Фан ва ижод - Техника и технология - Рефераты

Фан ва ижод

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72 KB

Фан ва ижод Режа: 1.Илмий ижод тушунчаси ва унинг илмий жараёндаги ўрни 2.Илмий эксперимент

ТАЯНЧ ТУШУНЧАЛАР Абстрактлаштириш ёки мавхумлаштириш (фанда) фикрлаш жараёни, ўрганилаётган ҳодисаларнинг асосий қонуниятларини акс эттириш имконини берадиган назарий умумлаштириш. Адаптация ёки мослаштиршн (фанда) акс эттиришнинг алоҳида шакли, ички ва ташқи муҳит ўртасида динамик мувозанат ўрнатувчи жараён. Архетип жамоавий онгсиз ҳолатларда мавжуд бўлиб, тасав вурнинг фаоллигини ўстирувчи фантазиялар образларининг туғма психик тузилмалари, бошланғич схемалари. Креационизм Худо оламни йўқдан яратгани ҳақидаги диний таълимот. «Учинчи тулкин» цивилизацияси ҳозирги вақтда ҳукм сураётган индустриал цивилизация ўрнида инсоннинг уз кадркни топиши ва ўзини ўзи рўёбга чикариш гуманистик моделининг тасдикланиши. Илмий ижод тушунчаси ва унинг илмий жараёндаги ўрни Бугунги кунда, учинчи тўлқин цивилизацияси, постиндустри ал, ахборот жамияти даврида фан ва илмий техника тараққиёти жамият ривожланишини, шу жумладан унинг мод д ий, иқтисодий негизи ижтимоий ишлаб чиқаришнинг ривожланишини белгиловчи омиллар ҳисобланади. «Фалсафа фанлари энциклопедияси»да Гегель фан тизимли хусусиятга эга эканлигини кўрсатар экан, шу жумладан: «Фан моҳият эътибори билан тизимдир, чунки ҳақиқийлик конкретлик каби уз ичида авжолувчи бирликдир, яъни бир бутунликдир», деб қайд этади Гегель. Илмий факт, ғоя, гипотеза, концепция, назария, илмий қонун илмий билиш тизимининг таркибий элементларидир. Илмий ижод фан тизимидаги барча таркибий элементларнинг мазмунини ривожлантиради ва бойитади. Бу ерда ижод тизим сифатида иштирок этади ва фан тизими Оша нур таратиб туради. Илмий ижод бу олим, тадкикртчи, яратувчининг кобилиятлари ва маҳоратининг, иродаси, тиришқоклиги ва катъиятининг,

якуний максад — янги ҳаққоний илмий билим олишга интилишининг ифодасидир. Чинакам олим борлигининг моҳияти ижодий интилишда, муттасил илмий чанкокликда ўз аксини топади. Фан — бу ривожланувчи, ўсувчи билим тизими, инсоннинг атроф оламни сурункали узлаштиришига, ўзини қ уршаган во қ еликнинг борлиги ҳ акида аниқ ва теран ахборот о л иши, бундай ахборотни са қлаш , кайта ишлаш ва ундан фойдаланишига йўналт рилган ижтимоий онгнинг ало ҳ ида шаклидир. Бугунги кунда фан ижтимоий онг шакли сифатида ҳозирги замон постиндустриал, ахборот жамиятининг архети пи дан мустахкам ўрин олган. Ҳозирги замон ижтимоий борлиғидага жадал ривожланаётган ижтимоий институтлардан бири сифатида фан кўплаб ижтимоий муҳим роллар ўйнамоқда, эвристик, эпистемологик, ахборот, амалий, техникавий технологик функцияларни бажармоқца. Бозор иқтисоди ривожланган, илғор технология ва инфратузилмали мамлакатларда илмий тадкиқот фаолияти билан шуғулланиш жуда обрўли ва фойдалидир: илмий билишни ўстиришга интеллектуал ва моддий ресурсларни жойлаштириш жуда катта дивидендлар келтирадиган фойдали бизнесдир. Ҳозирги замон жамияти учун фан улкан ижтимоий қимматга эга. Гап шундаки, турмушни ташкил қилишнинг ижтимоий даражаси юксак даражада рационаллиги билан ажралиб туради. Бутун инсоният, табиий ресурслари чекланганлигига қара май, фанга инвестицияларни муттасил ошириб бораётганлиги кишилик жамиятининг ижтимоий онги илмий билимни узлуксиз ўстиришдан манфаатдор эканлигини кўрсатади. Бугунги кунда фан бутун жамиятни билиш фаолияти ижодий фаолиятга жипслаштирувчи байналмилал ижтимоий институт эканлиги ҳеч кимга сир эмас. Инсон илмий тадқикотлар ёрдамида ўзини қуршаган оламга эпистемологик жиҳатдан муттасил равишда чукур ва кенг кириб боради.

Ўсиб борувчи илмий билишнинг эпистемологик жиҳатдан бундай фаоллиги мураккаб, комплексли ҳодисадир. Буҳоди санинг бир маъноли талқинини бериш жуда қийин. Фаннинг эпистемологик сабаблари орасида инсониятнинг ўз ҳаётий фаолиятининг ташқи шароитларига мослашиш борасидаги фаолиятини тилга олиш ўринли бўлади. Инсоният табиат қўйнида вужудга келган, яшайди ва ривожланади. Атроф муҳит, бир томондан, инсоният мавжудлигининг зарур ва етарли шарти бўлса, иккинчи томондан, табиатнинг ўзи энг мақбул ҳолатда инсонга бефарк , энг номақбул ҳолатда эса унга нисбатан душманона кайфиятдадир. Яшаб қолиш учун инсоният мураккаб, баъзан ўзига нисбатан душманона кайфиятдаги ташқишароитларга мослашиши зарур, шунинг учун ҳам у илмий билимни табиатга ижтимоий қалқон, табиатнинг сўқир ва аёвсиз кучларидан ўзига хос химоя воситаси сифатида қарши қўяди. Фан бу ерда бутун кишилик жамиятининг ривожланиш, мослашиш ва яшаб қолиш жараёнида ҳимоя воси таси бўлиб хизмат қилади. Илмий билиш объектига эпистемологик жиҳатдан чуқур кириб бориш учун фан ижтимоий институт сифатида илмий кадрлар билан узлуксиз тўлдирилиб боршшши керак. Шунинг учун ҳам у жамиятда маърифий, ўқитувчилик функциясини бажаради, зотан, олимларнинг ўсиши, шаклланиши айнан илмий жамоаларда содир бўлади. Бу ерда, шунингдек, илмий ходимларнинг қобилияти, билими ва кўникмаларига қараб саралаб, танлаб олиш ҳам содир бўлади. М. Полани қайд этиб ўтганидек: «Фан ни маҳоратли одамлар яратади». Жамиятнинг маънавий маданияти элементи сифатида фаннинг эпистемологик функцияси жамиятнинг илмий билим билан боғлиқ бўлган қадриятлари, мақсадлари, манфаатларини жамлаб боришни назарда тутади. Фан одамларга ўз кучига, инсон заковатининг билиш қудратига ишонч туйғусини беради.

Фан ижтимоий институт сифатида хозирги замон жамияти ҳаётида муҳим рол ўйнайди ва кўплаб функцияларни ба жаради. Бу функцнялар орасидан қуйидагиларни қайд этиш мумкии: фаннинг мослаштирувчи функцияси ҳаётий фаолиятнинг табиий ва ижтимоий шароитларига мослашиш қобилиятини шакллантиради; фаннинг фаоллаштирувчи функцияси жамиятда табиатга нисбатан амалий ўзгартирувчи фаолиятга мойилликларни шакллантиради; фаннинг вариатив функцияси ўзини куршаган мухитга нисбатан жамиятнинг макбул хулқ атворини шакллантиради; фаннинг мониторинг функцияси табиатни кузатиш ва назорат қилиш глобал тизимини, масалан, экологик лабораториялар, метеорологик станциялар ва йўлдошлар, астрофизик обсерваториялар, хархил кўрикхоналар ва ҳоказоларни барпо этишни на зарда тутади; фаннинг информатив функцияси одамларга атроф олам ҳакида янги илмий билимлар, аниқ илмий ахборот беради. Инсоният янги янги илмий билимларни умуминсоний маданият хазинасига киритиб, К. Поппер таъбири билан айтганда, «билимдан лаззат олади». Бинобарин, фан гедонистик ижтимоий функцияни ҳам бажаради. Бунинг устига, хар бир инсонга бўлгани сингари, жамиятга хам қизиқувчанлик хосдир. Фан мана шу ижтимоий эхтиёжни кондиради. Ҳозирги замон жамиятида фан нафакат одамлар, балки бу тун сайёранинг хаёти учун ижтимоий масъулдир, зотан, илмий билимнинг ўсиши кандай окибатларга олиб келиши ҳанузгача кўп жиҳатдан мавхум ва хатарлидир.

Жамият ҳаётининг барча соҳаларида глобализация жараёнлари содир бўлаётган ҳозирги замон шароитларида илмий би лимнинг нотекис, экспоненциал ўсиши илгари кузатилмаган янги бир парадигмани— фаннинг ривожланиш парадигмасини вужудга келтирди. Илгари илмий билиш жараёни озми кўпми бир маромда кечган, яъни адиабатик хусусиятга эга бўлган бўлса, бугунги кунда вазият бутунлай ўзгарди. Фаннинг ўсиши жиддий ноадиабатик, сакровчи, нотекис хусусиятга эга бўлиб, эпистемологик вазият кескин, қўқкисдан, кутилмаганда ўзгаради. Бундай ғайриоддий шароитларда ҳозирги замон олими нафақат чукур илмий билим ва кўникмаларга, балки теран ва серқирра ҳаёт тажрибасига эга ўткир зеҳнли одам бўлиши керак. Илм фан тараққиёти бу бутун ижтимоий тараққиётнинг ажралмас қисмидир. Ижод дегонда кенг маънода шахс ёки жамиятнинг табиий, ижтимоий ва маънавий оламни инсоннинг мқсад ва вазифалари га, унинг эхтиёжлари, истаклари ва имкониятларига мувофқ равишда ўзгартириш борасидаги бунёдкор фаоллиги тушунилади. Субъектнинг борлиқда фаол ва изчил тарзда янгилик яратиш иродасининг таъсири ижодий фаолиятда уз аксини топади. Одамлар онги ижод оркали бизни қуршаган оламни кузатибгина қолмай, балки уни фаол яратади ҳам. Шахс эркинлиги, ижодий изланишлар ва ижод натижаларининг танкид учун очиклиги, ижод атрофида фикрлар ва ғоялар кураши илмий, бадиий, техникавий ижод ривожланишининг зарур шартидир. Ижод бу шаклланган стереотиплар, одатлар, анъаналар ва шартлиликлар доирасидан онгли равишда чиқиш демакдир, зеро, субъект ижод жараёнида тараққиёт йўлида тўғаноқ бўлган эски нарсаларни онгли равишда четга улоктиради. Ижодий фаолият туфайли янги ғоялар, қарашлар, назариялар одамларнинг қалби ва аклида хукм сура бошлайди, бу эса ижтимоий тараққиётга олиб келади.

Ҳар хил догматизм, стереотиплар, нохолислик, дунёқарашнинг торлиги ижодга мутлақо ётдир. Эришилган тараққиёт даражасининг догмалашиши тарақкиёт йўлидаги, янги хаётни эркин, ижодий яратиш йўлидаги тўсикдир. Ҳар қандай шахснинг ички маънавий салоҳияти фақат сифат жихатидан янги нарсани вужудга келтирадиган ижод жараёнида ўзини тўлиқ намоён этиши мумкин. Инсон ижоди хилма хилдир. У бадиий, илмий тадқикот, кон структорлик, сиёсат сохаларидан намоён бўлиши мумкин. Беморда ўзига хос жарроҳлик операциясини амалга оширган врач хам, риционализаторлик таклифини киритган ишчи хам ижодкор шахслардир. Шунингдек, лабораторияда мураккаб тадқиқотлар ўтказган олимни ҳам, янги роман ва шеърлар ёзган ёзувчи, шоирни хам, бетакрор мусиқа асарлари яратувчи бастакорни ҳам ижодкор шахслар деб аташ мумкин. Ижод бу субъектнинг тафаккури, ақли ва идроки назорат қилувчи, тартибга солувчи, йўналтирувчи, шу билан бирга ижтимоий амалиётга мувофиқ равишда муттасил ўзгариб борувчи объектив оламнинг субъект онгидаги фаол инъикосидир. Бадиий, техникавий ва илмий ижод тафовут этилади. Илмий ижод бу олимнинг билимлари, қобилиятларининг олий ифода си, ўрганилаётган ҳодисаларнинг ўзагига, мохиятига чуқур ки риб боришга бўлган унинг истагидир. Илмий фаолият ижод билан чамбарчас боғлиқ. Илмий ходим нинг билими, истеъдоди, қобилияти, кўникмалари, илмий ҳақикатнинг тагига етишга бўлган интилишлари илмий ижодда уз аксини топади. Илмий кашфиёт, фанда янги назария ёки йўналиш яратиш ижоднинг фандаги олий ифодасидир. Илмий тадки қотлар соҳасида юксак натижаларга эришган олимлар дахо деб аталиши бежиз эмас. Масалан , А. Эйнштейннинг илмий фаолияти улкан даражада илмий фаоллиги билан ажралиб туради. Унинг илмий кашфиётлари нафакат хрзирги зам и н физикасининг киёфасини, балки дунёнинг хозирги замон

манзарасини хам ўзгартириб юборди. Эйн штейннинг кашфиётлари натижасида ҳозирги замон олимлари илмий фаолиятининг рухи, хусусияти ҳам ўзгариб кетди. Илмий ижод илмий муаммони кўйишдан бошланади. Илмий тадкиқотнинг мақсади юзага келган муаммоларни ҳал қилиш, олинган ечимлардан вокеликни амалий ижодий узлаштиришда, борликнинг мохиятини янада теран билиш, тушуниш ва англаб етишда фойдаланищдир. Янгини кашф этиш, атроф олам ҳақида шу пайтгача маълум булмаган ахборотни олиш билан бир каторда, илмий Ижод мавжуд илмий билимни эгаллаш, уни ижодий ўзлаштириш, илмий кашфиётлар, экспериментлар, кузатишларнинг натижаларидан фаол фойдаланишни ҳам ўз ичига олади. Олимнинг ижодий фантазияси, олим аклининг фаоллиги ил мий абстракциялар яратишда намоён бўлади. Илмий абстракциялар ўрганилаётган ҳодисаларнинг шу пайтгача маълум бўлмаган яширин моҳияти хақида тўғри билимлар беради. Ил мий абстракциясиз ўрганилаётган фактлар ва жараёнларнинг бирор бир жиҳатини билиш, тушуниб етиш мумкин эмас. Олим фақат илмий абстракция ёрдамида объектнинг моҳиятига кириб бориши мумкин ва лозимдир. Шунда у илмий билиш жараёнида мазкур объектнинг моҳиятини ижодий тиклайди ва унга хос бўлган қонунларни, объект борлиғининг ички мантиғини кашф этади. Абстрактлаштириш ёки мавҳумлаштириш ижодий жараён сифатида фанда илмий билишнинг назарий босқичида ёрқин на моён бўлади. Бунда олимнинг тафаккури илмий билимни тўлиқ эгаллагандан сўнг уни янгилик яратиш учун амалда ижодий қўллаш мақсадида жонли мушоҳададан абстракт тафаккур даражасига кўтарилади. Эксперимент илмий ижоднинг ўзига хос воситаларидан бири ҳисобланади, зотан, у х ам илмий ижод воситаси, ҳам унинг реал ифодасидир. Эксперимент ўтказувчи ўзига хос эк спериментал ғояни

илгари суриши учун ундан жуда катта илмий кувват, кошифлик, меҳнат, сабр тоқат талаб этилади. Шундан сўнг у экспериментни йўлга кўииш, калибрлаш, ўтка зиш бўйича заҳмат чекади ва ниҳоят, узоқ кутилган илмий натижаларни олади, уларни қайта ишлайди, талкин килади ва илмий мақола, ҳисобот, препринт ва ҳоказо кўринишида эълон килади. Экспериментнинг ижодий хусусияти шунда намоён бўладики, у катъий ишлаб чикилган режага кура амалга оширилади, маълум максадга эришишга — мавжуд фаразлар ва назарияларни текширишга ёки мавжуд назарий коидаларни бойитишга йўнал тирилади. Илмий эксперимент бу махсус илмий асбоб ускуналардан мазкур фаннинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чикиб ижодий фойдаланиш жараёнидир. Экспериментнинг ижодий роли илмий фактларни олиш, жамлаш, олимнинг ихтиёрида мавжуд фараз лар, концепциялар ва назарияларни текширишдан иборат. Экспериментда олинган маълумотлар, фактларни англаб етиш ил мий ижоднинг муҳим жиҳатларидан биридир. Масалан, япон экспериментчи физиги Л .Эсаки узининг ярим утказгичларни ўрга ниш борасидаги экспериментларининг натижаларини тўғри тушуниш ва тавсифлашга муваффақ бўлди ҳамда «туннель диодлари» (ёки «Эсаки диодлари») туркумини кашф этди. Мазкур кашфиёти учун олим физика соҳасида Нобель мукофоти билан такдирланди. Янги илмий билимни маълум илмий тизимга киритиш илмий ижоднинг муҳим жихатларидан биридир. Илмий назариялар ёрдамида билимларни тизимга солиш бу янги билим элементла рини механик равишда қўшиш эмас, балки уларни ижодий син тез қилиш, диалектик сакраш, билишнинг янги сифатига, мазкур билимни тушунишга ўтиш демакдир. Илмий назария илмий билим тизимида илмий гипотезанинг шаклланиши, ривожланиши ва тасдиқланиши натижасидир. Илмий гипотеза илмий муаммодан келиб чикади: илмий муаммо бу хали

билинмаган ва билиш лозим бўлган нарса ҳақидаги билим бўлса, гипотеза — бу эҳтимол тутилган билим, билимдан олдинги билим, илмий муаммони ҳал қилишнинг эҳтимол тутилган йўллари ҳақидаги озми кўпми асосланган, далилланган илмий фараздир. Олимнинг ижоди мана шу йўлларни тўғри танлашда намоён бўлади. Агар гипотеза илмий тадкикрт жараёнида тасдикланган, унинг тўғрилиги ва мавжуд илмий фактларга зид эмаслиги исботланган бўлса, у тўлаконли илмий назарияга айланади. Гипотеза ва назариялар ишлаб чикиш илмий ижоднинг мухим жихатидир. Олимларнинг ижодий кобилияти мазкур фаннинг ички мантиғига ва илмий изланиш эҳтиёжларига жавоб берувчи асосланган, теран, далилланган гипотезалар яратишга улар қай даражада крдирлиги билан текширилади. Гипотезадан ўсиб чиқувчи илмий назария илмий ижоднинг якуний натижаси ва шу билан бир вактда, янги ижоднинг, олимларнинг келгуси ижодий фаолиятининг бошланғич нуктасидир. Илмий ижод хам худди бадиий ижод сингари, тадкиқотчи олимнинг илҳоми, фантазияси, умумий маданияти, шунингдек, илмий ходим ижодкор шахс сифатида эга бўлган маънавиятда ражаси билан чамбарчас боғлик. Ички эркинлик, шахс дунёкарашининг догмалардан холилиги унумли илмий ижоднинг зарур шартидир. Илмий ижод соҳасида эркин бўлиш монеликсиз ижод қилиш, бировнинг қолипига тушмаслик, янги илмий билимларни олиш ва қайта ишлашда объектив ва холис бўлиш демакдир. Фанда ижод эркинлиги деганда табиатда, жамиятда ватафаккурдаўрганилаётган ҳодисаларнингтеран моҳиятини очиб беришга муттасил интилиш тушунилади. Конъюнктура, субъективизм илмий ижод руҳига батамом ётдир. Илмий билиш, илмий ижодга теранлик, реализм, объективлик ва ҳар томонлама ўрганиш, шунингдек, олинган ёки олинаётган илмий билимга танқидий ёндашув хосдир. Илмий ижод илмий тадкикртнинг илмий методи, методологи ясига онгли равишда таянади. Фалсафа чинакам илмий ижод учун мана шундай методологик асос бўлиб хизмат қилади.

Ижоднинг фалсафий негизи Фалсафа ўзининг назарий билиш, гносеологик функциясида ижод жараёнининг методологик асосини ташкил этади. Гносео логия ижодга субъектнинг фаол, мутлако мақсадга йўналтирил ган фаолияти деб қарайди. Мазкур фаолият айни муайян ижтимоиймаданий контекстда мутлакр янги, ижтимоий аҳамиятга эга натижаларга эришади ва шахснинг ўзини ўзи рўёбга чиқаришига, унинг қобилияти ва яратувчилик салоҳиятини ривожлантиришга ҳар томонлама кўмаклашади. Ижод деганда фалсафий нуқтаи назардан энг унумли, ижтимоий аҳамият ва қимматга эга фаолият усули тушунилади. Билишда ижод маънавий фаолият ҳақиқатнинг тагига етишга онгли равишда йўналтирилган пайтда бошланади. Урганила ётган объектнинг жиҳатларини, хоссаларини, унинг теран моҳиятини тўлиқ, чуқур ва тўғри билиш бундай ижоднинг маҳсулидир. Билишда ижод бу тадқиқотчининг мутлақо янги билимга эришишга етаклайдиган ноанъанавий тафаккур тарзи, билиш нингаҳамиятли ва ҳаққоний натижаларини олишга онгли равиш да қилинган мўлжалдир. Илмий билишнинг табиатини, билимнинг воқеликка нисбатини, билиш жараёнининг умумий (табиий ва ижтимоий) шарт шароитларини ўрганувчи, унинг ҳаққонийлигининг зарур ва етарли шартларини аниқловчи илмий билишнинг методологияси ва эпи- стемологияси ижодни фалсафий ўрганишда алоҳида ўрин тутади. Фан методологияси илмий тадқиқотнинг тузилиши, мантиқий ташкилоти, методлари, воситалари, усуллари ва алгоритмларини тадқиқ қилади, илмий билиш жараёнида ижодий фаолликнииг кўп қиррали томонларини ўрганади ва хозирги замой постклас сик фалсафа фанининг муҳим элементи х.исобланади. Методоло гия ижодий илмий тадқиқот фаолиятининг фалсафий негизлари хақидаги тасаввурлар мажмуини қамраб олади, билимнинг ижо -

дий ташкилотининг ички механизмини ва ҳаракат мантиғини кўриб чиқади. Креативликни, яъни билиш субъектининг ҳам табиатни, ҳам ижтимоий тартибни, одамларнинг ижодий фаолияти жараёнида цивилизация маданиятини сифат жиҳатидан ўзгартиришга йўналтирилган ижодий яратувчи қобилиятини ўрганиш илмий билиш нинг ҳозирги замон фалсафий эпистемологиясининг мухим жиҳатларидан биридир. Ҳозирги замон илмий ижод эпистемологияси билшдда ижод нинг фаолият кўрсатиш ва ривожланиш механизмини, илмий тасаввурлар ва назарияларнинг ворисийлик ва алмашиш қонунларини, илмий ижодга нисбатан ҳар бир тарихий даврда мавжуд стереотиплар, парадигмалар, ёндашувларни, постклассик, постмодернистик цивилизациянинг «учинчи тўлқини» (Э. Тоффлер, С. Хантингтон), ҳозирги замон постиндустриал ахборот жамияти шароитларида ривожланаётган ҳозирги за мон илмий билишининг методологик хусусиятларини очиб беришга ҳаракат қилади,

Похожие

Фан ва ишлаб чиқариш

Техник ижодкорликни ривожлантириш методлари

Халк хунармандчилиги

Инсон ҳуқулари ва фуқаро ҳуқуқлари. Табиий ва позитив ҳуқуқлар

Бадиий моделлаштириш ва дизаин