоч ва металларга қўлда, станоклар ёрдамида ишлов берилади. Мактаб шароитида ёғоч ва металларга ўқув устахоналарида ишлов берилади. Ёғоч, металл ва газламага ишлов бериш ҳамда пазандачилик асослари бўйича ўқув устахонаси иш ва ўлчов асбоблари, мосламалар, станоклар билан жиҳозланади. Устахонада материаллар ва зарур кўргазмалар ҳам бўлади. Устахонада олиб бориладиган машғулотлар иш ўрни деб аталувчи махсус жойда бажарилади. Иш ўрни барча керакли асбоб-ускуна ва материаллар билан таъминланади. Мактаб ўқув устахонасида ҳар бир ўқувчи учун алоҳида иш ўрни жиҳозланади. Бу эса ўқувчиларни машғулот пайтида бир-бирларига халақит бермай ишлашлари учун қулайдир. Ёғоч, металл ва газламага ишлов бериш ҳамда пазандачилик асослари бўйича бир неча хил асбоб-ускуналар ва мосламалардан фойдаланилади. Булар ўлчаш-режалаш ва иш асбобларидан иборат. Ўлчаш-режалаш асбобларига металл линейка, буклама метр, чизғич, штангенциркул нутромер кабилар кирса, иш асбобларига эса арра, ранда, искана, эгов, зубило, темир арра, болға ва бошқаларни киритиш мумкин. Ишлаб чиқаришни жадаллаштириш ва сифатли буюмлар тайёлашда дастгоҳ ва станоклардан ҳам фойдаланилади. Газламага ишлов бериш ва пазандачилик асослари йўналишлари бўйича ҳам кўплаб асбоб-

ускуналардан фойдаланилади. Масалан, қайчи, тикув машинаси, пичоқ, турли печлар ва б. Бундан ташқари, замон талаблари асосида ишлаб чиқаришни ташкил қилишдаги муҳим кўрсаткич мавжуд бўлган материаллардан самарали тартибда фойдаланиш ҳисобланади. Ишлаб чиқариш жараёнида турли хил буюмлар тайёрлашда материаллардан тўғри ва исроф қилмасдан фойдаланиш, тайёрланган буюмнинг сифатини, ишлаб чиқаришнинг самарадорлигини ошириш учун ишлатиладиган материалнинг турини, ҳусусиятларини, шу хусусиятларига кўра ишлов бериш технологиясини билиш талаб этилади. Умуман олганда бозор муносабатлари замонавий ишлаб чиқариш жараёни билан узвий равишда қуйидаги функсияларни бажаради. 1. Меҳнат таълимида бозор ишлаб чиқариш билан истеъмолни боғлаш, керакли уй-рўзғор буюмларини тайёрлаш ва етказиб бериш орқали инсонларнинг турмуш фаровонлигини таъминлашга хизмат қилади. 2. Меҳнат таълими машғулотларида буюм тайёрлаш, яъни товар ишлаб чиқариш учун меҳнат сарфланади, шу меҳнат қийматни шакллантиради. Товар бозорга чиқишига қадар меҳнат моддий шаклда (мусалан, стол, стул, чекич, ўқлов, кўйлак, турли пишириқ махсулотлари ва лиоказо) бўлади, бозорда сотилгач, ундаги меҳнат маълум миқдордаги қиймат пул шаклига ўтади. 3. Ишлаб чиқаришни янгилашга шарт-шароитлар яратишда бозордан керакли меҳнат қуроллари, хом ашё, ҳар хил материалларни харид етадилар ва керакли бўлган янги-янги ахборот ҳамда ишлаб чиқариш учун зарур бўлган маълумотларни ҳам оладилар. 4. Меҳнат таълими машғулотларида тайёрланган буюмларни бозорда сотиш орқали иқтисодий ҳамкорлик таъминланади ва бозор талабларига асосан буюмлар ишлаб чиқарилади. Бозор ҳамма вақт иқтисодий ҳамкорликни кенгайиб боришини талаб қилади. 5. Ишлаб чиқаришнинг узлуксиз такрорланиб туришини таъминлаш, тайёрланаётган буюмнинг замонавийлиги, таннархининг арзонлиги, бозор талабларига тўла жавоб бериши ва ҳар томонлама рақобатлаша олиши билан

белгиланади. Шунга кўра, бозор муносабатлари талаблари асосида замонавий ишлаб чиқаришни ташкил этиш - амалий машғулотлар давомида ўқувчилар томонидан тайёрланаётган буюмларнинг бозор иқтисодиёти талаблари даражасидаги сифат ва дизайнга жавоб берадиган тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқаришга тайёрлаш билан боғлиқ талабнинг ортиши ҳисобланади. Меҳнат таълимида замонавий ишлаб чиқаришни бозор муносабати билан узвийлигининг ўзига хос хусусиятлари мавжуд бўлиб, уларга қуйидагиларни киритиш мумкин: 1. Буюмлар тайёрлаш учун зарур бўлган янги ахборотлар билан таъминлаш; 2. Машғулотлар давомида ўқувчилар ўртасида буюмлар тайёрлаш жараёнидаги рақобатни вужудга келиши; 3. Ишлаб чиқаришга бўлган талаб ва таклифнинг ортиши; 4. Тайёрланган буюмларнинг сифат ва дизайн талабларига мослиги; 5. Ижтимоий соҳалар, саноат ва қурилишда моддий ишлаб чиқариш асослари ва унинг таркиби, ўзаро муносабати, бир-бирига боғлиқлик жараёнларини таъминлаш; 6. Мулкчилик турлари, маркетинг ва менежмент фаолиятини ташкил этиш; 7. Маҳсулот намунасини (макети, модел) тайёрлашда қўлланилган хом ашё, ижодий ғоя ва дизайн ечимларини асосланиши; 8. Энг яхши ижодий ғояларни излаб топиш; 9. Ишлаб чиқариш ҳаражатларини пасайтириш ва материалларни тежашни қарор топтириш; 10. Ишлаб чиқарилаётган маҳсулот турини кўпайтириш. Белгиланган мақсад ва вазифаларни амалга ошириш орқали меҳнат таълми дарсларида замонавий ишлаб чиқаришнинг бозор муносабати билан узвийлиги таъминланади ва ишлаб чиқариш технологиясига оид ўқув топшириқлари мазмунида асосан буюм тайёрлаш эмас, балки бозор иқтисодиёти талаблари даражасидаги сифат ва дизайнга жавоб берадиган тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқариш, айирбошлаш, тақсимлаш ҳамда истеъмолчиларга етказиш

фаолиятларининг ривожланиши билан боғлиқ талабларга етарлича жавоб бера олади. Меҳнат таълимида замонавий ишлаб чиқаришнинг бозор муносабатлари билан узвийлиги алоҳида ижодий характер касб етади ва замонавий ишлаб чиқариш жараёнининг такомиллашуви инсонни ижтимоий ҳаётга тайёрлаш имкониятларини вужудга келтиради. Ўлчаш ва таққослаш технологиялари стандартлари Ҳар бир буюмда унинг сифатини кўрсатадиган ўзига хос хусусиятлар бўлади. Масалан, автомобил учун тезлик, ёнилғи сарфи, юк кўтариш меъёри ва б.; газлама учун пишиқлик, ғижимланмаслик ва шу кабилар ана шундай хусусиятлардир. Чидамлилик, мустаҳкамлик, қулайлик, чиройлилик ҳамма буюмлар учун умумий сифат белгиларидир. Маҳсулот сифатини назорат қилиш - ишлаб чиқаришнинг ҳар қандай тармоғдаги технологик жараённинг енг муҳим ва мажбурий қисмидир. Ишлаб чиқаришда маҳсулот сифатини назорат қилислининг комплекс тизими жорий етилган. Бу тизим дастлабки материалларни текширишдан, кириш назоратидан бошланади. Ана шу босқичда материаллар ва ярим фабрикатларнинг технологик ҳужжатларда ифодаланган техник талабларга мувофиқлиги аниқланади. Маҳсулот сифатини назорат қилишнинг комплекс тизими асбоб- ускуна, мослама ва қурилмаларнинг технологик мустаҳкамлигини текширишни ҳам ўз ичига олади. Технологик ва назорат-синов асбоб- анжомлари, мосламалари ва қурилмалари вақти-вақтида (белгиланган графикка мувофиқ) текширилади, ремонт қилинади ва уларнинг эскирганлари алмаштирилади. Агар технологик жараёнда буюмлар сифатини назорат қилиш амалга оширилмаса, сифатли материаллар ҳам, ишончли техника ҳам маҳсулотнинг сифатли бўлишини таъминлай олмайди. Назорат қилишнинг асосий таркибий қисми буюмнинг турли параметрларини ўлчашдир. Ҳозирги замон ишлаб чиқаришини ўлчашларсиз тасаввур қилиш мумкин эмас. Масалан, авиация двигателини тайёрлашда 100

мингдан ортиқ технологик операциялар бажарилади ва уларнинг деярли ярми ўлчашлар билан боғлиқдир. Одатда буюм параметрларини ўлчаш технологик жараённинг таркибий қисми ҳисобланади. Корхонада янги маҳсулотни чиқаришда технологлар уни қандай усуи ва асбоб-ускуналар билан тайёрлаш ҳақидагина емас, балки тайёрланадиган буюмнинг асосий параметрларини назорат қилиш ҳақида ҳам жиддий ўйлайдилар. Ўлчаш деталлами тайёрлаш ва буюмларни йиғиш жараёнининг мунтазам назорат қилинишини таъминлайди. Бундай назорат алоҳида деталлар ва урнуман буюмнинг технологик ҳужжатларда ифодаланган барча ўчамларини, талаб қилинган характеристикаларини, физик ва механик хоссаларини сақлаш учун ниҳоятда зарурдир. Деталларни тайёрлаш жараёнида кўпроқ геометрик ўлчамлар, юзаларнинг нотекислиги, қаттиқлиги, шаклнинг бузилиши, ўзаро жойлашуви, материалнинг сифати, хоссалари ва бошқа параметрлар назорат қилинади. Тайёр буюмлами Давлат стандартларида, чизмаларда ва техник шартларда ифодаланган талабларга мувофиқлиги текширилади. Технологик жиҳатдан брак маҳсулотга йўл қўймайдиган назорат тизимига фақатгина ўлчашлар емас, балки таққослаш, дефектоскопия ва синаш методлари ҳам киради. Таққослашда текширилаётган буюм билан намуна еталоннинг параметрлари кўриш ёки оптик воситалар ёрдамида қиёсланади. Дефектоскопия кўз илғамас ёриқларни, буюм деталлари ичидаги ғовакларни, эксплуатация вақтида аварияларга сабаб бўлган нуқсонларни аниқлаш имконини беради. Бунинг учун назоратнинг ултратовушли, рентгенли ва богҳқа мосламалари қўлланади. Ўлчаш, таққослаш ва дефектоскопия методлари деталларни бузмайди, шунинг учун улар зарарсиз методлар дейилади. Лекин баъзан буюм деталларининг механик ва физик параметрларини аниқлаш, уларнинг эксплуатацион хоссаларини баҳолаш учун синалаётган намунани бузишга тўғри келади.

Назоратнинг бундай методи зарарли ҳисобланади. Намунага механик таъсир кўрсатилади ёки уни експлуатасия шароитида текширилади. Маҳсулотнинг тажриба намуналари албатта синалади. Буюмлар ва деталларнинг параметрларини назорат қилишда турли назорат - ўлчов воситалари: ўчаш асбоблари ва қурилмаларидан фойдаланилади. Кўплаб маҳсулот тайёрланадиган ишлаб чиқаришда махсус назорат- ўлчов асбоблари ҳам қўлланади. Ҳозирги ишлаб чиқаришдаги буюмлар сифатини назорат қилиш тизимида электрон-ҳисоблаш техникаси кенг қўлланмоқда. Шунинг учун ўлчашларда тегишли натижаларга эришиш тезлашди ва ўлчашлардаги хатолар камайди. Автоматик ҳамда яримавтоматик назорат системалари вужудга келиб, улар ўлчаш учун сарфланадиган вақтни қисқартирмоқда ва назоратчининг субъектив баҳолашини бартараф қилмоқда. Юқорида кўриб чиқилган назорат ўлчашларнинг комплекс тизими маҳсулотнинг сифатли бўлишини таъминлашга қаратилган. Фан-техника тараққиётини жадаллаштириш шароитида маҳсулот сифатини ошириш муаммоси алоҳида аҳамият касб этади, Сифатнинг пастлиги, брак- кишилар меҳнатига ҳурмацизлик билан муносабатда бўлиш ва моддий ресурслами исроф қилишдир. Ўтган йилларда қатор корхоналарда (бирлашмаларда) давлат қабўлининг жорий этилгани буюмлар сифатига қўйиладиган талабларнинг оширилишини тақозо қилди. Давлат қабўли органлари фақат тайёр буюмлар сифатини текшириш билан чекланмай, бутун ишлаб чиқариш жараёнини - хомашёлар, материаллар ва заготовкаларни ташишдан бошлаб тайёр маҳсулотни истеъмолчиларга етказиб "беришгача назорат қилмоқда. Давлат қабули вакиллари ҳар қандай технологик операциянинг тўғри бажарилишини, барча технологик асбоб-ускуналар, жиҳозлар ва назорат-ўлчов воситаларининг созлиги ҳамда ишончлилигини текширишлари, қандайдир техник шароитларга ёки Давлат стандарти талабларига риоя қилинмаётган бўлса, маҳсулотнинг чиқарилишини тўхтатишлари мумкин. Маҳсулотнинг давлат қабулини амалга оширувчи ходимлар

корхонадаги техника назорати бўлими вакиллари билан бирга бракнинг сабабини таҳлил қиладилар, уни бартараф етишга ёрдамлашадилар, ҳамкорликда ишлаб сифатли буюм ва материаллар олинишига эришадилар. Композиция ва композицион яхлитлик. 1. Композицион яхлитлик қонуни ҳақида тушунча. Композиция - лотинча "Cомпоситио" сўзидан олинган бўлиб, "тузмоқ", "жойламоқ", "яратмоқ" деган маънони билдиради. "Композиция" тушунчаси ҳақида гапирганда шуни айтиш мумкинки, у турли иш усулларининг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқиб, ҳар бирида тайёрланаётган буюмнинг мақсади ва мазмуни ҳамда иш кетма-кетлиги ҳам турлича бўлади. Масалан, пичоқ тайёрлаш ишларини ташкил қилиш жараёни ва б. Композициянинг асосий қонунлари объектив характерга эга бўлиб, улар меҳнат таълими фани бўйича ташкил этиладиган амалий машғулотнинг барча босқичларида ўқувчиларни мустақил ишлаш ва ижод қилишга ўргатади. Композициянинг асосий қонунларини билган ўқувчи ҳар қандай буюмнинг тузилиши, ясалиши, иш кетма-кетлигини ижодий тахлил қилиши мутнкин. Композициянинг асосий қонунлари деб қуйидагиларни айтиш мумкин: яхлитлик қонуни, контрастлар қонуни, типиклик (янгилик яратиш) қонуни, композициянинг барча воситаларини ғоявий мазмунга бўйсуниши қонуни. Яхлитлик қонуни. Бу қонун барча элемент (унсур) ва бўлакларни бир бутунликка бирлаштирувчилик вазифасини бажарувчи қонун ҳисобланади. Мазкур қонуннинг моҳияти унинг асосий белгилари ва ҳусусиятларидан бири сифатида - ўқувчи томонидан ясаладиган буюмнинг барча компонентларини бир бутун, яхлитликка бирлаштира олувчи конструктив ғоя тушунилади. Бу қонун асосида ўқувчиларда композицион фикрлашни ўстириш машқларини (буюмларни иш кетма-кетлиги асосида яхлит кўринишга келтириш

ва тайёрлаш, пардозлаш ва бажариш; композицион вазифаларга оид ва буюм тайёрлашдаги янги материаллар билан танишиб бориш. Бу жараёнда яхлитлик қонуни бўйича композиция алоҳида предмет бўлибгина қолмасдан, балки, кўплаб фанларни ўзаро бирлаштиради ҳам. Бундан ташқари композиция предмети эстетика, этика билан жипс алоқада бўлади. Умуминсоний гўзаллик тушунчаси композициянинг асосини ташкил этади. 2. Пичоқчилик санъати ҳақида умумий маълумот. Маълумки, пичоқ кундалик ҳаётимизда ҳам, ишлаб чиқариш соҳаларида ҳам тез-тез ишлатиладиган кесувчи асбоб ҳисобланади. Бинобарин кишилик жамияти тараққиётида ҳам пичоқларнинг ўрни катта. яъни турли даврларда турли пичоқлар ясалган, бошқача қилиб айтганда, фан ва техника тараққий этиб, одамларнинг илмий ва амалий билимлари кенгайиб бориши билан пичоқ ясаш ишлари ҳам ривожланиб борган. Бундан ташқари одамлар орасида пичоқ билан боғлиқ айрим удумлар, иримлар ҳам юзага келган. Шунинг учун ҳам пичоқчилик ҳақида гап кетганда ўқувчиларга бу ажойиб ҳунар - санъат турининг тарихи, мактаблари, усталари, пичоқларнинг турлари, тузилиши, тайёрланиши ва ишлатилиши ҳақида маълумотлар билан танишиш ўринлидир. Қуйида шуиар ҳақида тўхталиб ўтамиз. Пичоқчилик санъати тарихидан. Пичоқчилик санъати деганда биз пичоқ ясаш касбини тушунамиз; Пичоқ боболаримиз учун қадимдан тирикчилик воситаси бўлиб, хизмат қилган. Ҳозирги вақтда пичоқ ясаш санъати халқ амалий санъати қаторида эъзозланиб келинаётир. Нодир пичоқлар ясашда ўзбек пичоқсоз усталарининг олдига тушадиган уста кам топилади. Пичоқ ясаш бошланғич палеолит давридаёқ маълум бўлган. Темир даврида ҳунармандчилик пайдо бўлган ва ривожланган. Темирнинг кашф этилиши пичоқчилик санъати тараққиётида катта бурилиш бўлди. Мис ва бронзадан пичоқ ясаш бронза даврига келиб авж олган. Гесиоднинг "Меҳнат ва кунлар", Гомернинг "Илиада" асарларида пичоқнинг хўжаликдаги ўрни ҳақида батафсил баён этилган. Осиё қитъасида пичоқчиликнинг энг ривожланган жойи араб мамлакатлари бўлган, Испания ва Италияда эса тез ўсиб ривожланиб кетган. Х VI -асрда Германия, Англия, Австрия, Франсияда пичоқчилик касб сифатида таъқиқланиб, пичоқни

ошхоналарда ишлатишган. Х VII -аср бошларида пичоқнинг очиб ёпиладиган, пакки, устара, чўнтакда сақланадиган паккилар ва бошқа турлари юзага келди. Археологик топилмалардан маълумки, Ўрта Осиё ҳудудида миллоддан а w алги 2- минг йилликка оид пичоқ намуналари топилган. Болалик тепа, Афросиёб, Варахша деворларига ишланган расмлардан маълум бўладики, пичоқ уй- рўзгордан ташқари ҳарбий қурол сифатида ҳам ишлатилган. ХХ асрларда пичоқ ясаш ривожланиб уни безаш технологиялари ўзгарган. Х V -Х VII асрларда ёнга осиб юриладиган пичоқларнинг турли хиллари пайдо бўлди. Буни Навоий, Бобур асарларига ишланган миниатюраларда кўриш мумкин. Кейинчалик пичоқчиликнинг ўзига хос мактаблари пайдо бўлди. Фарғона водийси, Самарқанд, Бухоро, Тошкент, Хоразм, Қашқадарё, Сурхондарё қадимдан пичоқчилик марказлари бўлиб, бунда ишланган пичоқлар ишлаш технологияси, шакли, катта-кичиклиги ва безаклари билан фарқ қилган. Ўрта Осиёда қадимдан металлни қайта ишлаш, яъни ҳунармандчилик қуроллари ишлаб чиқариш учун шароит деярли мавжуд эди. Миснинг табиий заҳиралари, кумуш, қўрғошин, алюминий каби материаллар жуда кўп еди. Пичоқдан қадимда Ўрта Осиёда эркакларнинг энг зарур иш қуроли ва безаги тариқасида фойдаланилган. Пичоқларни бадиий безаш ҳам катта аҳамиятга эга бўлган. Шунинг учун ҳам Шарқ маданиятининг энг яхши анъаналарини қайта тиклаш ва ўзлаштириш натижасида мамлакатимиздаги пичоқсозлар миллий пичоқни санъат даражасига кўтарганлар. Машҳур венгер сайёҳи А.Вамбери ўзининг ажойиб "Ўрта Осиё бўйлаб саёҳат" асарида Қашқадарёнинг пичоқчилиги ҳақида бундай ёзади: бир хиллари сифат жиҳатидан ҳисорлиларникидан устун бўлмаса ҳам, аммо, бутунлай Ўрта Осиёга тарқалган бўлиб, хўжалар томониданл ҳатто Ерон, Арабистон, Ҳиндистонга олиб борилар ва ўз маҳаллий жойидан кўра чет елларда пичоқлар 3-4 баравар қиммат сотилар эди. Пичоқ турлари. Бир томони ўткирланган, пластинкасимон кесувчи асбоб пичоқ деб юритилади. Ўрта Осиёда пичоқ кесувчи асбоб бўлишидан ташқари алоҳида рамзий маъноларда, хусусан, ёвузликлардан сақловчи маъносида ҳам қўлланилган. Масалан, "дандон сопли пичоқ" ва каркесопли пичоқ"лар илоҳий

ҳисобланиб, улар кишини инс-жинсдан, ёмонликдан асрайди, деб ҳисобланган. Пичоқ дастасини ушлаш илон чақишидан, аёлларни эса фарзандсизликдан асрайди, деб ирим қилишган. Ушбу пичоқлар ҳозир ҳам ноёб, ҳатто усталар учун ҳам камёб ҳисобланади. Пичоқни ясаш жараёнида пичоқ тиғини ўткирлаш учун ишлатиладиган сув торноқ оғриғи ҳамда юракни даволашда ишлатилган. Ундан ташқари каштачиликда, меъморлик безагида, сополчиликда пичоқни рамзий ҳолатда тасвирлайдилар. Пичоқ қадимдан ишлатиб келинаётган асбоблардан бири бўлиб, дастлаб уни тош, мис ва бронзадан ишланган. Пичоқ Ўрта Осиёда кенг тарқалган бўлиб, у тиғ ва дастадан иборат бўлади. Пичоқлар тузилишига кўра уч хил бўлади, яъни тўғри пичоқлар, қайчи пичоқлар ва бодомча пичоқлардир. Тўғри пичоқ - қадимдан ишлатилиб келинаётган пичоқ тури бўлиб, тиғининг учи қайрилмай тўғри чиққан бўлади. Шунинг учун Марғилонда тўғри пичоқ деб юритилади. Асакада бу пичоқни рибан, Наманганда эса тўғри пичоқ ёки ханжар нусха деб аталади. Қайчи пичоқ - пичоқнинг бир шакли бўлиб, тиғининг учи орқасига озгина қайрилган бўлади. Уни қиличак пичоқ, чақмоқи пичоқ деб ҳам юритилади. Бодомча пичоқ - унинг орқа қирраси учидан тахминан 4-5 см ча жойи ичига камалак бўлиб кирган бўлади. Қўқонда қозоқча, Марғилонда ижозоқи, Наманганда бодомча ва қозоқча деб уритилади. Пичоқлар калла-кичиклигига кўра ўрта суямли, кезлик, болапичоқ ва чалабузар, инардона пичоқ турларига бўлинади. Ўрта суямли пичоқ - пичоқ турларидан бири бўлиб, тиғининг узунлиги ўртача суяфнда бир суям келадиган пичоқдир. Кезлик пичоқ - пичоқчиликда болалар учун мослаб ясалган пичоқ. Уни бола пичоқ ва тўғри пичоқ деб юритилади. Қиз тўйида келиннинг укаси ёки жиянига куёв томонидан тўй пичоғи инъом қилган. Бу ҳам ўзбекларнинг миллий урф- одати бўлиб, анъана тариқасида авлоддан- авлодга ўтиб келган. Бола пичоқ - қадимдан ишлатилиб келинаётган болалар учун мослаб ясалган пичоқ тури. Чала бузар пичоғининг тиғи бурзидан қайрилиб,

дастасига ёпилган бўлади. Бу пичоқни қадимда қинга, солиб белда осиб юрилган. Уни яна калла бузарж Чустда чала авзал деб юритадилар. Мардона пичоқ - пичоқсозлар кишиларнинг ёшига қараб, ҳар хил пичоқлар ишлаганлар, катта ёшдаги кишилар учун ишланган пичоқлар "мардона пичоқ" деб юритилган. У турли-туман кўринишга эга бўлиб, ажойиб қилиб безатилади. Тиғи пўлатдан ясалган пичоқлар алоҳида ажралиб турган. Безатилишига қараб тўрт турга: содда пичоқ, гулдор пичоқ, чилмих гулли ва зуфта пичоқларга бўлинади. Содда пичоқ - қадимдан уй-рўзғор ишларида ишлатиладиган оддий пичоқ. Унга ҳеч қандай гул ёки нақш солинмайди, ҳашамсиз бўлади. У жуда кўп ишлатилади. Ҳар бир хонадонда кўриш мумкин. Гулдор пичоқ - пичоқчиликда гулли пичоқ деб ҳам юритилади. Унинг даста ҳамда тиғига гул солинган бўлади, чиройли пичоқ. Чилмих гулли пичоқ (қирқмих гулли пичоқ) - пичоқчиликда пичоқ турларидан бири бўлиб, уни чилмиха пичоқ деб ҳам юритилади. Унинг дастасига чилмихлар қоқиб, гулдор қилиб ясалади, у қадимдан ишлатиб келинади. Руфта пичоқ - тиғининг юзи сидирғасига чархланган бўлади. "Руфта" тожикча сўз бўлиб, сидирилган маъносини англатади. Бу пичоқнинг юзига зок (аччиқ тош) суртилади ва ишлатиб ўтмас қилинса, ўткирлаш учун чархланмай қайралади. Марғилонда: қайроқи, лекин чархланадиган тури чархи деб юритилади. Қўқонда бу пичоқни руфта деб юритилади. Руфтани дами чархланмайди. Дастасининг тузилишига кўра пичоқлар ёғоч сопли, суяк сопли, дандон сопли, ўн беш садафли турларга бўлинади. Ёғоч дастали пичоқ - ёғоч суқма сопли, ёғоч сопли пичоқ деб ҳам юритилади. Суқмаси ёғочдан ишланган пичоқ тури. Шох дастали пичоқ - уни шох, мугуз, мугуз дастали пичоқ деб ҳам юритилади. Бу пичоқни дастаси ҳайвон шохидан ясалган бўлади. Дандон дастали пичоқ - бундай пичоқнинг сопи филнинг тиши ва суягидан тайёрланади, бандида нақшлар бўлади. "Дандон" тожикча сўз бўлиб, тиш дегани. Бундай пичоқларнинг нархи қиммат бў Иган. Юқорида айтилганидек, дандон сопли пичоқ қадимда илоҳий ҳисобланган, кишини ёмонликдан, илон чақишидан, аёлларни еса фарзандсизликдан асрайди деб

ишонганлар. Ўн уч садафли пичоқ - бундай пичоқ дастасига ўн уч дона садаф кўз солинган. Шунинг учун бу пичоқ ўн уч садафли пичоқ деб юритилади. Худди шунингдек, ўн беш садафли пичоқ дастасига еса садафдан ўн беш дона гул солинган бўлади. Гул ўрнига кўз деб ҳам юритилади. Ясаш усулига кўра пичоқлар Чуст пичоғи, қорғи, Шаҳрихон пичоғи, Пойтуғ пичоғи, бухороча пичоқ ва бошқалар бор. Пичоқнинг тузилиши ва унинг безаги. Пичоқ учта қисмдан: тиғ, даста ва қиндан иборат. Тиғ - пичоқ тиғи , пичоқнинг гулбанддан юқориги, яъни кесадиган қисми. Қадимдан тиғни ўткирлаш ва силлиқлашга катта еътибор берилган. У бигиз, қалам, нақш, найча қалам каби ўйғич қаламлар билан безатилади. Тўғри тиғли пичоқ, тиғи тол баргини еслатувчи, ўткир тиғли бир мунча тепага қайрилган ўткир тиғли, тиғида чуқурчаси ёки тишлари бўлган пичоқлар бўлади. Пичоқ дастаси - даста ҳар хил бўлиб, ўзига яраша усулларда ясалади. Улар суқма даста, ёрма даста ҳамда нақшинкор дасталар бўлади. Суқма даста пичоқчиликда суқма соп деб ҳам юритилади. Ёғоч, шох суяк, Металл ва бошқаларни ичини тешиб, думга суқиб, маҳкам қилинади. Ёрма даста - пичоқчиликда металл сопининг икки юзига ёрма ёғоч, суяк, шох ва бошқаларнинг ҳўлаклари ўрнатилган пичоқ. Пичоқ дасталари ҳайвон шохи, суяги, тиши, металл, ёғоч ҳамда пластмасса ва бошқа материаллардан ишланади. Дасталарни ишлашда унинг материалини, масалан агар ёғочдан қилинса - текстурасини ҳамда кўринишини сақлаб қолишга ҳаракат қилинган. Қин - пичоқ , қилич, ханжар ва бошқа асбобларни солиб қўйиш учун махсус мослама, ғилоф. У чармдан, баъзида матодан, учига, даста қисмига Металл қадаб мустаҳкамлаб тайёрланади. Қинлар пичоқдан ўнғай, қулай фойдаланиш учун ҳамда қўшимча бадиий безак сифатида ҳам ишлатилади. Қинлар газлама, металл, тери, ёғоч ва бошқалардан ишланади. Қинни лиезаш учун қуроқ, кашта, чеканка ва бошқалар ишлатилади. Улар терига бадиий ўйма нақшлар беришда ишлатилади. Пичоқларни усталар ҳар хил техник усулларда безаганлар. Пичоқларни тайёрлашда усталар қуйиш, штамплаш, металлни иссиқ ва совуқ ҳолда ишлаш, ўймакорлик, гравировка, олтин суви югуртириш, ўйиш, силлиқлаш ҳамда

пардозлаш усулларини қўллаганлар. Усталар пўлатдан қилинган пичоқ сиртига Металл устидан тилла суви югуртириб, кcртик қилиб, пичоқларни ажойиб кўринишга келтирганлар. Улар пичоқларни силлиқлаш ҳамда пардоз бериш натижасида тиғларини ойнадек ялтиратишган. дастаси ва учини кумушдан ўйма нақшлар қилиб безатишган. Махсулот чикариш ишларини назорат килиш, хунармандчилик буйича кўргазма ва танловларни ташкил килиш, иштирокчиларни танлаш коидалари. 1. Халқ ҳунармандчилиги бўйича кўргазма ва танловларни ташкил этиш тартиби . Кейинги йилларда иқтидорли ёшларни аниқлаш ва рағбатлантириш мақсадида мамлакатимизда турли хил тадбирлар амалга ошириб келинмоқда. Масалан, "Келажак овози", "Меҳр нури" жамғармалари ўтказаётган кўрик- танловлар шулар жумласидандир. Катта ёшдаги тадбиркорлар, ишбилармонлар ва ҳунармандлар учун эса "Ташаббус" кўрик-танлови ўтказиб келинмоқда. Бундай тадбирларни мактаб миқёсида ёки бир неча мактаблар иштирокида ҳам ўтказиш мумкин. Қуйида мана шундай тадбирлардан бирини ўтказиш бўйича тавсиялар берилган. "Йигит ҳусни - ҳунар" мавзусидаги кўрик-танловни ташкил этиш НИЗОМИ Кўрик-танловнинг мақсади: ўқувчиларга анъанавий халқ ҳунармандчилиги турларини ўргатиш орқали уларни касб-ҳунарга йўллаш, миллий халқ ҳунармандчилик анъаналари билан таништириш, тадбиркорлик ва касаначилик фаолиятига йўллаш. Кўрик-танловнинг вазифалари: 1. Ўқувчиларнинг мамлакатимизда ёшлар учун яратилган шарт- шароитлар ва таълим соҳасида олиб борилаётган ишлар моҳиятини қандай англаётганликларини аниқлаш ҳамда уларда мана шу серқирра жараённи ўқувчи-

ёшлар ўз ўрнида ҳис этиши, амалга оширилаётган эзгу ишларнинг ҳаётбахш таъсири ҳақида мустақил фикрларини амалий ифода эта олиш кўникмаларини шакллантириш; 2. Умумий ўрта таълим мактаб ўқувчиларининг меҳнат таълирни фанидан Давлат таълим стандард ва ўқув дастури талабларини қандай ўзлаштираётганликлари даражасини аниқлаш; 3."Мустақиллик менга нима берди, деб эмас, балки мен мустақил юрт учун қандай ишларни амалга оширдим" иборасини нечоғли тушунганликларини аниқлаш; 4. Халқ ҳунармандчилиги бўйича буюмлар тайёрлашда ўзбек халқ ҳунармандчилиги санъатининг миллий анъаналаридан мақсадга мувофиқ фойдаланиш; 5. Халқ ҳунармандчилиги бўйича иш усулларини ўргатиш ва бозор иктисодиёти талабларига жавоб берадиган буюмлар тайёрлаш технологиясини ўргатиш; 6. Ўқувчиларни қобилият даражаси ва шахсий қизиқишларини аниқлаш ҳамда халқ ҳунармандчилигига оид касб-ҳунарларга йўналтириш. Кўрик-танловни ташкил этиш босқичлари: Биринчи босқичда кўрик- танловга қатнашувчи ўқувчилар ва уларнинг халқ ҳунармандчилиги бўйича танлаган йўналишлари рўйхатга олинади (анкета асосида). Иккинчи босқичда ўқувчиларнинг халқ ҳунармандчилиги бўйича билимлари синовдан ўтказилади (ўқувчиларнинг билим даражалари синфлар кесимида савол-жавоб, тест ва бошқа усуллар асосида синовдан ўтказилади). Учинчи, босқичда ўқувчиларнинг кўрик-танлов учун топширган ишлари ҳакамлар ҳайъати томонидан кўриб чиқилади ва баҳолаш мезонлари асосида баҳоланади. Тўртинчи босқичда ўқувчиларга танлаган халқ ҳунармандчилиги йўналишлари бўйича ижодий иш топшириқлари берилади. Бажарилган ижодий иш топшириқлари ҳакамлар ҳайъати томонидан кўриб чиқилади ва баҳолаш мезонлари асосида баҳоланади.

Халқ ҳунармандчилиги бўйича кўрик-танловни ташкил этиш муддати ва шартлари мактаб маъмурияти томонидан белгиланади. Ҳакамлар ҳайъати фаолияти ва танлов мезонлари Кўрик-танлов ишларини баҳолаш учун туман (шаҳар) халқ таълими муассасалари фаолиятини методик таъминлаш ва ташкил этиш бўлимлари меҳнат таълими фани йўналиши бўйича фаолият кўрсатаётган, ўз соҳасининг билимдони, ҳурмат-эътиборга сазовор бўлган ўқитувчи, педагоглардан иборат ҳакамлар ҳайъати тузилади. Уларнинг таркибига мактабларнинг энг тажрибали меҳнат таълими фани ўқитувчилари киритилади ва бар бир босқичда мактабда мактаб директорининг, туманда туман халқ таълими

бўлимининг, вилоятда вилоят халқ таълим бошқармасининг махсус буйруқлари билан тасдиқланади. Танловга тақдим этилган бар бир иш учун алоҳида баҳолаш варақалари тўлдирилади, ҳакамлар ҳайъати томонидан имзоланиб, расмлар билан бирга танловнинг кейинги босқичга тақдим этилади. Ғолибларни мукофотлаш Ижодий ишлар танловининг барча босқичида 1 та биринчи, 1 та иккинчи ва 1 та учинчи ўрин таъсис этилиб, 1,2,3-ўринларни эгаллаган ғолиблар мактаб, туман, (шаҳар) вилоят халқ таълими бўлимларининг фаҳрий ёрлиқлари ва қимматли совғалари билан мукофотланадилар. Танловнинг вилоят босқичи ғолибларига ва уларнинг ўқитувчилари га ота-оналар, хомийлар, тегишли ташкилот вакиллари томонидан қимматли туҳфалар тақдим этилади. Энг яхши ижодий ишлар муаллифлари ҳақида маълумотлар маҳаллий матбуот саҳифаларида чоп этилади. Кўрик-танловнинг бевосита якуний босқичини ўтказиш Вилоят Халқ таълими бошқармаси томонидан тасдиқланган ҳакамлар хайъати зиммасига юклатилади. Ҳакамлар ҳайъати таркиби кўрик-танлов ўтказилишидан бир кун олдин тайинланади. Изоҳ: ушбу кўрик-танлов нафақат мактабларда балки, туман, вилоят ва республика миқёсида ҳам ўтказилади. Кўрик-танлов мезонидан "Сервис хизмати" йўналишида ҳам фойдаланилади ва халқ ҳунармандчилигининг "Қуроқчилик", "Каштачилик", "Зардўзлик", "Дўппидўзлик" ва бошқа соҳалари бўйича танловлар ташкил етилади. 2. Мамлакатимизда анъанавий халқ ҳунармандчилиги бўйича ташкил етилаётган кўрик танловлар ва грантлар Анъанавий ҳунармандчиликни ривожлантириш учун грантлар "Базар- Арт" лойиҳаси доирасида Фонд Форум ва "Меҳр нури" жамғармаси

кўргазмаси лауреатларига айланган ҳунармандларга грантлар ажратилган. Грантлар амалий санъатни ривожлантириш, ҳунармандликнинг йўқолиб бораётган турларини ва мамлакатимиз санъатининг анъанавий шаклларини қайта тиклашдир. Мазкур анъанавий ишни йўлга қўйиш, оилавий фаровонлик йўлида тадбиркорликка қўл уриш истагидаги аёлларни қўллаб- қувватлашга қаратилган. Танловда мазкур грант ёрдамида тадбиркорлик фаолиятини бошлаш ниятида бўлган ёшлар иштирок этиши мумкин. Номзодлар тақдим этган бизнес-режа даъвогарнинг ишбилармонлик хусусиятлари, лойиҳанинг долзарблиги ва аниқ мақсадидан келиб чиққан ҳолда малакали ҳакамлар ҳайъати томонидан сараланади. Оилавий бизнес ва касаначиликни ривожлантиришга қаратилган лойиҳаларга алоҳида эътибор берилади. Шунингдек, тадбиркорлик кўникмалари ва янгиликлар жорий этиш истаги ҳамда лойиҳани ёлғиз амалга оширишдаги қийинчиликлар инобатга олинади. Танловда иштирок этиш учун қуйидаги хужжатлар топширилиши лозим: иштирокчи анкетаси; бизнес-режа; паспорт нусхаси; маҳалла кўмитасидан тавсиянома. Ҳужжатлар ҳар йили 1 мартдан 1 майгача қабўл қилинади. Хунармандлар томонидан экспорт ва ички бозор учун ишлаб чиқарилган махсулот. Республикамиз каштачилик, зардўзлик, кулолчилик, мисгарлик, кандакорлик, ганчкорлик, ёғоч ўймакорлиги сингари халқ амалий санъати билан бутун дунёда машҳурдир. Ёғочга, мисга, қоғозга, матога ганчга чизиб, ўйиб, тирнаб, зарб билан ишланган нақшу нигоралар, уларнинг гўзаллиги, нафислиги ва таъсирчанлиги кишини ўзига мафтун этади. Халқ амалий безак санъати анъаналари авлоддан авлодга ўтиб келиши билан бирга тараққиётнинг янги сифатига эга бўлмоқда, бу жараён, айниқса, ҳозирги қайта қуриш даврида янада юқори самараларга эришув имкониятига эга бўлиб бормоқда. Бинобарин амалий безак санъатларини ўргатиш машғулотларида халк,

усталари яратган асарларининг беқиёс маънавий қийматларини намойиш этиш орқали ёш авлодда эстетик дидни шакллантириш, уиарга зарур билимлар, ва ахлоқий тарбия, бериш, инеҳнат, кўникма ва малакаларини ривожлантириш, касб танлашга руҳий ва амалий тайёрлаш вазифалари эътиборда туради. Ўзбек амалий безак санъати турларининг кўплигидан келиб чиқадиган ўзига хос таълим ва тарбия имкониятлари яхши натижалар беради. Биринчидан, якка киши ҳеч қачон амалий безак санъатининг ҳамма турларини тўлиқ ўзлаштира олмайди. Лекин умумий даражада танишиш шахснинг юқори маданий даражага эришувида зарур шартдир. Бундан келиб чиқадики, ушбу санъатларни ўргатиш икки хил шаклда амалга оширилиши мумкин: умумий назарий маълумотларга эга бўлиш ёки бирор турини амалий жиҳатдан тўлиқ эгаллаш. Иккинчидан, ҳар бир мураббий - уста ўзи чуқур эгаллаган санъат турини шогирдларига чуқур ўргатиш билан чекланиши мумкин. Учинчидан, ҳар турли маҳаллий шароитлардан келиб чиққан ҳолда ушбу санъатларнинг у ёки бу тури бўйича машғулотлар ташкил этишда танлаш учун кенг имкониятлар мавжуд. Лекин ҳар қандай билим ва ҳунар ўргатишдан асосий мақсад келгуси амалий, зарур вазифаларни ҳал этишга қаратилиши лозим. Машғулотларида ўқувчилар бажарадиган ҳар турли топшириқлар уларнинг ботаника, биология, тарих, адабиёт ва бошқа фан соҳаларидаги билимларидан фойдаланишни тақозо этади, яъни бу машғулотларда фанлараро боғланишни ҳисобга олиш зарур. Болаликда бўлган қизиқиш бора-бора бир умрлик касбга айланиши мумкин. Шу билан бирга ёшликда бирорта санъат билан қизиқиб шуғулланган бўлиб, лекин кейинчалик бошқа касб эгаси бўлиб кетиш ҳоллари ҳам маълим. Бунда ҳар икки ҳолда ҳам санъат оламининг киши шахсининг такомиллаштиришдаги вазифаси етарлича бажарилган деб ҳисоблаш мумкин. Чунки ҳар иккала ҳолда ҳам эстетик дид ва маъданий даражанинг зарур тараққиётига эришилади. Шуни унутмаслик керакки, яқин ўтмишда ўзбек амалий безак санъатининг энг ривожланган ганчкорлик, наққошлик, ёғоч, тош ва суяк ўймакорлиги, кандакорлик, пичоқчилик, заргарлик, каштачилик, зардузлик, гиламчилик, кигизчилик, саватчилик, бўйрачилик каби турларининг ўзига хос бажариш

технологиялари, ҳақиқий миллий номлари, уларга хос атамалар, бу санъатларга хос мактаблар, услублар ҳамда шу соҳаларда ном қозонган усталарнинг хизматлари унута борилиб, йўқолиб кетиш хавфи остида қолган эди. Шундай ҳолат ҳозирги кунда санъаткорлар, халқ усталари, муаллимлар ва санъат ҳаваскорлари олдига амалий безак санъатини сақлаб қолиш, уларни ҳар томоилама ўрганиш ва ривожлантириш, ёш авлодга санъат сир-асрорларини ўргатиш орқали ўринбосарлар тайёрлаш санъат асарларини кенг тарғиб қилиш орқали жамоатчиликнинг эстетик дидини, маданий даражасини янада юқори босқичга кўтарилишига эришиш вазифаларини қўяди. Мустақиллик туфайли қадриятларимиз тикланди, ҳунармандчилик қайти ривожланмоқда. Бу мақсадлар йўлида олиб бориладиган ишлар халқ усталари, санъаткорлар учун энг қулай шарт-шароитлар яратиш, ёшларинг бадиий таълим олишлари, санъатларни эгаллашларини ташкил этиш ва туғри илмий-методик йўналишда олиб бориш, санъаткор-педагоглар тайёрлашни йўлга қўйиш, тегишли илмий тадқиқотарни олиб боришдан иборат бўлиши керак. Маълумки, хўжалик ишларини юритиш, маҳсулот ишлаб чиқариш масалалари бевосита бозор муносабатлари билан узвий боғлангандир. Чунки бозордаги талаб ва таклифни ўрганмасдан ишлаб чиқариладиган маҳсулот ўз эгасини топмасдан, яъни бозорда сотилмасдан тўхтаб қолади. Бу эса хўжалик ёки корхонани иқтисодий томондан инқирозга олиб келади. Шу жумладан бу ҳол ҳалқ ҳунармандчилиги соҳаларига ҳам тегишлидир. Ҳозирги пайтда ҳалқ ҳунармандлари ички бозор ва экспорт учун кўплаб турли хил кўринишдаги маҳсулотларни ишлаб чиқармоқдалар. Айниқса, кундалик эҳтиёж учун зарур бўлган идиш- товоқлар (куллочилик), кийим-кечаклар, поябзаллар (тикувчилик, тўқувчилик), гилам ва бошқа поёндозлар (тўқувчилик), ўймакорлик ва наққошлик усулларида ишланган қутичалар, стол, стул, курси, сандиқ, дарвоза ва шу кабилар харидоргирлиги билан ажралиб туради. Юртимизга ташриф буюрган чет эллик меҳмонлар ўз юртларига эсдалик сифатида ниманидир олиб кетишни хоҳлайдилар. Бунда уларга қутичалар, зардўзлик буюмлари, кўза, лаган, лавх, чоғу асбоблари, уй-рўзғор буюмлари ва бошқа шу сингари бежирим ва чиройли ишланган

буюмлар, айниқса, маъқул келади. Кейинги пайтда республикамизда терига рангли расм ишлаш санъати ҳам ривожланди. Ҳунармандлар бозордаги таклиф ва талабни ҳисобга олган ҳолда мана шундай маҳсулотларни ички бозор ва экспорт учун кўплаб ишлаб чиқармоқдалар, республикамизнинг довруғини янада кенгроқ ёйишга хизмат қилмоқдалар.

Халк хунармандчилигига оид танланган битта кабс-хунар турлари Пичоқчилик мактаблари. Республикамизда йигирмага яқин пидиоқчилик марказлари бўлиб, улар ясалиш усулига кўра Чуст (тус) пидиоғи, Пойтуғ пичоғи, Қўқон пичоғи, Қорасув пичоғи, Шаҳрихон пичоғи кабиларга бўлинади. Қорасув пичоқчилик мактаби. Қорасув пичоғи ўзига хос бўлиб Имшқа пичоқчилик мактабларидан фарқ қилади. Ёрма ҳамда суқма сопли, гулбандига гуллар солинган бўлади. У ўткир қилиб ясалиб, дастасига чилмихлар, кўзлар ўрнатиб чиройли хашамдор қилиб ясалади. Қорасув пичоғи қадимдан ривожланиб келаётган ноёб санъат дурдоналаридан биридир. Асқар пичоқсоз - асли номи Асқархўжа Ойсархўжа ўғли (1878-1964 йй). Андижон вилояти Қорасув қишлоғида яшаган атоқли пичоқсоз уста. И) ИК7Х- йилда Андижон вилоятининг Қорасув қишлоғида туғилган. У ёшлик чоғиданоқ пичоқсозлик касбини пухта эгаллаб, тез орада ўзининг ажойиб пичоқлари билан Фарғона водийсида шуҳрат қозонган. У ясаган ўткир тиғли бежирим пичоқлар узоқ-узоқларга тарқалди. Қорасувлик пичоқсозлар ўша вақтлардаёқ қилич, ханжар, пичоқ ясашда ном қозонган эдилар. Пичоқсоз Асқар уста ана шу Қорасув пичоқчиларининг йирик вакили бўлиб, у пичоқсозликни ёшлигида Тўхтасин пичоқсоз устадан ўрганган. У Қорасув ва Шаҳрихонда пичоқсозлик қилган. Айниқса, у Иккинчи жаҳон уруши даврида ўзбек жангчиларига ҳам атаб пичоқ тайёрлаган. 1948-йилда Қорасувда ташкил етилган артелда у ўз ўғиллари Бокиржон ва уста Мамасаидлар билан бирга ишлади. Асқар пичоқсоз пичоқларни аъло нав пўлатдан юпқа, ихчам, нақшдор ҳамда ўткир қилиб ясаган. У "қозоқча", "ҳисорча", ."бухорча", "нақшбанд" усуллари билан пичоқлар ясаган. Унинг ясаган пичоқларига доим талаб кучли эди. Асқар пичоқсознинг ўғиллари билан ясаган пичоқлари Ўш, Андижон, Жалолобод ва бошқа жойларда "Қорасув пичоғи" номи билан машхурдир. 1964-йилда Асқархўжа Ойсархўжаев 86 ёшида вафот этди. Лекин унинг жуда кўп шогирдлари "Қорасув пичоғи" номини тилдан туширмай, ҳозирги кунгача шуҳратини кўтариб келмокдалар. Айниқса, унинг катта ўғли

Мамасаид ва ўртанча ўғли Бакир ота касбини улуғлаётган фарзандлари ўзбек пичоқлари шуҳратини диет елларга ҳам таратдилар. Қорасув пичоқчилик мактабининг намояндаларидан яна бири уста Бакиржон Асқаров бўлиб, унинг ота-бувалари ҳам пичоқсоз усталар бўлишган. Бакиржон Асқаров касбини санъат даражасига кўтариб чиқди, унинг пичоқлари узоқ- узоқларга ёйилган. У ўз устозидан ўрганган пичоқчилик сирларини ёшларга ўргатаяпти. У пичоқ тайёрлаш технологиясини, яъни тиғ учун қиздирилаётган пўлат парчасини қайси рангга етказиб тоблашни, болға билан тиғ ҳамда даста тайёрлаш, уни безаш, сайқал бериш, тиғга қорамтир тус бериш усулларини сидқидилдан ўз шогирдларига ўргатди. Шундай шогирдларидан бири Акрамжондир. У устози қўлида 7 йил шогирд бўлиб бу касбини жуда чуқур егаллаб олди. Ўзбекистон халқ усталарининг "Усто" уюшмасига аъзо бўлди. У жуда кўп пичоқлар ишлаб берди. Унинг пичоқлари сайёҳларга бориб етаётганидан руҳланиб ижодига-ижод қўшилди. У ҳар йили 200 та пичоқ тайёрлаб бермокда. Устози Бакиржон ака билан Акрамжон Қорасув пичоқчилик мактабини ривожлантиришга янада катта ҳисса қўшишди. Уларнинг тайёрлаган пичоқлари даста ва тиғнинг мутаносиблиги, дастасини садаф ҳамда рангли пластик материаллардан ясаб, ажойиб ўсимликсирнон, геометрик нақшлар билан безатилгани билан шуҳрат қозонмоқдалар. Фарғона водийсида уста Тўхтасин, уста Халил, Асқар пичоқсоз, Бакиржон Асқаров пичоқсозлик бўйича шуҳрат топган усталардан. Улар ўзлари яратган пичоқлари билан бутун дунёга танилганлар. Чуст пичоқчилик мактаби. Чуст усталари ясаган пичоқлар бошқа пичоқлардан кескин фарқ қилади. Пичоқнинг даста ҳамда тиғи узунроқ, тиғининг учи ташқарига, дастасининг учи ичкарига томон қайрилган бўлади. Чуст шаҳрида пичоқчилик анъаналари ҳали ҳам давом этиб келмокда. Фарғона водийсида Чуст асосий пичоқ тайёрлаш жойи бўлиб, у бошқа пичоқчилик мактабларидан мутлақо фарқ қилади. Чуст пичоқлари шаклининг соддалиги ҳамда сиқиқлиги билан машҳур.

1932-йилда Чустда "Қизил куч" номли артел очилиб, унда пичоқлар ишлаб чиқарила бошланади. Баъзи оғир қўл меҳнатлари станокларда бажарииган. Олдин усталар пичоқ тиғларини ясаш учун эски арралар ҳамда подшипниклардан фойдаланганлар. Пичоқ дастъалари еса ҳайвон шохларидан ва ёғочлардан ясалган. 1949-йилдан бошлаб артел туман маиший хизмат кўрсатиш комбинати деб юритилди. Кейинчалик, 1970- йилда Чуст шаҳрида пичоқ ишлаб чиқариш заводи қурилди. Чуст пичоқларининг довруғи бутун мамлакатга таралди. Чуст пичоқлари собиқ Иттифоқ кўргазмаларидагина эмас, балки Ҳиндистон, Сурия, Полша, Туркия, Болгария, Венгрия, Белгия, Швеция ва бошқа чет мамлакатлардаги кўргазмаларда ҳам муносиб ўринларни эгаллади. 1980-йили Ню-Делида очилган III-Халқаро Осиё ярмаркасига 10 хил Чуст пичоғи юборилган эди. Хива пичоқчилик мактаби. Хоразмдаги Хива шаҳрида ҳам пичоқчилик анъаналари давом этиб келмоқда. Ҳозирда хивалик усталарнинг Х I Х-ХХ- асрларда ишлаган пичоқлари мамлакатимиздаги турли музейларнинг доимий кўргазмаларига айланиб қолган. Бу пичоқчи усталарнинг ишларини кўздан кечирар эканмиз, пичоқ шаклларининг нозиклиги, безакдорлиги ҳамда металлни моҳирона қайта ишланганлигини, пичоқларнинг тиғ юзасини нозик ислимий нақшлар билан безатилганлигини, "қинбоғ‖нинг металлдан ясалиб бадиий нақшлар билан безалганлигини кўрамиз. Хива пичоқчилик мактабига катта хисса қўшган усталардан бири Отажон Мадраимовдир (1884-1916). У ўзининг ижодий меросини ўғли Мадраим Отажоновга қолдирган. Мадраим Отажонов халқ амалий санъати усталари уюшмасида ишлаб, ажойиб гулдор пичоқлар тайёрлаб халққа танилган. У Хива ҳунармандчилиги анъаналарини давом эттирди. Хива пичоқлари гулдор бўлиб, қини ўймакор нақшли мис ҳамда жез қопламалар билан безатилган бўлади. Шаҳрихон пичоқчилик мактаби. Шаҳрихон усталари қадимдан пичоқ ясаб келганлар. Улар ясаган пичоқлар кўпроқ суқма сопли, ихчам, ўткир дастали гулсиз ёки сийрак гулли бўлади.

Қўқон пичоқчилик мактаби. Қўқон усталарининг пичоқлари ҳам ўзига хос бўлиб, тиғи катта ҳамда қалин, сал узун, дастаси сарбастали бўлади. Уни усталар Қўқон форма пичоқ деб ҳам юритадилар. Пичоқ тайёрлаш ишларини ўрганиш. Пичоқнинг асоси - тиғи ва даста қисми яхлит текис Металлдан ясалади, тиғ қисмига эса қиздириб ишлов берилади, тобланади ва чархланади. Пичоқни тайёрлаш учун бир қатор технологик жараённи бажариш керак бўлади (1-жадвал). Биринчидан, пичоқнинг катта ёки кичик ўлчамда ясалишига қараб, металл ва пластмасса парчалари олинади. 1-жадвал ПИЧОҚ ТАЙЁРЛАШ ТЕХНОЛОГИЯСИ Металл ва пластмасса парчаси (тайёр- ланма) Металл ва пластмассани кесишга тайёрлаш Металл ва пластмасса- нинг кесилиши (пичоқ асоси ва дастасини тайёрлаш) Тешиклар- нинг очилиши Дастани асосга ў рнатиш ва пардозлаш Тайёр пичоқ кўриниши 1 2 3 4 5 6 Иккинчидан, металл ва пластмасса парчалари кесишга тайёр-ланади, яъни режаланади, лойиҳалаштирилади (аниқ ўлчамлари олинади). Учинчидан, металл парчасининг тиғ ва даста қисми, пластмассанинг даста қисми кесиб тайёрланади. Тўртинчидан, металл ва пластмасса даста қисмларидан керакли тешиклар очилади (уларни бир-бирларига маҳкамлаш учун). Бешинчидан, асос (тайёр металл) га пластмасса даста ўрнатилади ва пардозлаш ишлари олиб борилади, пичоқ тайёр бўлади. Пичоқнинг дастаси ёғоч, пластмасса, суяк ёки турли шохлардан тайёрланади ва улар маржонлар билан безатилади. Даста билан асоснинг ўртасига қўлни суяб туриши учун баббит ёки қўрғошиндан пойнак

қуйилади ва ўрнатилади. Кўпинча ана шу пойнакка пичоқ ясалган жойнинг ёки устанинг номи ёзилади. Дасталанган пичоқ чархланади ва пардозланиб охирги ишлов берилади, яъни ҳалланади.

Адабиётлар : 1. Узвийлаштирилган Давлат таълим стандарти ва ўқув дастури . - Т .: " Янгийўл полиграф серви c", 2010. -292 б . 2. Бўлатов С.С. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Т.: Меҳнат, 1991. , 3. Калюга СУ., Чечел И.Д. Ишлаб чиқариш асослари. Касб танлаш. 1-2-қ. Т.: Ўқитувчи, 1988, 1989. 4. Каримов И., Эргашев С, Тоҳиров Ў.О. V -синфда меҳнат таълими дарсларида халқ ҳунармандчилиги ишларини ўрганиш. Услубий қўлланма. -Т.: Фан ва технология, 2009. -40 б. 5. Каримов Исмоил, Тоҳиров Ў.О. Мустақиллик - энг буюк неъмат: Дарс ишланма. Т.: 2012. 6. Тоҳиров Ў. "Тикувчилик ва дизайн" бизнес лойиҳаси -ўқувчилар тадбиркорлик кўникмаларини шакллантириш омили сифатида. "Таълим ва технология": Илмий-услубий мақолалар тўплами. Т., 2012. Кс2 (17).-Б. 460-462. 7. Тоҳиров Ў. Меҳнат таълимини мазмунан модернизациялаш жараёнида графикли органайзерлардан фойдаланиш усуллари. "Таълим технологиялари": Илмий-услубий журнал. Махсус сон. Т., 2012. Б. 40-44.

Похожие

Ишлаб чиқариш асослари

Металларга ишлов бериш технологияси

Ёғочлар уларнинг технологияси

Ayollar sport trenirovkasining fiziologik asoslari

Меъморчиликда ёгоч уймакорлигининг