Ишлаб чиқариш асослари - Техника и технология - Рефераты

Ишлаб чиқариш асослари

Загружено в:

13.04.2024

Скачано:

0

Размер:

115.5 KB

Ишлаб чиқариш асослари Режа: 1. Мулкчилик турлари, маркетинг ва менежмент фаолиятининг ривожланиши 2. Мехнатни унумли ташкил этиш, тежамкорлик ва ишбилармонлик асослари. 3. Ёғочга ва металлга ишлов бериш жараёнлари билан уйғунлаштирилган халқ хунармандчилиги технологияси. 4. Ёғочга ишлов беришга оид халк хунармандчилиги соҳалари. 5. Металлга ишлов беришга оид халк хунармандчилиги сохалари

Мулкчилик турлари, маркетинг ва менежмент фаолиятининг ривожланиши Бозор иқтисодиёти мулкчилик шаклларининг хилма-хил бўиишини талаб қилади, чунки товар муайян мулк объекти бўлгандагина олди-сотди қилинади. Ўзбекистон Республикаси Конститусиясида ҳам: "Бозор муносабатларини ривожлантиришга қаратилган Ўзбекистон иқтисодиётининг негизини хилма-хил шакллардаги мулк ташкил этади", деб таъкидланган. Жамият ривожининг ҳозирги босқичида бу мулк ўз ичига давлат мулкидан ташқари, ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш ва матбуот соҳаларидаги жамоа мулкининг хилма-хил турларини, ижтимоий ташкилотлар мулкини, уй хўжалиги ва шахсий томорқа хўжалиги ҳамда якка тартибдаги меҳнат фаолияти билан боғлиқ бўлган меҳнаткашларнинг шахсий мулкини, ташқи иқтисодий муносабатлар соҳасидаги аралаш мулк шаклларини ва хусусий мулкларни олади. Шу сабабли ―Ўзбекистон Республикасининг мулкчилик тўғрисида‖ги қонунида турли-туман мулклар қуйидаги мулк шаклларига киритилади: давлат мулки, жамоа мулки, хусусий мулк, аралаш мулк. Давлат мулки - мулк давлатга тегишли бўлганда мулкка эгалик қилиш, фойдаланиш ва уни тасарруф қилиш давлат ихтиёрида бўлади. Давлат мулки асосан икки йўл билан ҳосил бўлади: 1) хусусий мол-мулкни миллийлаштириб, давлат ҳисобига ўтказиш; 2) давлат маблағлари ҳисобидан корхоналар қуриш, давлатга қарашли корхона ва ташкилотларга инвестисиялар киритишни амалга ошириш. Жамоа мулки - муайян мақсад йўлида жамоага бирлашган кишилар томонидан моддий ва маънавий бойликларни ҳамжиҳатлик билан ўзлаштиришни билдиради. Бир неча кишилардан иборат жамоага тегишли бўлган мулк жамоа мулки деб юритилади. Оилавий мулк, маҳалла аҳли мулки, корхона жамоаси мулки, фермер хўжалиги жамоаси мулки, мамлакат аҳолисининг мулки жамоа мулкига мисол бўла олади. Агар синфдошлар пул йиғиб тўп сотиб олсангиз, бу тўп ҳам жамоа мулки бўлади. Жамоа мулкига жамоанинг ҳамма аъзоси биргаликда эгалик

қилади. Масалан, маҳалла учун ҳашар усулида қурилган чойхона маҳалла аҳлининг мулки ҳисобланади. Бирор шахснинг ёлғиз ўзига тегишли бўлган мулк шахсий мулк деб аталади. Шахсий мулк мулк шакллари ичида муҳим ўрин тутади. Шахсий мулк бу фуқаролар мулки бўлиб, уларнинг шахсий ёки оилавий эҳтиёжини қондиришга хизмат қилади. "Шахсий мулк" билан бир қаторда "хусусий мулк" ибораси ҳам ишлатилади. "Алиевнинг хусусий (ёки шахсий) дўкони бор. Валиевнинг шахсий (ёки хусусий) фирмаси бор", деган сўзларни кўп эшитган бўлсангиз керак. Демак, товар ва хизматлар ишлаб чиқаришда фойдаланилаётган шахсий мулкни хусусий мулк деб аташ ҳам мумкин экан. Хусусий мулк - айрим соҳибларга қарашли ёлланма меҳнатга асосланган ва ўз эгасига фойда келтирувчи мулкдир. Турли шаклдаги мулкларнинг бирикиб кетиши натижасида аралаш мулк пайдо бўлади. Бу мулк алоҳида олинган объектнинг турли мулкдорлар иштирокида ўзлаштирилишини билдиради. Товар ишлаб чиқарувчи ва хизмат кўрсатувчи ҳар қандай ташкилот корхона деб аталади. Сиз билган завод ва фабрикалар, қурилиш бошқармаси, автомобил парки ва таъмирлаш устахоналари, жамоа ва фермер хўжаликлари, университет, институт, коллеж, литцей ва мактаблар, биржа ва банклар, касалхоналар, болалар боғчалари - бўларнинг ҳамма- ҳаммаси корхона деб аталиши мумкин. Чунки уларда нимадир ишлаб чиқарилади ёки қандайдир хизмат кўрсатилади. Корхонада товар ишлаб чиқаришни амалга ошириш мураккаб ва серқирра жараён бўлиб, у одилона бошқаришни тақозо этади. Маълумки, корхонада товар ишлаб чиқариш учун ишчи кучи, бино ва асбоб- ускуналар, хомашё ва материаллар, турли хил маълумотлар ва пул маблағлари зарур бўлади. Қанча ишчи кучи, қанча ва қандай хомашё ва материаллар керак? Қайси асбоб-ускуналардан фойдаланган маъқул? Ишлаб чиқаришни қайси технология бўйича юритган яхшироқ? Бўларнинг ҳаммаси учун қанча пул маблағлари керак? Ишлаб чиқариш жараёнида бу ва бунга ўхшаш ўнлаб

саволлар туғилади, уларни ечиш анча мураккаблашади. Шунинг учун ишлаб чиқариш жараёнини бошқариш лозим бўлади. Корхонада товар ишлаб чиқаришни бошқариш жараёнини менежмент, иш билан шуғулланувчи мутахассислари менежерлар деб аташади. Менежер-ёлланма профессионал бошқарувчидир. Ривожланган давлатларда компания, банк, молия муассасалари ва уларга қарашли бўлинмаларнинг раҳбар ходимлари менежерлардир. Менежерлар облигация заёмлари чиқариш (эмиссия) ва уни бозорда ўтказиш билан ҳам шуғулланадиган раҳбарлардир. Улар жамиятнинг махсус ижтимоий қатлами бўлиб маъмурий-хўжалик раҳбарлиги соҳасида ҳам маъ лум мустақилликка эга. Бозор иқтисоди шароитида менежерларнинг роли ошиб бормоқда. Ўзбекистонда ҳам бу соҳа ходимлари кўпаймоқда. Хусусан Тошкент иқтисодиёт дорилфунунида, Тошкент бошқарув ва сиёсатшунослик институтида ҳам менежерлар тайёрлаш йўлга қўйилмоқда. Корхонада менежерлар одатда бир нечта бўлиб, улардан бири бевосита маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнини бошқарса, бири хом-ашё ресурслари ва материаллар таъминотини бошқаради. Яна бири маҳсулот сифати ва ишлаб чиқариш технологиясини бошқарса, бошқа бири корхона ходимларини бошқаради ва ҳ. Бозорни ўрганиш, нархларни шакллантириш, маҳсулотни сотиш билан боғлиқ ишларни жамлаб, битта ном билан маркетинг деб аташади. Маркетинг харидор еҳтиёжларини тўлароқ қо ндириш асосида товарлар ва хизматлар бозорида айрибошлаш жараёнларини жадаллаштиришга қаратилган кенг турдаги фаолият бўлиб, унинг асосий мақсади юқори фойда олишни таъминлашдир. Маркетинг - бозор иқтисодиёти муносабатларининг етакчи тушунчаларидан бири. Маркетинг фақат бозордаги талай эҳтиёжни қондириш воситасигина бў Имай, балки ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш учун, ҳам хизмат қилади. Маркетинг бозор ҳолатини ўрганиш, уни олдиндан баҳолаш,

товар ишлаб чиқариш ва сотиш орқали ундан яхши фойда олишни ҳам уюштиради. Маркетинг иши махсус дастурлар орқали амалга оширилади. Маркетинг қуйидаги асосий қоидаларга амал қилади: 1. Товарга нисбатан бозор талабини ўрганиш. 2. Товар ишлаб чиқаришга нисбатан корхонанинг имкониятини ўрганиш. 3. Харидорнинг талаб-эҳтиёжини тўла қондириш ва ўрганиш. 4. Мўлжалланган бозорда товарлар айтилган вақтда белгиланган миқдорда сотилишини ташкил қилиш. 5. Корхоналарнинг бозор йўналишига, харидор талабига мослашишини таъминлайди. Товар ишлаб чиқарувчилар маркетинг туфайлигина бозор билан узвий боғланадилар, ишлаб чиқариш манбаларини бозорталаб товарлар яратишга қаратадилар. Замонавий бозоршунослар - маркетинг билан шуғулланувчи, менежерларнинг фаолияти, фирмалар ўртасидаги рақобат шароитида корхонанинг муваффақиятини таъминлашда катта аҳамият касб этади. Бу ўринда тўғри танланган, вақтида ўтказилган рекламанинг ўрни ҳам беқиёсдир. Менежментнинг - менежерларнинг биргаликдаги хатти- ҳаракати, охир-оқибат, корхонани оқилона бошқаришга, ишлаб чиқариш ресурсларидан режали фойдаланиб, ишлаб чиқариш самарадорлигини, меҳнат унумдорлигини оширишга қаратилган бўлади. Менежер қайси соҳани бошқармасин, у аввало одамлар билан ишлайди, уларни бошқаради. Менежернинг қўл остидаги ходимлар билан ўзаро муносабати, улар билан муомаласи умумий иш натижасига бевосита таъсир кўрсатади. Бунинг умумий муваффақияти охир-оқибат менежер билан ходимлар орасидаги инсоний муносабатларга бориб тақалади. Мехнатни унумли ташкил этиш, тежамкорлик ва ишбилармонлик асослари. Мамлакатни иқтисодий ривожлантиришни жадаллаштириш ва фуқароларнинг фаровонлигини ўстириш вазифаларини ҳал қилиш ижтимои

ишлаб чиқариш самарадорлигини бутун чоралар билан оширишни таъозо этади. Ишлаб чиқариш самарадорлигининг юксалиши енг кам маблағ сарфлаб, энг катта хўжалик натижаларига эришиш демакдир. Бу еса ўз навбатида хўжалик ишлаб чиқаришга қўшилган, яъни хомашё, материал, ёқилғи, энергия, ишчиларнинг меҳнат ҳақи учун сарфланган ҳар бир сўм максимал даражада фойда келтирадиган йўсинда иш юритиш кераклигини билдиради, Ишлаб чиқаришни ривожлантиришнинг иккита: экстенсив ва интенсив йўллари бор. Биринчи йўл корхоналарнинг, улардаги цехлар ва участкалар сонини, экин майдонларини кўпайтириш, янги ишчилами жалб қилиш, материаллар тўплаш ҳисобига ишлаб чиқаришни кенгайтиришдан иборатдир. Иккинчи йўл эса янги мукаммал технологиядан, техникадан фойдаланиш, ишлаб чиқаришни яхшироқ ташкил қилиш, интизомни мустаҳкамлаш, мавжуд ресурсларни тежаб ишлатиш орқали ўша натижага эришишдир. Мамлакатимиз халқ хўжалигини ривожлантиришда ишлаб чиқаришни иложи борича интенсивлаштириш учун зарур объектив шарт-шароитлар яратилди: иқтисодий потенсиал вужудга келтирилди, илмий тадқиқотлар кенгайтирилди, юқори малакали ишчи кадрлар, мутахассислар, олимлар, хўжалик раҳбарларини тайёрлаш яхшиланди. Ишлаб чиқаришни интенсивлаштиржшда хўжалик масалаларини оқилона ҳал қилишда режалаштириш катта аҳамиятга эга. Халқ хўжалиги режаларининг бир қанча турлари мавжуд бўлиб, бўлар узоқ муддат йиллик режалардир. Ҳар қандай корхона фаолияти режага асосланади. Юқори ташкилотлар корхоналар режасининг фақат энг зарур кўрсаткичларини: маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми ва муддатини, буюмларнинг асосий турлари ҳамда бошқа баъзи нарсаларни тасдиқлайди." Қолган масалалар бўйича корхона ўз ишини мустақил ҳолда режалаштиради. Режада унинг энг муҳим қисми - маҳсулот ишлаб чиқариш билан бир қаторда янги техника ва технологияни жорий этиш муддатиари, меҳнат унумдорлигини

ошириш, ишчиларнинг меҳнат ва маиший шароитларини яхшилаш, уларнинг малакасини такомиллаштириш каби вазифалар ҳам белгиланади. Давлат ҳар қандай корхонани ташкил қилишда унинг ишлаши учун зарур бинолар, материаллар, техника, пул маблағлари ажратади. Корхона эса бўлардан фойдаланиб ишчиларни тўплайди, материаллар, асбоб- ускуналар сотиб олади, ўз маҳсулотларини реализасия қилади, бошқа корхоналар билан шартномалар тузади, ўзининг молиявий ишларини юритади. Ҳар бир буюм корхонага қанчадан тушади? Корхона ўзига берилган бинолар, иншоотлар, машиналар, станоклар учун давлатга аста-секин, қисмларга бўлиб қарзини тўлайди. Буни амоитизасия (нархини қоплаш) ҳаражатлари дейилади. Пулнинг бир қисми техниканинг жорий ремонтига, технологик мақсадларда ишлатиладиган энергияга кетади. Бкларнинг ҳаммаси асбоб-ускуналар таъминоти ва уларни ишлатишга қилинадиган ҳаражатлардир. Бўлардан ташқари буюмлар ишлаб чиқариш учун зарур хомашё ва яримфабрикаларга, ёқилғи-мойлаш материалларига ҳам пул тўлаш керак. Тайёрланган маҳсулотларни ташиш ва реализация қилиш ҳам муайян сарф-ҳаражатлари тақозо этади. Барча ишчи ва хизматчиларнинг меҳнати учун ҳам ҳақ тўлаш керак. Ҳаражатларининг бир қисми ёритиш, иситиш, бинолар таъминоти билан боғлиқдир. Агар пул билан ифодаланган ана шу ҳаражатларнинг ҳаммасини ишлаб чиқарилган буюмлар сонига тақсимланса, корхонанинг ҳар бир буюмни ишлаб чиқариш ва реализасия қилишга кетган маблағи, яъни буюмнинг таннархи келиб чиқади. Корхонада ишжаб чиқариш жараёнини тўғри режалаштириш ва амалга ошириш уни рентабелли (фойда келтирадиган), яъни маҳсулотни тайёрлаш ва реализасия қилиш учун кетган маблағни қоплашдан ташқари даромад (фойда) келтирадиган қилишни англатади. Корхона фойдани кўпайтиришдан манфаатдорми? Фойда нималарга ишлатилади? Фойданинг анчагина қисми дайлат ихтиёрига ўтади (бу бюджетга ажратишдир). Улар янги заводлар, фабрикалар. турар жойлар, рҳактаблар, касалхоналар, кинотеатрлар, йўллар қуришга, ўқувчилар, студентларнинг

таълимига, бошқариш аппарати ходимларининг маошига, барча кишилар учун медицина хизмати кўрсатишга, Ватанимизнинг мудофаа қобилиятини мустаҳкамлашга сарфланади, Фойданинг қолган қисмини корхонинг ўзи ишлатади. Бу фойда янги, замонавийроқ машиналар, станоклар олишга, ўз ишчилари учун турар жойлар, дам олиш базалари, спорт иншоотлари, болалар боғчалари ва яслилар қуришга, илғор ишчиларни мукофотлашга, дам олиш уйлари ва санаторийлар йўлланмасига сарфланади. Демак, фойданинг кўпайишидан давлат ҳам, корхона ҳам, ундаги барча ишчилар ҳам манфаатдор. Ҳаражатлардан кўра даромаднинг доимий ортиб бориши хўжалик ҳисобининг, хўжаликни режали юритиш методининг моҳиятидир. Хўжалик ҳисобидаги корхоналар ишлаб чиқаришга кетган маблағларни албатта қоплаши билан давлат қарамоғидаги муассасалардан фарқланади. Хўжалик ҳисоби меҳнат жамоалари ишнинг охирги натижаси учун, маҳсулот сифати учун масъулиятини оширади, жамият билан ҳар бир ишчининг манфаатларини уйғунлаштиради. Ўз ҳаражатларини қоплаш ва ўзини маблағ билан таъминлаш ишлаб чиқариш корхоналари фаолиятининг энг муҳим принципи бўлиб бормоқда. Корхона хўжалик ҳисоби шароитида муваффақиятли ишлаши учун меҳнатни яхши ташкил этиш, тежамкорликнинг ғоят жиддий режими зарур. Бундаги вазифа хомашё, материал, ёқилғи, электр энергияси, ер- мулк ва ишчилардан кам миқдорда фойдаланиб кўп маҳсулот олишдан иборат бўлиб, ишлаб чиқаришдаги тежамкорлик режимининг маъноси ҳам ана шундадир. Бу режим оддий нарсалардан вужудга келади. Масалан, кераксиз пайтда лампочкалар ёниб турмаслиги, машиналар салт ҳолатда. ишламаслиги, асбоб-ускуналарга қаров (профилактика) ўз вақтида ўтказилиши, муддатини ўтаган асбоблар, деталлар алмаштириб турилиши, қириндилар, қипиқлар, қийқимлар ва бошқа чиқиндилар қайта ишланиб фойдали ҳамда зарур маҳсулотларга айлантирилиши керак. Ишлаб чиқаришда буюмларни кам материал кетадиган қилиш, қиммат табиий материаллар ўрнига сунъий материаллар ишлатиш, буюмларнинг чидамлилигини ошириш, кам чиқиндили, ресурсларни иқтисод қиладиган

технологияни жорий етиш орқали материаларни тежашга эришилади. Ҳар бир ишчининг иш вақтидан рнақсадга мувофиқ равишда (расионал) ва тўлиқ фойдаланиши - ишлаб чиқаришдаги тежамкорлик режимини кучайтиришнинг асосий шартларидан биридир. Иш вақтидан бундай фойдаланиш бир йўла кўп маҳсулот тайёрлаш, шу орқали унинг таннархини арзонлаштириш ва корхонанинг фойдасини кўпайтириш имконини беради. Иш вақти - меҳнат сарфлашнинг энг муҳим ўлчовидир. Меҳнат сарфлашнинг самарадорлиги эса меҳнат унумдорлигидир. У вақт бирлиги ичида тайёрланган буюмнинг миқдорида ўз ифодасини топади. Меҳнат унумдорлиги, анчагина омилларга: янги техника ва илғор технологияни жорий этишга, ишларни яхшироқ ташкил қилиш, меҳнат интизомини мустаҳкамлаш, ишчиламинг малакасини ошириш ва ҳ. орқали сарфланадиган иш вақтини қисқартиришга боғлиқ. Меҳнат унумдорлигини ошириш иқтисодий ўсиш ва халқ фаровонлиги юксалишининг асосий омилидир. Давлатимиз иқтисодий сиёсатининг муҳим стратегик вазифаларидан бири кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш ҳисобланади. Бинобарин бўлар ишбилармонликнинг яққол кўринишларидир. Бугунги кунда ушбу соҳа нафақат иқтисодиётнинг ўсиш суръатларини жадаллаштиришда, балки мамлакатимиз учун муҳим бўлган бандлик муаммосини ҳал қилишда ва аҳоли даромадларини оширишда ҳам етакчи ўрин тутмоқда. Хусусий тадбиркорлик - бу иқтисодий фаолиятнинг алоҳида тури бўлиб, унинг замирида мустақил ташаббус, жавобгарлик, тадбиркорлик ғоясига асосианган, фойда олишга йўналтирилган, мақсадга мувофиқ фаолият ётади. Тадбиркорликнинг қуйидаги хусусиятлари мавжуд: - тадбиркор бозордаги талаб ва таклифни эътиборга олиб иш юритади; -тадбиркор самарадорликни таърнинловчи саъй-ҳаракатлар қилиб, ишлаб чиқариш ҳаражатларини камайтириш йўлларини қидиради; -кичик бизнес билан шуғулланувчи тадбиркор ўз маблағларини ҳаракатга солиб, бозорда қандай хавф-хатарга дуч келиши ёки якуний натижа қандай бўлишини аниқ билмайди.

Бозор иқтисодиёти шароитида тадбиркор учун истеъмолчининг манфаатларига мувофиқ ҳаракат қилишдан бошқа истеъмокҳига таъсир қилишнинг йўли йўқдир. Тадбиркорнинг ўзи истеъмолчининг талабини шакллантириши мумкин. Шунга кўра тадбиркорлик фаолиятини ташкил қилишнинг 2 та усулини кўрсатиш мумкин: - истеъмолчи манфаатини аниқлаш усули; - истеъмолчига янги товар ва хизматиами "мажбуран қабўл қилдириш" усули. Тадбиркор ўзининг истеъмолчиларини шакллантиришда қуйидаги асосий омилларни ҳисобга олиши зарур: - товарнинг ёки хизматнинг янгилиги; - товар ёки хизматларнинг сифати; - товар ва хизматларнинг нархи - товарнинг универсаллик даражаси; - товарнинг ташқи кўриниши, унинг харидор талабига мослиги; - сотувдан кейинги сервис хизматларидан фойдаланиш имконияти; - товарнинг қабўл қилинган умумий ёки давлат стандартларига мослиги; - товарлар ва хизматлар рекламасининг жозабалилиги, харидор диққатини ўзига жалб қилиши ва бошқалар. Тадбиркорнинг шахсий хусусиятлари, қобилиятлари, имкониятлари ва ишга доир сифатлари тадбиркорликнириг ҳаракатлантирувчи кучи бўлади. Республикамизда инқирозга қарши чоралар дастурида иқтисодий ўсишни таъминлаш, янги иш ўринларини ташкил этиш, бандиик муаммосини ҳал қилиш, аҳолининг даромадлари ва фаровонлигини оширишда тобора муҳим 6ърин тутаётган кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни жадал ривожлантиришга, рағбатлантиришга ва қўллаб- қувватлашга алоҳида эътибор қаратилди. Амалга оширилаётган чора-тадбирлар натижасида кичик бизнес субъектларининг ялпи ички маҳсулотдаги улуши 2016 йилда 60 фоиздан ошди. 2000 йилда бу кўрсаткич 30 фоизни ташкил этган эди. Бундай натижа биринчи

навбатда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни давлат томонидан доимий равишда қўллаб қу w атланаётганлиги самарасидир. Ички бозорни сифатли ва рақобатбардош маҳсулотлар билан тўлдириш мулкдорлар синфини шакллантириш, янги иш ўринларини яратиш ва аҳоли фаровонлигини оширишнинг муҳим омили бўлган кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни яииада ривожлантириш мақсадида Ўзбекистон Республикасида 2011 йил "Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили" деб эълон қилинди. 2011 йилда "Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик" Давлат дастурига мувофиқ ушбу соҳани ривожлантириш учун хусусий мулкчилик устуворлигини мустаҳкамлашга йўналтирилган қонун ҳужжатлари такомиллаштирилди, тадбиркорларга кенг кенг эркинликлар берилди. Истиқболда кичик бизнесни молиявий ресурслар билан таъминлаш йўналишида қуйидаги тадбирларни амалга ошириш режалаштирилган: - молиялаштириш ва суғурта лойиҳаларини амалга киритишни кенгайтириш; - лизингни кенг қўллаш; - бюджетдан ташқари маблағлар ҳисобига имтиёзли кредитлаш ва микрокредитлаш; - кичик бизнес субъектларига лизинг асосида ускуналар сотиб олишни маблағлар билан таъминлаш; - тижорат банклари томонидан ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва айланма маблағларни тўлдириш, хизматлар кўрсатиш ҳажмини оширишга қаратилган кредитлар бериш механизмиларини такомиллаштириш; - маҳаллий хомашёдан маҳсулотлар тайёрлаш учун мамлакат ҳудудида кичик ускуналар яратишни давом еттириш. 2008-2015 йилларда кичик бизнес субъектларини моддий-техника таъминотини мустаҳкарнлаш мақсадида биржа, ауксион ва ярмаркалардаги савдо доираси, замонавий техника ва технологиялар лизинги кенгайтирилади. Бунга еришиш учун республикамизда ишлаб чиқарилаётган миниускуналар, технологияларнинг каталогини тузиш, ҳар бир тадбиркорлик субъектининг

хомашё ва ишлаб чиқариш имкониятларини ҳисобга олган ҳолда эҳтиёжларини шакллантириш каби тадбирлар амалга оширилмоқда. Мамлакатимизда кичик корхоналар томонидан тайёр маҳсулотлар ишлаб чиқаришни ўсишини яратилган имкониятларидан фаоллик билан фойдаланиш эвазига таъминлаш мумкин. Ёғочга ва металлга ишлов бериш жараёнлари билан уйғунлаштирилган халқ хунармандчилиги технологияси. Ёғоч уймакорлиги узбек халк амалий безак санатининг бир тури. Бунда бирор нақш ёки тасвир тахта ёки ёгоч буюмларга чизиб кесиб уйиб куйдириб ишланади. Бадиий саънатнинг бу тури диярли барча халкларда мавжуд бўлиб кадимги шаркда антик дунё мамлакатлари архитектурасида кенг ишлатилган. Асрлар давомида Европа ва Осиё мамлакатларида ёгоч ўймакорлигининг ривожланиб ўзига хос бадиий услублари шу сингари юртимизда хам ёғоч ўймакорлиги кадимдан ривожланиб уй-рузгор буюмларида ва меъморчиликда кенг қўлланилган. Бу уймакорлик кадимий архитектуранинг эшик, дарвоза, устунлар, тўсин, стол, хонтахта, қутича, рамка, қаламдон ва бошка буюмларни безашда ишлатилиб келинган. Ёғоч уймакорлигининг узига хос услуб ва усуллари бор масалан, хива ёғоч уймакорлиги уймасининг манументаллиги, ёгоч табиий рангининг саклаб колиши билан бошкалардан фаркланади. Бухоро ёғоч уймакорлиги эса уйма нақшининг жозибадорлиги, жимжима нақшларини олтин, кумуш суви билан безатилиши, нақш заминида ранглардан фойдаланиши билан ажралиб туради. Маргилон ёгоч уймакорлиги чукур заминли ясси ўймани қуллаб келганлар. Тошкентда эса нақш билан копланган ясси буртмали, заминсиз чизма ёғоч уймакорлиги кенг таркалган. Ёғоч ўймакорлиги Қўқон, Хива, Самарканд, Тошкент мактабалари мавжуд.

Ёгоч ўймакорлигида қўлланиладиган асбоблари . Ёгоч ўймакорлигида турли асбоблар ишлатилиб улар узига хос ишларни бажаради. Ёгоч ўймакорлигидаги асбоблар икки турга бўлинади, яъни нақшни ўйиш учун ўйма қаламлар ва иккинчиси нақш қаламлар. Асбобларни шакли ва бажарадиган ишига караб исканаларнинг бир қанча хиллари бўлади. Масалан: морпеч, балик сирти, замин, ковза, чекма искана ва бошкалар. Исканалар бажарадиган ишининг характерига караб нов искана, чув искана (ўйишда), кингир искана (тешишда) ишлатилинади. Металлга ишлов беришда қўлланиладиган халқ хунармандчилиги элементлари. Халк хунармандчилиги асосида металларга бадиий ишлов бериш механик усулда (ўймакорли, зарб) килиш хамда химояловчи безак қатлами билан безаш (сирлаш, зархаллаш, кумуш билан халлаш) усуллари билан амалга оширилади. Зарб килиш - буюмга совуқлайин ишлов бериш, яъни шьамповка ёки ўйма тасвирга болға билан зарб бериш йўли билан бўртма тасвир хосил килиш жараёни. Бу ишлар қўлда ёки механизациялаштирилган холда бажарилиши мумкин. Зарб килинадиган материаллар сифатида олтин, кумуш, мис, алюминийлардан фойдаланилади. Сирлаш - кулланиладиган материаллар иссик ва совук холда берилади. Сирлашджа қўлланиладиган эмаль иссик ва совук, шаффоф ва рангли бўлиши мумкин. Ёғочга ишлов беришга оид халк хунармандчилиги соҳалари. Ўрта Осиёда наққошлик санъати қадимдан дунёга машхур. Ўтмишда ота- боболаримиз кўрган мухташам бинолар хозирги кунгача мафтункор жилвасини йўқотмаган. Юксак дид билан ишланган нақшлар бизни хайратга солиб келмокда. Миллий нақшларимиз нихоятда бой мазмунга эга. Оддий кошик, лаган, кутича, сандик, бешик, чолғу асбоблари, уй-рўзғорларидан тортиб турар жой ва

жамоат биноларининг девор хамда шифтлариларига солинган нақшлар инсонни хайратга солади, уни уйлантиради. Бу гўзал нақшлар ажойиб наққошлар томонидан яратилган бўлиб асрлар давомида бунёд топди, ривожланди, меъморчилик хамда тасвирий саънат боғланган холда такомиллашиб борди. Нақш - арабча тасвир гул деган маънони англатади. Табиатдаги ўсимликлар куш ва жониворларга киёслаб чизилган шакл ва бошқа элементларни маълум тартибда такрорланишидан хосил килинган безакдир. Ганжкорлик, кандакорлик, каштадузлик, зардузлик, кулолчилик, заргарлик, гилам тикиш, тўқимачилик, панжаралар ва х. к ларда хар хил йўллар билан нақшлар солинади. Маданиятнинг ривожланиши натижасида рассомлик ва наққошлик ажралиб чикди хамда ривожланди. Наққошлик хар бир давлатнинг узига хос мухитида: географик урнига ўсимлик дунёсига кура ривож топди. Масалан: арман ва гурузинларда узум ва узум барги, қирғиз ва козокларда мол шохи, тожик ва ўзбекларда анор, бодом гуллари рамзий нақш тариқасида ишлатилинади. Наққошликда ишлатилинадиган нақшлар тузилишига кўра ислимий ва гирих нақшларга бўлинади. Ислимий нақш - табиатдаги барг, дарахт, бута, балиқ ва х.к тасвирлар туширилади. Гирих нашк - геометрик нақш турларидан бири бўлиб, жигал, тугун деган маънони англатади. Гирих нақш мураккаб нақш тури. У тўғри чизик, эгри чизик ва аралаш чизиклардан ташкил топган гирихга бўлинади. Металлга ишлов беришга оид халк хунармандчилиги сохалари Мис буюмларнинг турлари: Лавхоре - овалсимон ёки тўртбурчак мис лаганларнинг лаблари ён томонга қайрилган бўлади. Бу лаганлар ўсимликсимон, геометрик ва рамзий нақшлар билан жуда нафис қилиб безатилган.

Дулава - тухумсимон ёки туртбурчак шаклдаги мис лаганларнинг ён томонга қайрилиб яна давом этиб пастга қайрилган. Бу лаганлар хам жуда чиройли килиб безатилган. Юз, қўл ювишда дастжўй ва офтобалар ишлатилади. Сув келтириш учун сатил, сув олиш учун сархум нон иситиш учун нондон ва бошқа рўзғор буюмлари шаклининг ўзига хослиги ўзига хос тузилишга эга. Сархум - катта хумлардан сув олишда ишлатиладиган мис идиш шакли куружкага ўхшаш, лекин унинг хажми катта, банди эса жуда чиройли бўлади. Шабака - мис идишларга майда қилиб тешиб ишланган панжара. Тошкентда сумбарно деб юритилади. Шабака бу мисгарликда техникавий услуб хисобланади. Ўсма жушак - ўсма эзиб ва қош бўяш учун хамда турли буёкларда ишлатиладиган мис идишча. Бу идишчани учта оёғи хамда дастаси бўлади, уни кандакор ислимий нақшлар билан безайди, у узум барги шаклида хам бўлади. Металларга ишлов беришга оид касб-ҳунар турлари. Маълумки хар бир касб-хунарнинг узига хос атамалари номлари мавжуд. Ўтмишда металлсозлик касбининг дегзерлик, темирчилик, пичокчилик, чилангарлик, такачилик, кулфгарлик, анжомасозлик, игначилик, михгарлик, мисгарлик ва заргарлик сингари сохалари бўлган. Металлардан ясаладиган буюмларни - моддий хаёт воситаларини ишлаб чикариш учун даркор бўлган иш куроллари: кундалик хаётда ишлатиладиган буюмлар, рузгор асбоб анжомлари; турар жой куриш учун зарур бўлган металл буюмлар; мудафоо куроллари; безак ашёларини ишлаб чикарганлар. Масалан: дегзерлик - омоч тиши, кетмон, белкурак, обдаста ясаш, қозон қўйиш иши билан шуғулланган. Тақачилик - баъзи хайвонларни оёғига қоқиладиган тақани ясаш билан шуғулланган. Кандакорлар - рихтагар усталар томонидан тайёрланган рўзгор буюмлари, куроллар ва бошка металл буюмларни ўйма нақшлар билан безатган. Мисгарлик - мис идишларни ясаш уни безаш каби маъноларда қўлланган.

Адабиётлар: 1. Узвийлаштирилган Давлат таълим стандарти ва ўқув дастури . - Т .: " Янгийўл полиграф серви c", 2010. -292 б . 2. Бўлатов С.С. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Т.: Меҳнат, 1991. , 3. Калюга СУ., Чечел И.Д. Ишлаб чиқариш асослари. Касб танлаш. 1-2-қ. Т.: Ўқитувчи, 1988, 1989. 4. Каримов И., Эргашев С, Тоҳиров Ў.О. V -синфда меҳнат таълими дарсларида халқ ҳунармандчилиги ишларини ўрганиш. Услубий қўлланма. -Т.: Фан ва технология, 2009. -40 б. 5. Каримов Исмоил, Тоҳиров Ў.О. Мустақиллик - энг буюк неъмат: Дарс ишланма. Т.: 2012. 6. Тоҳиров Ў. "Тикувчилик ва дизайн" бизнес лойиҳаси -ўқувчилар тадбиркорлик кўникмаларини шакллантириш омили сифатида. "Таълим ва технология": Илмий-услубий мақолалар тўплами. Т., 2012. Кс2 (17).-Б. 460-462. 7. Тоҳиров Ў. Меҳнат таълимини мазмунан модернизациялаш жараёнида графикли органайзерлардан фойдаланиш усуллари. "Таълим технологиялари": Илмий-услубий журнал. Махсус сон. Т., 2012. Б. 40-44.

Похожие

Қоғоз ишлаб чиқариш

Картон ишлаб чиқариш технологияси

Фан ва ишлаб чиқариш

Касб махорати фаннинг предмети. Автомобилсозликда ишлаб чиқариш жараёнлари

Уй-рўзғор асослари