Фан ва ишлаб чиқариш - Техника и технология - Рефераты

Фан ва ишлаб чиқариш

Загружено в:

13.04.2024

Скачано:

0

Размер:

167.5 KB

Фан ва ишлаб чиқариш Режа: 1. Технология ва дизайн фанининг максад ва вазифалари. Ўзбекистонда ишлаб чикариш турлари 2. Ишлаб чикаришда янги техника ва илғор технологиялар 3. Фан техника тараккиётини жадаллаштириш омиллари ва истикболлари 4. Ишлаб чикаришни тайёрлашга оид технологик хужжатлар 5. Янги техника ва илғор технология, унинг ифодаланиши - дарс лойихаси

Технология ва дизайн фанининг максад ва вазифалари. Ўзбекистонда ишлаб чикариш турлари Фаннинг мақсади - бўлажак технология фани ўқитувчиларини ўз касбининг моҳир устаси қилиб тарбиялаш, уларга ёғоч ва металлнинг хусусиятлари тўғрисида бошланғич билимларни, уларни режалаш, йўниш, арралаш, тешиш, пардозлаш ишлариқўл ва электр асбобларининг тузилиши, ишлаши, дастгоҳлар, электр ва механизациялаштирилган жиҳозлар, машиналар элементлари, янги техника ва илғор технология асослари, технологик хариталар, уларни тузиш ва фойдаланишни ҳамда мустақил Ўзбекистон келажаги бўлган ҳар томонлама баркамол шахсни тарбиялашдан иборат. Фаннинг вазифаси - талабаларга ёғоч ва Металларни режалаш, йўниш, арралаш, тешиш, пардозлаш ишлари ва бу ишларни бажаришда ишлатиладиган қўл ва электр асбобларининг тузилишини, ишлашини, электр ва механизациялаштирилган жиҳозларни, машиналар элементларини, технологик хариталарни тузишни, дизайн талаблари даражасидаги рўзғорбоб ва харидоргир буюмларни тайёрлашни, электр билан ишловчи содда ускуна ва жиҳозлар тайёрлашни, уй ва хонадонларни таъмирлашда қўлланиладиган замонавий қурилиш материалларини; маҳсулот ишлаб чиқаришни назорат қилишни, ўлчаш ва таққослаш технологияларини, меҳнатни илмий ташкил этишни ўргатишдан иборат. Инсонларнинг ўз эҳтиёжларини қондириш мақсадида иқтисодий неъматлар яратишжараёни ишлаб чиқариш деб юритилади. Иқтисодчилар иқтисодий неъматларни ишлаб чиқарувчи корхоналарни - ишлаб чиқарувчилар , уларни истеъмол қилувчиларни эса истеъмолчилар деб атайди. Ишлаб чиқарувчилар, одатда, моддий ва номоддий ишлаб чиқариш соҳаларига бўлинади. Моддий соҳада моддий кўринишдаги маҳсулотлар, товарлар ишлаб чиқарилади. Моддий ишлаб чиқариш соҳасига саноатдаги завод ва фабрикаларни, қишлоқ хўжалигидаги фермер ва деҳқон хўжаликларини мисол қилиб келтириш мумкин. Моддий ишлаб чиқариш соҳасига моддий бойликларни ишлаб чиқарадиган ёки истеъмолчиларга

етказиб берадиган ҳамма тармоқлар киради. Саноат, қишлоқ хўжалиги ва қурилишда жамият учун зарур ишлаб чиқариш воситалари (машиналар, материаллар, иншоот ва ҳ.) ҳамда истеъмол моллари (озиқ-овқат маҳсулотлари, кийимлар, пояфзал ва ҳоказолар) яратилади. Юк транспорти, ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатиш бўйича алоқа, савдо, умумий овқатланиш, моддий-техника таъминоти, тайёрлаш ва сотиш ҳам моддий ишлаб чиқариш соҳасига киради, чунки бўлар маҳсулотларни яратишда ёрдам беради ва уларнинг реализация қилинишини таъминлайди. Халқ хўжалигининг ноишлаб чиқариш соҳасига аҳолига таълим бериш, тиббий хизмат кўрсатиш, маданий-маиший хизмат кўрсатиш, бошқариш, режалаштириш ва бошқа ижтимоий зарур вазифаларни амалга оширадиган тармоқлар киради. Бу соҳа кишиларининг меҳнат шароитини, турмушини яхшилаш халқнинг фаровонлигини юксалтиришга катта таъсир кўрсатади. Ўзбекистон саноати ишлаб чиқариши кўп тармоқли бўлган мураккаб соҳадир. У электр энергетикаси, ёқилғи, қора ва рангли Металлургия, кимё ва нефт кимёси, машинасозлик ва металлга ишлов бериш, қурилиш материаллари, тўқимачилик, тикувчилик ва бошқа шу каби тармоқлардан иборат, Бўлар саноатнинг икки муҳим таркибий қисмини - оғир ва енгил саноатни ташкил қилади. Оғир саноат табиий моддий бойликлар (минерал хомашё, нефт, тошкўмир, газ ва ҳ.) ни қазиб олиш ва тайёрлаш ҳамда улардан турли хил буюмлар тайёрлаш учун уларни қайта ишлаш билан шуғулланади. Мамлакатимизда кон саноати ер бағридаги жуда бой рангли металл рудалар, тошкўмир, нефт, газ, қурилиш материаллари (оҳак, мармар, гранит, қум) ни қазиб олиш ва қайта ишлаш орқали халқ хўжалиги учун зарур маҳсулот ишлаб чиқариш билан шуғулланади. Саноатнинг иккинчи муҳим таркибий қисми бўлган енгил саноат қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлайдиган етакчи тармоқ бўлиб, халқнинг газлама, кийим-кечак, пояфзалга бўлган эҳтиёжини қондиради. Мамлакатда етиштириладиган пахта, каноп, жун, тери ва ҳ. маҳсулотларининг асосий қисми ана шу саноатда қайта ишланади. Бироқ, бу оғир ва енгил саноат бир-бирига боғлиқ бўлмасдан, мустақил ривожланади, деган гап эмас, албатта. Оғир

саноат ишлаб чиқариш воситалари (турли-туман йигириш, тўқиш дастгоҳлари, тикиш машиналари ва ҳ.) тайёрлаб, енгил саноатни тез суръатларда тараққий эттириш билан бирга ўзи ҳам ривожланади. Бундан ташқари енгил саноат оғир саноат учун хом ашё базаси бўлиб хизмат қилади. Халқ хўжалигининг барча тармоқларини замонавий техника билан таъминлашни илғор машинасозлик базасисиз тасаввур қилиб бўлмайди. Чунки айнан машинасозликда илмий-техник ғоялар моддий жиҳатдан рўёбга чиқарилади, халқ хўжалигининг бошқа тармоқларидаги белгиловчи янги меҳнат қуроллари, машиналар яратилади. Бу соҳада ресурсларни тежайдиган принципиал янги технологияларга кенг миқёсда ўтиш, меҳнат унумдорлигини ва маҳсулот сифатини ошириш учун асос солинади. Аҳоли учун маданий-маиший ва хўжаликка мўлжалланган хилма-хил товарларни тайёрлаш билан асосий маҳсулотлар чиқариш билан саноатнинг барча тармоқлари шуғулланади. Саноатни хом-ашё билан, аҳолини озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлайди. У ўсимликшунослик (далачилик, сабзавотчилик, мевачилик, ем-хашак тайёрлаш ва ҳ.) ҳамда чорвачилик (қора молчилик, қўйчилик, паррандачилик, балиқчилик ва ҳ.) ни ўз ичига олади. Ишлаб чиқариш бинолари, иншоотлар, турар жойлар, йўллар, касалхоналар, мактаблар ва бошқа объектларни қуриш ҳамда реконструкция қилишдир. Халқ хўжалиги ва аҳолининг хилма-хил юкларни ташиш эҳтиёжини узлуксиз ҳамда ўз вақтида таъминлайди. Жамиятнинг ишлаб чиқариш - хўжалик фаолиятида, аҳолининг маданий-маиший эҳтиёжларини қондиришда муҳим аҳамият касб этади. У ахборотларнинг узатилишини таъминлайди ва почта, телеграф, телефон, радио, телевиденияни ўз ичига олади. Моддий ва маънавий неъматларни яратиш, хизматлар кўрсатиш инсон ҳаёти, унинг яшаши ва камол топиши учун моддий асосдир. Шунинг учун ишлаб чиқаришнинг тўхтовсиз такрорланиши ва уни ривожлантириш ҳар доим энг муҳим иқтисодий қонуният ва объектив заруриятдир. Ҳар қандай жамиятда ишлаб чиқаришнинг амалга ошиши, энг аввало, унинг рўй бериши учун бу жараёнда қатнашадиган омиллар бўлмоғи лозим.

Иқтисодиётнинг тизими ва шаклидан қатъий назар ишлаб чиқариш ёки хизмат кўрсатишнинг ҳамма соҳалари учун умумий бўлган учта омил: ишчи кучи, меҳнат қуроллари ва меҳнат предметлари бўлиши шарт. Ишчи кучи деб, инсоннинг меҳнат қилишга бўлган ақлий ва жисмоний қобилиятларининг йиғиндисига айтилади. Ишчи кучи меҳнат қобилиятига эга бўлган кишилар учун хосдир. Меҳнат қуроллари деб, инсон унинг ёрдамида табиатга, меҳнат предметига таъсир қиладиган воситаларга айтилади (машиналар, станоклар, тракторлар, қурилмалар, ускуналар ва б.). Меҳнат предметлари эса бевосита таъсир қиладиган, яъни маҳсулот тайёрланадиган нарсалардир (ер-сув, хомашё ва бошқа турли материаллар). Меҳнат воситаларини меҳнат предметларига таъсир этиш хусусиятига кўра бир нечта катта гуруҳларга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳга машиналар, механизмлар, станоклар, ускуналар, турли хил аппаратлардан иборат меҳнат қуролларини киритиш мумкин. Уларнинг ёрдамида ишчи табиат ашёлари ва кучларига бевосита таъсир қилади ва бу ашёлар ўзининг истеъмоли учун зарур бўлган шаклга келтиради. Иккинчи гуруҳга -материалларни сақлаш учун мўлжалланган меҳнат воситалари (тизимлар, турли хил бочкалар, қувурлар, омборлар ва бошқалар) киритилади. Учинчи гуруҳга- ишлаб чиқариш жараёнида бевосита қатнашмайдиган, лекин унга шарт-шароит яратиб берадиган меҳнат воситалари киради. Лекин бу воситаларсиз ишлаб чиқариш жараёнининг амалга ошиши мумкин эмас ёки тўла ва самарали амалга ошмаслиги мумкин. Бўларга бинолар, йўллар ва бошқалар мисол бўла олади. Маълумки, бирор маҳсулотни ишлаб чиқариш учун ресурслар керак бўлади. Ишлаб чиқаришга жалб қилинган ресурслар фақат манба, захира сифатида эмас, балки уни ҳаракатга келтирувчи, унга таъсир этувчи омил сифатида ҳам қаралади. Шу сабабли ишлаб чиқаришга жалб этилган ресурсларни ишлаб чиқариш

омиллари деб ҳам аталади. Ресурслар, одатда табиий, капитал ва меҳнат ресурсларигабўлинади. Табиий ресурсларга-ҳаво, сув, қуёшдан келаётган иссиқлик ва ёруғлик, ер майдони, ер ости ва ер усти бойликлари, ўсимликлар ва ҳайвонот дунёси, хуллас одамлар эҳтиёжи учун зарур бўладиган табиатнинг барча неъматлари киради. Капитал ресурслар деб, инсон томонидан яратилган ва бошқа маҳсулот турларини яратишга жалб этиладиган ресурсларга айтилади. Иқтисодчилар уларни ишлаб чиқариш воситалари , деб ҳам аташади. Уларга бино ва иншоотлар, асбоб-ускуна ва машина-механизмлар, турли-туман дастгоҳлар ва жиҳозлар, хомашёлар ва бошқалар киради. Меҳнат ресурслари деганда, меҳнат қилишга лаёқатли кишилар, уларни билими, иш тажрибаси ва меҳнат маҳорати билан биргаликда тушунилади. Ишлаб чикаришда янги техника ва илғор технологиялар ХХ I -асрда қўлланиладиган техника қайси соҳаларга, тармоқларга ёки ишлаб чиқариш корхонасига тегишли бўлмасин, уларга компьютер элементлари киритилади. Ҳозирги замон техникасининг асосини машиналар ташкил этади. Улар қандай ишни бажаришига кўра бир- биридан фарқланади ва энергетика машиналари (турбина, ички ёниш двигатели, электродвигател, электрогенератор ва б.), ишчи машиналар, шу жумладан, технологик машиналар (станок, сеялка ва б.); транспорт машиналари (самолёт, автомобил, вертолёт, велосипед ва б.); ахборот машиналари (оддий арифмометрдан электрон-ҳисоблаш машиналаригача) деб аталади. Ҳозирги ишлаб чиқаришда ана шу машиналарнинг барча турларидан фойдаланилади. Машина ўз вазифасини бажара олиши учун ишчи (ижрочи) органи бўлади. Унинг тузилиши машинанинг вазифасига ва ишлаш шароитига боғлиқдир. Масалан, вентиляторнинг ишчи органи - парраги, экскаваторнинг ишчи органи - ковш, автомобилнинг ишчи органи - ғилдираклари ҳисобланади. Машиналар ишчи органлари ёрдамида кўзланган фойдали ишларни бажаради. Машинанинг

ишчи органини двигател ҳаракатга келтиради. Ҳаракат двигателдан ишчи органга махсус узатмалар (узатиш қурилмалари ёки механизмлар) орқали ўтади. Бунинг учун технологик ва транспорт машиналарида кўпроқ механик узатмалардан, яъни тасмали, занжирли, тишли, червякли, фрикцион узатмалардан фойдаланилади. Агар ҳаракатнинг узатилиши суюқлик ёки газлар иштирокида амалга ошса, бундай узатмалар гидравлик ёки пневматик узатмалар дейилади. Одатда узатма механизм двигател ҳаракатлантирадиган кириш звеноси ва машинанинг ички органи ёки қурилма кўрсаткичига бириккан чиқиш звеносидан ташкил топади. Агар технологик машинанинг ишчи органи, айтайлик, станок суппорти илгарилама-қайтма ва айланма ҳаракат қилса, механизм конструксияси ҳаракатнинг узатилиши ва тезликнинг ўзгаришини таъминлашдан ташқари двигател валининг айланма ҳаракатини суппортнинг илгарилама-қайтма ҳаракатига айлантириши ҳам керак. Машинанинг ишини бошқариш лозим. Илгари машиналарни фақат инсон бошқарар эди. Ҳозир эса ишлаб чиқаришда бошқариш вазифасини бажарадиган автомат мосламалар тобора кенг қўлланмоқда. Улар олдиндан берилган дастур бўйича ишлайди, ишчи эса фақат ишлаб чиқаришнинг боришини назорат қилади. Вазифаси, конструксияси ва ўлчамлари ҳар хил бўлган барча машиналар битта умумий хусусиятга эга - улар фойдали ишни бажаради. Ишчи асбоблар каби техника воситалари ўзича ишни бажара олмаслиги билан машиналардан фарқланади. Асбоб инсоннинг меҳнат қуроли (масалан, нина, белкурак, отвёртка ва б.) ёки машиналарнинг ижрочи органлари (парма, фреза ва б.) сифатида хизмат қилади. Ишчи асбоблардан ташқари ўлчаш асбоблари ҳам мавжуд. Модданинг массасини, ҳароратни, босим ва бошқаларни ўлчаш қурилмалари ўлчанадиган катталикнинг турига кўра бир-биридан фарқланади. Ишлаш принципига кўра механик, электрик, гидравлик, оптик ва б. Шунингдек, комбинасиялашган (электромеханик) қурилмалар бўлиши мумкин.

Ишлаб чиқариш шароитида кўпинча кузатувчининг кўзи илғамайдиган жараёнларнинг айрим параметрларини, масалан, печлардаги иссиқликни, атом реакторининг ҳолати ва бошқаларни ўлчаш зарурати туғилади. Бундай пайтларда қурилмаларнинг датчиклари (параметрларни ўлчагичлар) бевостта объектда, қурилманинг индикатор операторнинг махсус пултида бўлади. Бу хилдаги қурилмаларни дистанцион қурилмалар дейилади. Кўп қурилмалар ўлчанаётган катталикнинг ана шу ўлчаш пайтидаги қийматини кўрсатади. Бўларни кўрсатувчи қурилмалар деб аталади. Улар, масалан, амперметр, волътметр, манометр, тарози ва б. Улар стрелкали ёки рақамли (электрон соатлар типида) бўлиши мумкин. Кундалик турмушда кўрсатувчи қурилмалар жуда қулай бўлса, ишлаб чиқаришда кўпинча ўлчанаётган параметрнинг абсолют қийматидан ташқари, муайян вақт ичида унинг ўзгариш характерини ҳам билиш зарур бўлиб қолади. Ана шундай ҳолларда регистрация қиладиган: ўзи ёзадиган ёки машинкали қурилмалардан фойдаланилади. Юқорида айтилган барча техник қурилмалар машиналар, асбоблар, ускуналар ва қурилмалар ишлаб чиқаришни техникавий жиҳозлаш воситалари бўлиб, улар технологик жараённи амалга ошириш учун зарур. Янги технологиялар принципиал янги техникани тақозо этади ва бундай техникасиз технолог- олимларнинг ғоялари рўёбга чиқмайди. Илмий билимлар юксак даражада ривожланиши билан ишлаб чиқаришнинг техник воситалари узлуксиз такомиллашади. Уларни амалиётга татбиқ этиш муддати анча тезлашади. ХХ-асрнинг биринчи чорагида бажарилган фундаментал илмий тадқиқотлар амалга оширилгунича тахминан 20 йил вақт ўтган бўлса, сўнгги йилларда ана шу вақт кўп ҳолларда 5-6 марта қисқарди. Техниканинг муваффақияти ўз навбатида илмий тадқиқотларнинг суръатини жадаллаштиради ва имкониятларини кенгайтиради. Фан, техника ва ишлаб чиқаришнинг ўзаро чамбарчас боғланиши фан-техника тараққиётини жадаллаштиришнинг муҳим шартидир.

Ҳозирги техника учун олдиндан белгиланган хоссаларга эга бўлган хилма- хил материаллар керак. Бундай материаллар, масалан, жуда катта юк ёки иссиқлик ва совуққа чидамли, муайян физик-кимёвий хоссаларга эга бўлиши (турли агрессив муҳитга, ҳаддан ташқари юқори ёки паст электр ўтказувчанликка бардош бера олиши) лозим. Бунинг зарурлигини техника мураккаб шароитларида ишлатилганида юқори даражада мустаҳкамлиги ва ишлаш қобилиятини сақлаш кераклиги билан изоҳлаш мумкин. Масалан космик кема фазода учаётганида босим ва тебраниш (вибрасия)га, ҳароратнинг кескин фарқланишига, қуёш радиасиясининг таъсири ва ҳоказоларга дуч келади. Демак, бундай аппаратлар учун ўта қаттиқ, иссиққа чидамли материаллар керак. Аслида эса бундай материаллар табиатда йўқ. Турли кимёвий элементларни бирлаштириб олдиндан белгиланган хоссаларга эга бўлган янги материалларни ҳосил қилиш мумкин. Янги материаллар фақат космосдагина зарур эмас. Саноат ва қишлоқ хўжалик техникасини ишлатиш шароити кўпинча ана шу техника тайёрланадиган материал бир неча хоссаларга эга бўлишини, масалан, ҳам тебранишга чидамли, ҳам юқори даражада мустаҳкам ва осон ишлов бериладиган бўлишини тақозо этади. Лекин янги материалларни яратиш зарурлиги фақат мураккаб эксплуатасия шароити билан боғлиқ эмас. Ишлатиб келинаётган қотишмаларнинг айрим таркибий материаллари жуда қиммат, уларнинг табиий запаслари чеклангандир. Синтетик материаллар моддаларнинг турлича бирикиши (композисияси)дан иборат бўлади. Албатта уларни айрим композитларнинг оддийгина аралаштирилиши деб тушунмаслик керак. Композитларнинг фарқли хоссалари: чидамлилиги, юқори даражада мустаҳкамлиги, иссиққа бардош бериши, коррозияланмаслигидир. Бундай материаллардан товушдан тез учадиган самолётларда, денгиз техникасида, қишлоқ хўжалигида, енгил саноат ва ҳоказоларда фойдаланилади.

Кейинги йилларда композит материалларни кўплаб ишлаб чиқаришга ва фойдаланишга алоҳида эътибор берилмоқда. Янги материаллар яратишда уларга ишлов бериш имкониятлари ҳам ҳисобга олинади. Масалан, жуда қаттиқ қотишмалардан заготовкалар кесишда уларга нисбатан қаттиқроқ материалдан ясалган асбоблар бўлиши шарт. Янги материаллар (пластмассалар, синтетик каучуклар, смолалар, сунъий олмос ва ҳ.) туфайли янги технологиялар вужудга келади. Чунончи машинасозликда синтетик олмослардан фойдаланиш деталлар прокат қилинганидан сўнг токарлик ишларисиз силлиқлаш ёки иссиқлигича шлифовкалаш имконини беради. Фақат янги материаллар эмас, балки энергиянинг янги турлари ҳам янги технологиялар яратишга ёрдам беради. Бу жиҳатдан лазер, электрон- нур, плазма технологиялари алоҳида эътиборга лойиқдир. Кам чиқиндили ва чиқиндисиз технологияларни кенг жорий қилиш фан-техника тараққиётини жадаллаштиришнинг муҳим йўналишидир. Кўп ҳолларда дастлабки материалнинг 70-80 фоизини чиқиндилар ташкил қилади. Худди шу сабабли, хусусан машинасозликда Металларни қирқиш билан ишлаш ўрнига чиқиндисиз ва кам чиқиндили технологик усулларни қўллаш ниҳоятда муҳим аҳамиятга эгадир. Мазкур усуллардан бири - деталларни металл порошокларидан тайёрлаш - порошокли Металлургия бўлиб, бу усул илгари минутлар, баъзан соатлар сарфланадиган деталлар тайёрлашни аниқ форма ва ўлчамлар билан секундларда бажариш имконини бераётир. Ана шу усулда металл порошоги (ёки порошоклар аралашмаси) пўлат пресс-қолипга солинади ва катта босим билан прессланади. Шунда металл зарралари бир-бирига жипслашади, натижада геометрик параметрлари бўйича тайёр деталга мос заготовка ҳосил бўлади. Кейин заготовкани махсус печларда жуда юқори температурада қиздирилади (яхлитланади) - металл зарралари бирлашиб, жипс бир жинсли массага айланади. Ғоят мураккаб конфигурасияли детаил, тайёр бўлади. Бу усул билан тайёрланадиган деталлар учун керакли асбоб- ускуналар айрим ҳолларда одатдаги Металл қирқиш станокларига қараганда соддароқ ва

арзонроқ бўлади. Порошокли Металлургиядан иссиққа, коррозияга чидамли янги материаллар олишда ҳам фойдаланилади. Бу эса янги технологиялар янги материаллар яратишга хизмат қилишининг бир мисолидир. Маълумки, Металларни босим билан ишлаш Металл қирқиш станокларида деталлар тайёрлашга нисбатан анча тежамлидир. Механик штамповка ўрнини аста-секин сув зарби, магнит майдони, портлатиш билан штамповкалаш эгалламоқда. Совуқ ва иссиқ ҳолда ҳажмли штамповкалаш, аниқ қуйиш, эриган суюқ материаллардан деталларни штамповкалаш ва ҳоказолар ҳам ниҳоятда тежамли технологиядир. Сўнгги йилларда Металларни қирқиш тезлигини ошириш, кимёвий реаксияларни тезлаштириш ва ҳоказолар ҳисобига анъанавий технологик жараёнларни интенсивлаштиришдан ҳам кенг фойдаланилмоқда. Кўп операцияларни бирлаштирадиган узлуксиз технологик жараёнларни қўллаш катта самара беради. Узлуксиз технология технологик операцияларни қўшиш орқали заготовкаларни, деталлар ва материалларни бир иш ўрнидан иккинчи иш ўрнига ташиш ҳақида бошқа қатор ёрдамчи операцияларни бартараф этади. Масалан, порошокли Металлургия усулида деталлар тайёрлашда кўпинча пресслаш ва қиздириш жараёнлари қўшилади: Металл порошоклари прессланади ва бир йўла қиздирилади. Замонавий ишлаб чиқаришга янги материалларни, илғор технологик жараёнларни жорий этиш, анъанавий технологик жараёнларни интенсивлаштириш халқ хўжалигининг турли тармоқларида ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг асосий йўлидир. Фан техника тараккиётини жадаллаштириш омиллари ва истикболлари. 1. Фан-техника тараққиётини жадаллаштиришнинг асосий йўналишлари. Замонавий фан-техника тараққиёти ютуқларини эгаллаш, ишлаб чиқаришнинг фан ютуқлари ва меҳнат кўп сарфланадиган тармоқларини жадал ривожлантириш керак. Машинасозлик, радиоэлектроника, асбобсозлик

корхоналарини тубдан янгилаш ва янгиларини қуриш ҳамда чиқарилаётган маҳсулотларни янгилаш вазифаси бугунги кунда долзарб бўлиб турибди. Фан-техника таракдиётини жадаллаштириш - давлатимиз иқтисодий сиёсатининг туб масаласидир. Барча илғор янгиликларни тез ва кенг миқёсда ўзлаштириш, ишлаб чиқариш кучларини сифат жиҳатдан янгилаш энг муҳим вазифадир. Шунга кўра ресурсларни фан-техника тараққиётининг барча соҳаларини комплекс автоматлаштиришни, ишлаб чиқариш технологияси ва янги материаллар тайёрлашни ривожлантириш кўзда тутилмокда. Янги технологиялар масалан, плазма, лазер, импулс, радиация, қуёш энергиясидан фойдаланиш, нанотехнология ва бошқалар саноатда сезиларли ўрин олмоқда. Улардан кўзланган мақсад меҳнат унумдорлигини анча ошириш, ресурслардан фойдаланиш самарадорлигини юксалтириш, ишлаб чиқаришда энергия ва материал сарфсиз камайтиришдир. Қишлок хўжалигида, хусусан деҳқончилик ва чорвачиликда ҳам индустриал, интенсив технологияга ўтиш, биотехнология методларини қўллаш амалга оширилмоқда. Хўжалик фаолиятининг турли соҳаларида аввало, асбоб- анжомларни, технологик жараёнларни лойиҳалаштиришда ҳамда бошқаришда автоматлаштирилган тизимларни жорий этиш лозим, керакли маҳсулотни тайёрлашга тез ва исрофгарчиликсиз мослашадиган комплекс-автоматлашган ишлаб чикаришни барпо килиш мўлжалланмоқда. Юксак самарали техниканинг янги авлодларини яратиш ва жорий этишни жадаллаштириш, машиналар тизимларини ҳамда технологик асбоб- ускуналар комплексларини ишлаб чиқаришга ўтиш вазафаси қўйилмоқда. Халқ хўжалигини компъютерлаштириш кенг тус олиб бораётгани сабабли ишлаб чиқаришнинг барча соҳаларини янада мукаммал ҳисоблаш техникаси воситалари билан таъминлаш зарур. Бу тадбир иқтисод ва бошқаришнинг информасион-техник базасини тубдан қайта қуришни амалга ошириш имконини беради. Фан-техника тераққиётининг йўналишларидан бири - олдиндан белгиланган хоссаларга, айниқса, прогрессив конструксион хоссаларга эга бўлган,

жумладан, синтетик, ўта тоза ва бошқа материаллар яратишдир. Уларни ишлаб чиқаришга жорий этиш Металлар ва қотишмаларни, қиммат табиий материалларни тежаш имконини беради. Энергияни тежашга, унинг янги манбаларидан фойдаланишга катта аҳамият берилмоқда. Қуёш энергияси, шамол энергияси ва бошқа муқобил энергия манбаларидан фойдаланишни кенг ривожлантириш мамлакатимиз энергетика саноатини сифат жиҳатдан янги асосда қайта қуриш ва органик ёқилғининг ўта камёб турлари сарфланишини камайтириш имконини беради. Юқори категориядаги сифатли саноат маҳсулотлари ишлаб чиқаришни анча кўпайтириш, техниканинг ишончлигини ошириш ва эксплуатация муддатларини узайтириш мўлжалланмокда. Шу мақсадда сифатни бошқаришнинг комплекс тизими жорий этилмоқда. Фан- техниканинг истиқболли ютуқлари асосида деталлар, қисмлар ва технологияларни тармоқлар ҳамда тармоқлараро унификациялаштириш амалга оширилмоқда. Фан-техника тараққиётининг юқорида кўриб чиқилган ва бошқа барча турдаги йўналишларини муваффақиятли амалга ошириш фаннинг ишлаб чиқариш билан максимал даражада яқинлашувига, "Илмий ғоя-ишлаб чиқиш - жорий этиш" жараёнининг тезлашувига ёрдам беради. Шунга кўра илмий-ишлаб чиқариш бирлашмаларининг тармоқлари ривожлантирилмоқда, тармоқлараро илмий-техник комплекслар, яъни фан билан ишлаб чиқаришни бирлашувининг принципиал янги шакли кенгайтирилмоқда. Жамиятнинг ижтимоий ривожланиши, моддий ишлаб чиқариш соҳасининг ривожланиши ва мураккаблашиб бориши, фан-техника тараққиёти омили ролининг ошиб бориши номоддий неъматларга бўлган талабнинг кўпайишига олиб келди. Фан-техника тараққиётини ривожлантиришда, кўп меҳнат ва илм- фан ютуқларидан фойдаланиш талаб қилинадиган замонавий янги ишлаб чиқаришларни ўзлаштиришда ташаббускор бўлиш, республикамизнинг келажак йўлини очиб бориши лозим. Шунинг учун биз танлаган бош йўл - республиканинг барча табиий бойликларини-пахта, Металлар, пилла, газ, мева-сабзавот ва бошқа

маҳсулотларни қайта ишлашни кўпайтиришдан иборат ҳисобланади. Бу вазифани фан-техника ютуқларига асосланган сермеҳнат ишлаб чиқаришни, малакали мутахассис ва меҳнаткашларнинг барча табақа вакиллари савиясининг ўсишини таъминламасдан бажариб бўлмайди. Бу эса ўз навбатида ишга ижодий, қизиқиш билан ёндашиш, кам сарфлаб энг юқори натижаларга ва маҳсулотнинг юксак сифатли бўлишига эришиш учун интилиш - олға томон ҳаракатнинг, халқ фаровонлигини ва мамлакатимиз қудратини оширишнинг гарови ҳисобланади. 2.Янги материаллар ва замонавий технологиялар . Ҳозирги техника учун олдиндан белгиланган хоссаларга эга бўлган хилма- хил материаллар керак. Бундай материаллар, масалан, жуда катта юк ёки иссиқлик ва совуққа чидамли, муайян физик-кимёвий хоссаларга эга бўлиши (турли муҳитга, ҳаддан ташқари юқори ёки паст электр ўтказувчанликка дош бера олиши) лозим. Бунинг зарурлигини техника мураккаб шароитларида ишлатилганида юқори даражада мустаҳкамлиги ва ишлаш қобилиятини сақлаш кераклиги билан изоҳлаш мумкин. Масалан, космик кема учаётганида босим ва вибрасияга, температуранинг кескин фарқланишига, қуёш радиасиясининг таъсири ва ҳоказоларга дуч келади. Демак, бундай аппаратлар учун ўта қаттиқ, иссиққа чидамли материаллар керак. Аслида эса бундай материаллар табиатда йўқ. Турли химиявий элементларни бирлаштириб олдиндан белгиланган хоссаларга эга бўлган янги материалларни ҳосил қилиш мумкин. Янги материаллар фақат космосдагина зарур эмас. Саноат ва қишлоқ хўжалик техникасини ишлатиш шароити кўпинча ана шу техника тайёрланадиган материал бир неча хоссаларга эга бўлишини, масалан, ҳам вибрасияга чидамли, ҳам юқори даражада мустаҳкам ва осон ишлов бериладиган бўлишини тақозо этади. Лекин янги материаллар яратиш зарурлиги фақат мураккаб эксплуатация шароити билан боғлик эмас. Ишлатиб келинаётган қотишмаларнинг айрим таркибий материаллари жуда қиммат, уларнинг табиий запаслари чеклангандир. Янги материаллар яратишда уларга ишлов бериш имкониятлари ҳам ҳисобга олинади. Масалан, жуда қаттиқ қотишмалардан заготовкалар кесишда уларга

нисбатан қаттиқроқ материалдан ясалган асбоб-ускуна ва мосламалар бўлиши шарт. Янги материаллар (пластмассалар, синтетик каучуклар, смолалар, сунъий олмос ва ҳоказолар) туфайли янги технологиялар вужудга келади. Чунончи машинасозликда синтетик олмослардан фойдаланиш деталлар прокат қилинганидан сўнг токарлик ишларисиз силлиқлаш ёки иссиқлигича шлифовкалаш имконини беради. Фақат янги материаллар эмас, балки энергиянинг янги турлари ҳам янги технологиялар яратишга ёрдам беради. Бу жиҳатдан лазер, электрон-нур, плазма технологиялари алоҳида эътиборга лойиқдир. Кам чиқиндили ва чиқиндисиз технологияларни кенг жорий қилиш фан- техника тараққиётини жадаллаштиришнинг муҳим йўналишидир. Кўп ҳолларда дастлабки материалнинг 70-80 фоизини чиқиндилар ташкил этади. Худди шу сабабли хусусан машинасозликда Металларни қирқиш билан ишлаш ўрнига чиқиндисиз ва кам чиқиндили технологик усуллами қўллаш ниҳоятда муҳим аҳмиятга эгадир. Бу эса енгил саноат ва тикувчилик ҳамда тўқимачиликда ҳам жуда муҳим омиллардан ҳисобланади. Замонавий ишлаб чиқаришга янги материалларни, илғор технологик жараёнларни жорий этиш, анъанавий технологик жараёнларни интенсивлаштириш халқ хўжалигининг турли тармоқларида ишлаб чикариш самарадорлигини оширишнинг асосий йўлидир. Ишлаб чикаришни тайёрлашга оид технологик хужжатлар Технологик ҳужжатларнинг рўйхати ва мазмуни технологик ҳужжатлар ягона системасининг давлат стандартлари билан белгиланади. Технологик ҳужжатларнинг асосий турлари - маршрут харитаси, операция картаси, эскизлар картаси, технологик инструкция, асбоб-ускуналар ведомостидир. Бўларнинг дастлабки иккитасидан ишлаб чиқаришнинг ҳаммасида, кейингиларидан эса кўпинча фақат доналаб ва кам серияли ишлаб чиқаришда фойдаланилади.

Маршрут карталарида чиқариладиган маҳсулотнинг характеридан қатъий назар, материаллар, яримфабрикатлар ва заготовкалар тайёр маҳсулотга айлангунича босиб ўтадиган бутун йўл акс этади. Маршрут картада барча операциялар бўйича буюмлар тайёрлашнинг технологик жараёни тавсифи, асбоб-ускуналар, жиҳозлар, қўлланадиган материаллар ҳақидаги маъумотлар, шунингдек, меъёрий характердаги айрим маълумотлар бўлади. Операция карталарида ўтишлар бўйича ҳар бир алоҳида операциянинг бажарилиши маршрут карталаридагига қараганда батафсилроқ ифодаланади. Шунингдек, уларда асбоб-анжомларнинг, қўлланадиган контрол ўлчов асбоблари ва қурилмаларнинг рационал иш режими кўрсатилади. Ҳужжатларда белгиланган иш тартибига, техникадан фойдаланиш қоидаларига, технология интизомига аниқ риоя қилиш технологик жараённи амалга оширишнинг мажбурий шартидир. Технологик жараён одатда уч босқичдан: заготовкаларни олиш, тайёр деталларни ясаш ва буюмларни йиғишдан иборатдир. Ана шу тайёрлов, шакл бериш ва йиғиш босқичлари халқ хўжалигининг кўп тармоқларига доир корхоналардаги технологик жараёнларда ўз ўрнига эга. Масалан, машинасозлик корхонасидаги технологик жараённинг қандай ўтишини кўрайлик. Тайёрлов босқичи тайёрлов (қуйиш, штамповкалаш) цехларда амалга ошади. Уларда дастлабки материаллар ва хом ашёлардан бўлажак деталларнинг заготовкалари олинади. Корхонада хом ашёнинг сарфланиши мазкур цехлардаги ишчилар (қуювчилар, моделчилар, қолипчилар, прессловчилар, штамповкачилар) меҳнатининг сифатига ва тайёрлов ишлаб чиқаришининг техник жиҳозланишига кўпроқ боғлиқдир. Заготовка қанчалик аниқ ясалса, Металлга ишлов беришда у шунчалик кам исроф қилинади, ишлаб чиқариш шунча тежамли бўлади. Деталларга шакл бериш босқичи механика цехларида ўтади. Олинган заготовкаларга турли асбоб-ускуналардан фойдаланиб ҳар хил станокларда ишлов берилади. Бу ишни ҳар хил касбдаги ишчилар: токарлар, фрезерчилар, слесарлар, пардозловчи ва бошқалар бажаради. Тайёрланган деталларга тегишли

цехларда техник талабларга мувофиқ техник, кимёвий ёки бошқача ишлов берилади. Бу эса уларнинг чидамлилиги ва мустаҳкамлигини оширади. Айрим деталларни ташқи муҳит таъсиридан сақлаш учун уларнинг сиртига турли қопламалар суртилади. Деталлар ишлов бериш цехларидан йиғув цехига келади. Йиғиш босқичини икки поғонага: тайёрланадиган буюмнинг таркибий қисми шаклланадиган асосий йиғиш ва буюмни умумий йиғиш поғоналарига бўлиш мумкин. Масалан, автомобил заводининг бир цехида двигател, иккинчи цехида бўлажак буюмнинг кузови йиғилади, бу асосий йиғиш бўлади, умумий (сўнгги) йиғиш бош конвейерда боради: бунда йиғиш бирликлари ва деталлардан автомобил ҳосил бўлади. Бу жараён маҳсулот тайёрлашдаги технологик жараён бўлиб, бу жараёндан олдин корхонанинг конструкторлик, технологик ва ташкилий-ишлаб чиқариш тайёргарлигидан иборат янги буюмни саноат кўламида ўзлаштириш орқали амалга ошади. Конструкторлик тайёргарлиги берилган топшириқни техник- иқтисодий асослаш ва буюмга қўйиладиган техник талаблар ифодаланган дастлабки ҳужжатни ишлаб чиқишдан бошланади. Охирги натижа ишчи ҳужжат, яъни ишчи чизмалар бўлиб, уларда буюмларни тайёрлаш ва контрол қилиш учун зарур: йиғиш чизмалари, деталларнинг чизмалари, уларнинг тафсилотлари ва ҳоказолар ифодаланади. Ана шу ҳужжатлар асосида корхонанинг технологик тайёргарлиги амалга ошади. Бу тайёргарлик маҳсулот тайёрлашнинг технологик жараёнларини ишлаб чиқаришдан иборат бўлиб, у технологик ҳужжатларда: маршрут, операция карталари ва ҳоказоларда ўз аксини топади. Ишлаб чиқаришнинг технологик тайёргарлиги ягона системасига, яъни халқ хўжалигининг исталган тармоғига мансуб ҳар бир корхона риоя этадиган стандартларга мувофиқ амалга оширилади. Технологик жараёнларни лойиҳалашда бир томондан буюмга қўйиладиган техник талаблар, иккинчи томондан ишлаб чиқаришнинг имкониятлари, унинг зарур станоклар, инструментлар ва ишчи кадрлар билан таъминланганлиги ҳисобга олинади.

Корхонанинг ташкилий ишлаб чиқариш тайёргарлиги унинг технологик тайёргарлигига чамбарчас боғлиқдир. У цехлар ва участкаларнинг тўғри ташкил этилишидан, таъминот, жиҳозларни жойлаштириш, буюмнинг тажриба намуналарини тайёрлаш масалаларини аниқлашдан иборатдир. Кўпинча маҳсулотни саноат кўламида ўзлаштиришни тезлаштириш учун ишлаб чиқаришнинг баъзи тайёргарлик босқичлари бирлаштирилади. Технологик ҳужжатлар ягона тизими давлат стандартлари билан белгиланади. "Стандарт" лотинча сўз бўлиб, ўзбекчада андоза, меъёр каби маънони билдиради. Стандартлаш - муайян соҳадаги фаолиятни тартибга солиш мақсадида қоидалар белгилаш ва уларни қўллашдан иборат. Стандартлаш объектлари — аниқ маҳсулот, меъёрлар, усуллар, атамалар ва ҳ.к. Тикувчилик саноатида синаб кўриш, маҳсулот сифатини назорат қилиш, ўраб жойлаш, тамғалаш ва сақлаш усуллари, тикиш технологияси ва ҳ.к. стандартлаштириш объектлари бўлиши мумкин. Стандартлаш тизимининг асосий вазифалари тайёр маҳсулотнинг, хом ашё ва материалларнинг сифатига қўйиладиган талабларни белгилаш, маҳсулот сифати кўрсакичлари ягона тизимини, бу тизимни синаб кўриш усул ва воситаларини белгилаш, бир хиллаштириш усулларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш, мамлакатда ўлчаш ишларининг бир хилда бўлишини ва тўғрилигини таъминлаш, ҳужжатлар ягона тизимини ўрнатиш ва ҳ.к. ҳисобланади. Стандартлашдан асосий мақсад - техника тараққиётини жадаллаштириш, меҳнат унумини ошириш, маҳсулот сифатининг оптимал даражасини ва бошқа мамлакатлар билан экспортни кенг ривожлантириш ва маданий ҳамкорлик учун шароитни таъминлаш ва ҳ. Стандартлаш давлат тизими барча тоифадаги стандартларни ва бошқа меъёрий-техник ҳужжатларни ишлаб чиқиш, расмийлаштириш, тасдиқлаш, нашр этиш ва жорий қилишнинг ягона тартибини, шунингдек, стандартлар ва техник шартлар жорий этилиши ва уларга риоя қилиш устидан давлат назорат ва идора назорати тартибини ўрнатади. Стандартлаш ва ўлчаш ишларига мамлакатда Давлат стандартлар комитети бевосита ёки ўзи ташкил этган органлар ва хизматлар орқали раҳбарлик қилади.

Стандартлар тавсифи . Стандартлаштириш давлат тизими учта стандарт тоифасидан иборат: халқаро стандартлар, Ўзбекистон Республикаси давлат стандартлари, соҳа ва корхона стандартлари. Стандартларда ишлаб чиқариладиган маҳсулотга нисбатан қўйиладиган талаблар белгилаб қўйилган бўлади. Давлат стандартларида бу талаблар мустаҳкамланган бўлиб, улар истеъмолчиларга сифатли маҳсулотларни етказиб беришни кафолатлайди ва айни вақтда корхоналарга ўз ихтиёридаги ҳамма воситалардан фойдаланиб, бу сифатни мунтазам яхшилаб бориш имконини беради. Стандартга риоя қилинмаса қонун олдида жавоб берилади. Давлат стандард ҳуқуқий ва техник меъёр ҳисобланади: ҳуқуқийлиги шундаки, унда стандартга мос бўлмаган маҳсулот етказиб берилгани учун корхоналарнинг мулкий жавобгарлиги кўзда тутилган бўлади; техниклиги эса шундаки, унда маҳсулот сифатига давлат қўйган талаблар кўрсатилган бўлади. Стандартларда назарда тутилган кўрсаткичлар маҳсулот сифатнинг энг паст чегараси бўлиб, сифати бундан паст бўлган маҳсулот сифатсиз ҳисобланади. Давлат стандартларини Республикамиздаги ҳамма корхоналар, ташкилотлар ва муассасалар қўллаши шарт. Соҳа стандартларини қўллаш мазкур соҳадаги ҳамма корхоналар ва ташкилотлар учун, шунингдек, шу соҳа маҳсулотини ишлатувчи (истеъмол қилувчи) бошқа соҳалардаги (буюртмачи) корхоналар ва ташкилотлар учун мажбурийдир. Корхона стандартлари муайян корхона учунгина мажбурийдир. Стандартларни ишлаб чиқиш, тасдиқлаш ва жорий этиш . Давлат стандарти -. жуда кўплаб олим, муҳандис, техник ходимлар, ишлаб чиқаришдаги янгилик изловчи жамоаларнинг меҳнатидир. Давлат стандартларини Ўзбекистон Республикаси стандартлар қўмитаси тасдиқлайди. Соҳа стандартларини шу соҳа вазирликлари ва маҳкамалари тегишли маҳсулот турига мўлжаллаб тасдиқлайди. Корхона стандартларини тегишли корхона раҳбарлари тасдиқлайди. Қабўл қилинган ва тасдиқланган стандарт давлат қонунига айланади, юқори сифатли маҳсулот эталони бўлиб қолади. Стандартларни жорий қилиш белгиланган муддатларда бўлиши керак.

Стандартларни жорий этиш ва уларга риоя қилиш назорати. Стандартлар техник интизомига риоя қилишни давлат назорати ва соҳа назорати кузатиб боради. Стандартга мос келмайдиган маҳсулот ишлаб чиқарилса, давлат назорати ва соҳа назорати уни ишлаб чиқаришни ва сотишни ман этиб қўйиши мумкин. Тартиб бузарларга нисбатан тақиқ чоралари кўришдан ташқари давлат назорати ва соҳа назорати стандартлар жорий қилишда, улардан четга чиқмасликда, маҳсулот сифатини яхшилашда корхоналарга ёрдам беради. Янги техника ва илғор технология, унинг ифодаланиши - дарс лойихаси. Дарснинг мақсади: а) таълимий- ўқувчиларга янги техника ва илғор технология ва унинг ифодаланиши ҳақида тушунча бериш; б) тарбиявий - ўқувчиларда ишлаб чиқариш соҳаларидаги касблафга нисбатан қизиқиш уйғотиш, уларда янгиликка интилиш ҳиссини тарбиялаш; в) ривожлантирувчи - ўқувчиларнинг янги техника ва илғор технология ҳақидаги билимларини ривожлантириш; г) ижодий - ўқувчиларга янги техника ва илғор технологиялар ҳақидаги билимларини мустақил эгаллашларига кумаклашиш; д) амалий - бирорта буюмга қараб нусхасини мустақил тайёрлашга ўргатиш. Касбга йўналтирувчи мақсад : ўқувчиларнинг ишлаб чиқариш соҳаларида янгиликларни қўллашга оид билимларини кенгайтириш орқали уларни шу касбларга бўлган қизиқишларини мутаҳкамлаш, бирор касбни танлашларига кўмаклашиш. Дарснинг вазифалари : - янги техника ва илғор технология ҳақида тушунча бериш; - ишлаб чиқариш соҳаларида техника ва илғор технологиянинг афзалликлари ва қийинчиликлари ҳақида маълумот бериш.

- ишлаб чиқариш соҳаларининг ривожланиши бевосита янги техника ва илғор технологияларни жорий етиш билан боғликлигини тушунтириш. Дарс типи : Янги билимлар бериш. Дарс тури : назарий. Дарсда қўлланиладиган ўқитиш методлари: маъруза, суҳбат, тушунтириш. Фанлараро боғланиш : техника, технология, математика, информатика, физика, иқтисодий билим асослари ва б. Дарс жиҳози: тарқатма материаллар, компютер, проектор, экран, ишлаб чиқариш соҳаларига оид слайдлар, кўргазмалар ва ҳ. Дарснинг бориши: I . Ташкилий қисм. II. Ўтилган дарсни сўраш ва баҳолаш: 1. Технология деб нимага айтилади? 2. Технологик жараён нима? 3.Технологик жараён билан технологик усулларнинг умумийлиги нимада? III Янги мавзуни баён қилиш. Режа: 1. Ҳозирги замон техникаси. 2. Илғор технология. ХХ I асрда қўлланиладиган техника қайси соҳаларга, тармоқларга ёки ишлаб чиқариш корхонасига тегишли бўлмасин, уларда компьютер элементлари киритилади. Ҳозирги замон техникасининг асосини машиналар ташкил этади. Улар қандай ишни бажаришига кўра бир- биридан фарқланади ва энергетика машиналари (турбина, ички ёниш двигатели, электродвигател, электрогенератор ва б.), ишчи машиналар, шу жумладан, технологик машиналар (станок, сеялка ва б.); транспорт машиналари (самолёт, автомобилт, вертолёт, велосипед ва б.); ахборот машиналари (оддий арифмометрдан электрон-ҳисоблаш машиналаригача) деб аталади. Ҳозирги ишлаб чиқаришда ана шу машиналаминг барча турларидан фойдаланилади.

Машина ўз вазифасини бажара олиши учун ишчи (ижрочи) органи бўлади. Унинг тузилиши машинанинг вазифасига ва ишлаш шароитига боғлиқдир. Масалан, вентиляторнинг ишчи органи - парраги, экскаваторнинг ишчи органи - ковш, автомобилнинг ишчи органи - ғилдираклари ҳисобланади. Машиналар ишчи органлари ёрдамида кўзланган фойдали ишларни бажаради. Машининг ишчи органини двигател ҳаракатга келтиради. Ҳаракат двигателдан ишчи органга махсус узатмалар (узатиш қурилмалари ёки механизмлар) орқали ўтади. Бунинг учун технологик ва транспорт машиналарида кўпроқ механик узатмалардан, яъни тасмали, занжирли, тишли, червякли, фриксион узатмалардан фойдаланилади. Агар ҳаракатнинг узатилиши суюқлик ёки газлар иштирокида амалга ошса, бундай узатмалар гидравлик ёки пневматик узатмалар дейилади. Одатда узатма механизм двигател ҳаракатлантирадиган кириш звеноси ва машинанинг ички органи ёки қурилма кўрсаткичига бириккан чиқиш звеносидан ташкил топади. Агар технологик машинанинг ишчи органи, айтайлик, станок суппорти илгарма-қайтма ва айланма ҳаракат қилса, механизм конструксияси ҳаракатнинг узатилиши ва тезликнинг ўзгаришини таъминлашдан ташқари двигател валининг айланма ҳаракатини суппортнинг илгарама-қайтма ҳаракатига айлантириши ҳам керак. Машинанинг ишини бошқариш лозим. Илгари машиналарни фақат инсон бошқарар эди. Ҳозир эса ишлаб чиқаришда бошқариш вазифасини бажарадиган автомат мосламалар тобора кенг қўлланмоқда. Улар олдиндан берилган дастур бўйича ишлайди, ишчи эса фақат ишлаб чиқаришнинг боришини назорат қилади. Вазифаси, конструксияси ва ўлчамлари ҳар хил бўлган барча машиналар битта умумий хусусиятга эга - улар фойдали ишни бажаради. Ишчи асбоблар каби техника воситалари ўзича ишни бажара олмаслиги билан машиналардан фарқланади. Асбоб инсоннинг меҳнат қуроли (масалан, нина, белкурак, отвёртка ва б.) ёки машиналаринг ижрочи органлари (парма, фреза ва б.) сифатида хизмат қилади. Ишчи асбоблардан ташқари ўлчаш асбоблари ҳам мавжуд

бўлиб, сиз улар билан маҳсулот сифатини назорат қилиш масаласини ўрганишда танишдингиз. Кўпчилигингиз пармалаш станокларида ишлашда кондуктор деб аталадиган техник мосламани учратган. Бу мослама олдин режаламасдан деталнинг керакли жойида тешик пармалаш имконини беради. Деталнинг ҳар бир тури учун махсус ишлаб чиқилган ва тайёрланган кондуктор бўлиши керак. Ана шу мосламалар, махсус асбоблар ва бошқа асбоблар пармалаш станогининг ускуналари ҳисобланади. Ускуна деганда, технологик жиҳозларни тўл дирадиган ва технологик жараённинг муайян қисмини мустаҳкамлаш, заготовка ҳамда деталларни узатиш ва назорат қилишни бажариш учун керакли техник мосламаларнинг ҳаммаси тушунилади. Ишлаб чиқаришнинг ҳар қандай тармоғида қўлланадиган техника воситаларининг катта группасини назорат-ўлчов қурилмалари ташкил қилади. Улар қатор белгилари: вазифаси, ишлаш принципи ва ҳоказолари бўйича таснифланади. Модданинг массасини, ҳароратни, босим ва бошқаларни ўлчаш қурилмалари ўлчанадиган катталикнинг турига кўра бир-биридан фарқланади. Ишлаш принципига кўра механик, электрик, гидравлик, оптик ва б. Шунингдек, комбинациялашган (электромеханик) қурилмалар бўлши мумкин. Ишлаб чиқариш шароитида кўпинча кузатувчининг кўзи илғамайдиган жараёнларнинг айрим параметрларини, масалан, печлардаги иссиқликни, атом реакторининг ҳолати ва бошқаларни ўлчаш зарурати туғилади. Бундай пайтларда қурилмаларнинг датчиклари (параметрларни ўлчагичлар) бевостта объектда, қурилманинг индикатори (ўлчанаётган катталикнинг кўрсаткичи) операторнинг махсус пултида бўлади. Бу хилдаги қурилмаларни дистансион қурилмалар дейилади. Кўп қурилмалар ўлчанаётган катталикнинг ана шу ўлчаш пайтидаги қийматини кўрсатади. Бўларни кўрсатувчи қурилмалар деб аталади. Улар, масалан, амперметр, волтметр, манометр, тарози ва б. Улар стрелкали ёки рақамли (электрон соатлар типида) бўлиши мумкин.

Кундалик турмушда кўрсатувчи қурилмалар жуда қулай бўлса, ишлаб чиқаришда кўпинча ўлчанаётган параметрнинг абсолют қийматидан ташқари, муайян вақт ичида унинг ўзгариш характерини ҳам билиш зарур бўлиб қолади. Ана шундай ҳолларда регистрация қиладиган: ўзи ёзадиган ёки машинкали қурилмалардан фойдаланилади. Юқорида айтилган барча техник қурилмалар машиналар, асбоблар, ускуналар ва қурилмалар ишлаб чиқаришни техникавий жиҳозлаш воситалари бўлиб, улар технологик жараённи амалга ошириш учун зарур. Янги технологиялар принципиал янги техникани тақозо этади ва бундай техникасиз технолог- олимларнинг ғоялари рўёбга чиқмайди. Илмий билимлар юксак даражада ривожланиши билан ишлаб чиқаришнинг техник воситалари узлуксиз такомиллашади. Уларни амалиётга татбиқ этиш муддати анча тезлашади. ХХ-асрнинг биринчи чорагида бажарилган фундаментал илмий тадқиқотлар амалга оширилгунича тахминан 20 йил вақт ўтган бўлса, сўнгги йилларда ана шу вақт кўп ҳолларда 5-6 марта қисқарди. Техниканинг муваффақияти ўз навбатида илмий тадқиқотларнинг суръатини жадаллаштиради ва имкониятларини кенгайтиради. Фан, техника ва ишлаб чиқаришнинг ўзаро чамбарчас боғланиши фан-техника тараққиётини жадаллаштиришнинг муҳим шартидир. Ҳозирги техника учун олдиндан белгиланган хоссаларга эга бўлган хилма-хил материаллар керак. Бундай материаллар, масалан, жуда катта юк ёки иссиқлик ва совуққа чидамли, муайян физик-кимёвий хоссаларга эга бўлиши (турли агрессив муҳитга, ҳаддан ташқари юқори ёки паст электр ўтказувчанликка дош бера олиши) лозим. Бунинг зарурлигини техника мураккаб шароитларида ишлатилганида юқори даражада мустаҳкамлиги ва ишлаш қобилиятини сақлаш кераклиги билан изоҳлаш мумкин. Масалан космик кема фазода учаётганида босим ва тебраниш (вибрасия)га, ҳароратнинг кескин фарқланишига, Қуёш радиациясининг таъсири ва ҳоказоларга дуч келади. Демак, бундай аппаратлар учун ўта қаттиқ, иссиққа чидамли материаллар керак. Аслида эса бундай материаллар табиатда йўқ. Турли

кимёвий элементларни бирлаштириб олдиндан белгиланган хоссаларга эга бўлган янги материалларни ҳосил қилиш мумкин. Янги материаллар фақат космосдагина зарур эмас. Саноат ва қишлоқ хўжалик техникасини ишлатиш шароити кўпинча ана шу техника тайёрланадиган материал бир неча хоссаларга эга бўлишини, масалан, ҳам тебранишга чидамли, ҳам юқори даражада мустаҳкам ва осон ишлов бериладиган бўлишини тақозо этади. Лекин янги материалларни яратиш зарурлиги фақат мураккаб эксплуатация шароити билан боғлиқ эмас. Ишлатиб келинаётган қотишмаларнинг айрим таркибий материаллари жуда қиммат, уларнинг табиий запаслари чеклангандир. Композицон материаллар ҳақида . Бу синтетик материаллар моддаларнинг турлича бирикиши (композицияси)дан иборат бўлади. Албатта уларни айрим компонентларнинг оддийгина аралаштирилиши деб тушунмаслик керак. Композитларнинг фарқли хоссалари: чидамлилиги, юқори даражада мустаҳкамлиги, иссиққа бардош бериши, коррозияланмаслигидир. Бундай материаллардан товушдан тез учадиган самолётларда, денгиз техникасида, қишлоқ хўжалигида, енгил саноат ва ҳоказоларда фойдаланилади. Кейинги йилларда композит материаллрни кўплаб ишлаб чиқаришга ва фойдаланишга алоҳида эътибор берилмоқда. Янги материаллар яратишда уларга ишлов бериш имкониятлари ҳам ҳисобга олинади. Масалан, жуда қаттиқ қотишмалардан заготовкалар кесишда уларга нисбатан қаттиқроқ материалдан ясалган асбоблар бўлиши шарт. Янги материаллар (пластмассалар, синтетик каучуклар, смолалар, сунъий олмос ва ҳ.) туфайли янги технологиялар вужудга келади. Чунончи машинасозликда синтетик олмослардан фойдаланиш деталлар прокат қилинганидан сўнг токарлик ишларисиз силлиқлаш ёки иссиқлигича шлифовкалаш имконини беради. Фақат янги материаллар эмас, балки энергиянинг янги турлари ҳам янги технологиялар яратишга ёрдам беради. Бу жиҳатдан лазер, электрон-нур, плазма технологиялари алоҳида эътиборга лойиқдир. Кам чиқиндили ва чиқиндисиз технологияларни кенг жорий қилиш фан-техника тараққиётини жадаллаштиришнинг муҳим йўналишидир.

Металл қирқиш станокларида ишлаётганинда анчагина Металл қириндига айланади. Кўп ҳолларда дастлабки материалнинг 70-80 фоизини чиқиндилар ташкил қилади. Худди шу сабабли, хусусан машинасозликда Металларни қирқиш билан ишлаш ўрнига чиқиндисиз ва кам чиқиндили технологик усулларни қўллаш ниҳоятда муҳим аҳамиятга эгадир. Мазкур усуллардан бири - деталларни металл порошокларидан тайёрлаш - порошокли Металлургия бўлиб, бу усул илгари минутлар, баъзан соатлар сарфланадиган деталлар тайёрлашни аниқ форма ва ўлчамлар билан секундларда бажариш имконини бераётир. Ана шу усулда Металл порошоги (ёки порошоклар аралашмаси) пўлат пресс-қолипга солинади ва катта босим билан прессланади. Шунда Металл зарралари бир-бирига жипслашади, натижада геометрик параметрлари бўйича тайёр деталга мос заготовка ҳосил бўлади. Кейин заготовкани махсус печларда жуда юқори температурада қиздирилади (яхлитланади) - металл! Зарралари бирлашиб, жипс бир жинсли массага айланади. Ғоят мураккаб конфигурацияли детал, тайёр бўлади. Бу усул билан тайёрланадиган деталлар учун керакли асбоб-ускуналар айрим ҳолларда одатдаги металл қирқиш станокларига қараганда соддароқ ва арзонроқ бўлади. Порошокли Металлургиядан иссиққа, коррозияга чидамли янги материаллар олишда ҳам фойдаланилади. Бу эса янги технологиялар янги материаллар яратишга хизмат қилишининг бир мисолидир. Маълумки, Металларни босим билан ишлаш металл қирқиш станокларида деталлар тайёрлашга нисбатан анча тежамлидир. Механик штамповка ўрнини аста-секин сув зарби, магнит майдони, портлатиш билан штамповкалаш эгалламоқда. Совуқ ва иссиқ ҳолда ҳажмли штамповкалаш, аниқ қуйиш, эриган суюқ материаллардан деталларни штамповкалаш ва ҳоказолар ҳам ниҳоятда тежамли технологиядир. Сўнгги йилларда Металларни қирқиш тезлигини ошириш, кимёвий реакцияларни тезлаштириш ва ҳоказолар ҳисобига анъанавий технологик жараёнларни интенсивлаштиришдан ҳам кенг фойдаланилмоқда. Кўп операцияларни бирлаштирадиган узлуксиз технологик жараёнларни қўллаш катта самара беради. Узлуксиз технология технологик операцияларни

қўшиш орқали заготовкаларни, деталлар ва материалларини бир иш ўрнидан иккинчи иш ўрнига ташиш ҳақида бошқа қа тор ёрдамчи операцияларни бартараф этади. Масалан, порошокли Металлургия усулида деталлар тайёрлашда кўпинча пресслаш ва қиздириш жараёнлари қўшилади: металл порошоклари прессланади ва бир йўла қиздирилади. Замонавий ишлаб чиқаришга янги материалларни, илғор технологик жараёнларни жорий етиш, анъанавий технологик жараёнларни интенсивлаштириш халқ хўжалигининг турли тармоқларида ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг асосий йўлидир.

Адабиётлар : 1. Узвийлаштирилган Давлат таълим стандарти ва ўқув дастури . - Т .: " Янгийўл полиграф серви c", 2010. -292 б . 2. Бўлатов С.С. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Т.: Меҳнат, 1991. , 3. Калюга СУ., Чечел И.Д. Ишлаб чиқариш асослари. Касб танлаш. 1-2-қ. Т.: Ўқитувчи, 1988, 1989. 4. Каримов И., Эргашев С, Тоҳиров Ў.О. V -синфда меҳнат таълими дарсларида халқ ҳунармандчилиги ишларини ўрганиш. Услубий қўлланма. -Т.: Фан ва технология, 2009. -40 б. 5. Каримов Исмоил, Тоҳиров Ў.О. Мустақиллик - энг буюк неъмат: Дарс ишланма. Т.: 2012. 6. Тоҳиров Ў. "Тикувчилик ва дизайн" бизнес лойиҳаси -ўқувчилар тадбиркорлик кўникмаларини шакллантириш омили сифатида. "Таълим ва технология": Илмий-услубий мақолалар тўплами. Т., 2012. Кс2 (17).-Б. 460-462. 7. Тоҳиров Ў. Меҳнат таълимини мазмунан модернизациялаш жараёнида графикли органайзерлардан фойдаланиш усуллари. "Таълим технологиялари": Илмий-услубий журнал. Махсус сон. Т., 2012. Б. 40-44.

Похожие

Қоғоз ишлаб чиқариш

Ишлаб чиқариш асослари

Картон ишлаб чиқариш технологияси

Фан ва ижод

Касб махорати фаннинг предмети. Автомобилсозликда ишлаб чиқариш жараёнлари