logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Техника и технология
  4. Металларга ишлов бериш технологияси

Металларга ишлов бериш технологияси

Загружено в:

13.04.2024

Скачано:

0

Размер:

151.5 KB
Скачать
Металларга ишлов бериш технологияси Режа: 1. Металл турлари ва уларнинг хусусиятлари. 2. Металлга ишлов беришда улчаш, режалаш, дастлабки ишлов бериш асбобларини ишга тайёрлаш ва ишлаш усуллари. Металларга қўлда ишлов бериш мосламалари ва асбоблари. 3. Металлга ишлов бериш технологияси, металлга ишлов бериш асбобларини ички кисмлари созлаш ва таъмирлаш. 4. Металларга ишлов беришда, кул ва электр асбобларини тузилиши ишлаш принципи. Металларни режалаш, арралаш, кесиш, эговлаш ва зубила билан ишлаш. 5. Металлга ишлов беришда кулланиладиган дастгохлар хамда электр механизациялаштирилган жихозлар. 6. Машина, механизм элементлари ва турлари. Металларга ишлов беришга оид халк хунармандчилиги турлари буйича иш усуллари. 7. Технологик хариталар, уларни тузиш ва фойдаланиш. Металл турлари ва уларнинг хусусиятлари. Одатда табиатдаги моддалар шартли равишда Металлар ва металлмасларга бўлинади. Металлар — табиатда энг кўп учрайдиган моддаиардир. Яъни Д.И.Менделеев даврий жадвалида кўрсатилган 104 та элементдан 83 таси металлдир. Ҳарорат пасайгани сари электр токини ўтказувчанлиги ортадиган, иссиқликни яхши ўтказадиган, болғаланувчанлик ва ўзига хос ялтироқликка эга бўлган элементлар металлар деб аталади. Металларнинг асосий хоссаларидан бири уларнинг электр ўтказувчанлигидир. Ҳарорат кўтарилиши билан уларнинг электр ўтказувчанлиги ортади. Металларнинг иссиқлик ўтказувчанлиги ҳам шундай хусусиятга эга. Металларнинг муҳим хоссаси уларнинг пластиклиги, яъни болғаланувчанлигидир, чунки уларни юпқа тунука (лист) тарзида ёйиш ва сим бўлиб чўзилиши кўп жиҳатдан мана шу хусусиятига боғлиқдир. Металларга ишлов бериш усулларини қўлланилишида уларнинг ана шу хоссалари ҳисобга олинади. Барча металлар иккита катта гуруҳга бўлинади: қора Металлар ва рангли металлар. Қора металлар гуруҳига темир ва унинг қотишмалари: чўян ва пўлат киради. Дунёда саноатда ишлатиладиган металларнинг 93% ини қора металлар ташкил этади. Табиий бирикмалардан металлни ажратиб олиб, уни ишлаб, аниқ зарурий хусусиятга эга бўлган Металларни олиш технологик жараёни Металлургия деб айтилади. Металлургияда темир ажратиб олинадиган бирикмалар темир рудалари деб аталади. Рудаларнинг асосий қисмини темир ташкил қилади. Темир табиатда энг кўп тарқалган элемент ҳисобланиб, ер қатлами оғирлигини 4,7% ташкил этади. Лекин соф темир юмшоқ бўлганлигидан ундан турли қурилмаларни тайёрлаб бўлмайди. Шунинг уcлиун машиналар ва бошқа турли хил қурилмаларни тайёрлашда саноатда асосан темир қотишмалари, яъни чўян ва пўлатдан фойдаланилади, чунки уларнинг хусусиятлари темирникига қараганда анча юқоридир. Чўян ва пўлат асосан тоғ жинслари - рудаларни печларда эритиш йўли билан олинади. Пўлат ҳақида тушунча . Пўлат деб таркибида 2,14% гача углерод бўлган темир-углерод қотишмасига айтилади. Пўлатнинг таркибида бундан ташқари доимий аралашма сифатида оз миқдорда марганес, мис ва фосфор каби элементлар ҳам бўлади. Пўлатнинг таркибидаги углерод миқдори ортиб бориши билан унинг мустаҳкамлиги ва қаттиқлиги ортади, лекин пластиклиги камаяди. Шунингдек зарбий қовушқоқлиги, иссиқлик ва электр ўтказувчанлиги ҳамда магнитланиш ҳусусиятлари камаяди, лекин углероднинг миқдори 1,0% дан кўп бўлса мустаҳкамлик ҳам камаяди. Пўлат таркибидаги қўшимчалар ҳам фойдали ёки зарарли бўлади. Масалан, марганес, мис ва алюминийлар фойдали. Углерод, фосфор кабилар, агар кўпайиб кеца, зарарли моддалар ҳисобланади. Улар таъсирида пўлатнинг иссиқ ва совуқ ҳолдаги мўртлиги ортади, пластиклиги ва қовушқоқлиги эса камаяди. Лекин фосфор фойдали ҳам бўлиши мумкин. Чунки у пўлатга ишлов беришни енгиллаштиради, мис эса пўлатни зангламаслик (коррозиябардошлик) хусусиятини оширади. Пўлатларнинг турлари. Пўлатлар турлича бўлади. Масалан: 1) ишлаб чиқариш услубига қараб: конвертор, мартен ва электр пўлатлари; 2) кимёвий таркибига қараб: углеродли ёки легирланган пўлатлар; 3) вазифасига кўра: конструксион, асбобсозлик ва махсус пўлатлар; 4) углерод миқдорига қараб: кам углеродли, ўртача углеродли ва юқори углеродли пўлатлар бўлади. Демак, пўлатлар олиниш усули ва таркибига кўра бар хил бўлади. Пўлатларнинг таркибига қўшилган бошқа элементлар уларнинг турли хоссаларини, масалан, қаттиқлик, зангламаслик, оловга бардошлилик каби хоссаларини оширади. Пўлатларнинг бу хоссаларидан техникада керакли жойларда қўлланилади. Чўянлар ва уларнинг турлари. Юқорида таъкидланганидек, таркибидаги углерод миқдори 2,14% фоиздан кўп бўлган темир-углерод қотишмалари чўянлар деб аталади. Чўян таркибида углерод миқдори 4 % гача, айрим ҳолларда эса 6 % гача бўлади. Чўянлар қуйидаги белгиларига қараб турларга бўлинади: 1.Вазифасига қараб: қайта ишланадиган ва қуймакорлик чўянлари. 2. Струкрураси (тузилиши)га қараб: оқ, кулранг ва оралиқ чўянлар. 3. Углероднинг чўяндаги ҳолатига қараб: кулранг, боғланувчан (терилувчан), юқори мустаҳкам чўянлар. 4. Металл структурасига қараб: ферритли ва перлитли чўянлар. 4. Кимёвий таркибига қараб: легирланмаган чўянлар; оз, ўртача ва юқори легирланган чўянлар. Чўянларнинг хоссалари. Қайта қуйиш чўянлари асосан оқ чўянлар бўлиб, уларнинг катта қисми пўлат ишлаб чиқаришга сарфланади. Уларга техник ишлов бериб болғаланувчан чўянлар ҳам олиш мумкин. Қуймакорлик чўянларидан ҳар хил деталлар қуйишда фойдаланилади. Оқ чўянлардан тайёрланган қуймалар ишқаланишга чидамли бўлади. Чўянлар пўлатлардан таркибидаги углерод миқдоридан ташқари яхши қуйилиш ҳусусиятлари билан ҳам ажратиб туради. Уларни оддий шароитда босим остида ишлаб бўлмайди, лекин пўлатдан арзон. Чўяннинг таркибида мис, углерод, фосфор каби аралашмалар ва никел, хром, мис, молибден каби легирловчи элементлар ҳам бўлади. Улар чўяндаги графит миқдорига, бу эса ўз навбатида унинг структураси ва хоссаларига таъсир қилади. Бундан ташқари чўяннинг хоссалари уни совитиш тезлигига ҳам боғлиқ. Чўяннинг таркибида углероднинг кўплиги уни эриш ҳарорати ва кристалланиш оралиғини камайтиради, яъни уларнинг қуймакорлик хусусиятларни яхшилайди. Чўян ва пўлатнинг асосий механик хоссаларига қаттиқлик, эластиклик, пластиклик ва мўртлик киради. Қаттиқлик деганда материалнинг унга таъсир этаётган куч ёки жисмга нисбатан қаршилик кўрсатиш хусусияти тушунилади. Эластиклик деб материалга таъсир етаётган куч тўхтагандан кейин материалнинг дастлабки ҳолатига қайта олиш хтисусиятига айтилади. Аксинча бўлса, яъни материалга таъсир этаётган куч тўхтагандан кейин материалнинг дастлабки ҳолатига қайтмаслиги пластиклик деб айтилади. Мўртлик деб материалнинг куч таъсирида илкис синиб кетиш ҳолатига айтилади. Чўянлар пўлатга нисбатан анча мўрт бўиади. Жисмнинг қаттиқлиги ошган сари унинг мўртлик даражаси ҳам ошиб боради. Металлга ишлов беришда улчаш, режалаш, дастлабки ишлов бериш асбобларини ишга тайёрлаш ва ишлаш усуллари. Металларга қўлда ишлов бериш мосламалари ва асбоблари. Одатда металларга қўида ва станоклар ёрдамида ишлов берилади. Металларга ишлов бериш бўйича бир неча хил касб турлари мавжуд. Масалан металларга асосан совуқ ҳолда ишлов берувчилар чиланганарлар, иссиқ ҳолда ишлов берувчилар эса темирчилар деб аталади. Шунингдек, қайси станокда ишлов берилишига қараб, токар, фрезаловчи, рандаловчи, пардозловчи каби касблар ҳам бор. Мактаб шароитида ўқув устахоналарида металларга ишлов берилади. Металларга ишлов беришга мўлжалланган ўқув устахонаси иш ва ўлчов асбоблари, мосламалар, станоклар билан жиҳозланади. Устахонада материаллар ва зарур кўргазмалар ҳам бўлади. Устахонада олиб бодладиган машғулотлар иш ўрни деб аталувчи махсус жойда бажарилади. Иш барча керакли асбоб-ускуна ва материллар билан таъминланади. Иш ўрни дастгоҳ (верстак) деб аталувчи мослама билан белгиланади. Дастгоҳлар ҳар бир ўқувчининг бўйига мосланадиган бўлади. Мактаб ўқув устахонасида металларга асосан қўлда ва совуқ ҳолда ишлов берилади. Шунинг учун ҳам ўқувчиларнинг бу соҳадаги ишларни чилангарлик ишига қиёслаш мумкин. Металларга ишлов бериш ишларини бажариш учун аввало иш ўрнини жиҳозлаб олиш керак. Мактаб ўқув устахонасида ҳар бир ўқувчи учун алоҳида иш ўрни жиҳозланади. Бу эса ўқувчиларни машғулот пайтида бир-бирларига халақит беннай ишлашлари учун қулайдир. Ҳар бир иш ўрнига чилангарлик ишларини бажариш учун зарур бўлган асосий мослама — тиски ўрнатилади. Тиски ишлов бериладиган буюм ёки деталларни маҳкам тутиб туришга хизмат қилади. Иш вақтида тискининг баландлиги ҳар бир ўқувчифиинг бўйига мослаб олинади. Бунинг учун дастгоҳ остига ўрнатилган махсус тушириш-кўтариш винтидан фойдаланилади. Агар бундай винтли механизм бўлмаса оёқ остига таглик қўйилади. Асбоблар иш ўрнида тартибли жойлаштирилиши зарур. Металларга ишлов беришда бир неча хил асбоб-ускуналардан фойдаланилади. Бўлар ўлчаш-режалаш ва иш асбобларидан иборат. Ўлчаш- режалаш асбобларига металл линейка, буклама метр, чизғич, Штангенциркул кабилар киради. Улар ёрдамида чизиқли қисқа узунликиар ўлчанади ва режа чизиқлари чизилади. Узунроқ ўлчамлар буклама метр ёки рулетка ёрдамида ўлчанади. Металл линейка (жазбар) пўлатдан тайёрланиб, уни ёрдамида деталларнинг тўғри чизиқли ўлчамлари белгиланади ва текширилади. Чизғич - металл қалам бўлиб, учи ўткирланган 3-5 мм диаметрли металл стержендир. Улар асбобсозлик пўлатидан тайёрланади, учлари тобланади. Чизғич заготовкаларни режалашда ишлатилади. Агар заготовкага чизиқчалар тортиш номақбўл бўлса, заготовкани тирнамай из қолдирадиган латун чизғичлардан фойдаланилади. Эгри чизиқлар эса игнаси тегишли радиусли айлана ва ёйлар чизишга мосланган чизғич (хаткашлар) ёрдамида чизилади. Циркул ёрдамидаайланалар, ёйлар чизилади ва бошқа геометрик ясашлар бажарилади. Штангенциркул воситасида катта радиусли айлана ва ёйлар рcжуланади, ички ва ташқи диаметрлар ўлчанади. Штангенциркул ёрдамида ўлелиамларни 0,05-0,02 мм аниқликкача ўлчаш мумкин. Ўлчашда қўзғалувчан рамка ҳаракатланади, ўлчаш тугагач рамкани маҳкамловчи винт бураб қотирилади. Бу асбоб билан ўлчашда аввал штангадан бутун миллиметрлар аниқланади. Кейин нониусдан миллиметрнинг улуши аниқланади. Бунда штанга чизиғи билан нониуснинг чизиғи тўғри келган жойи детаининг ўлчами бўлади. Рейсмас вертикал ва қия юзаларда горизонтал чизиқчалар лорлиш учун ишлатилади. Кернер диаметри 8-13 мм ли пўлат стетжен бўлиб, у билан режаланадиган юзаларда тешикларнинг марказ нуқталари ҳосил қилинади. Кернернинг конус учи 60° бурчакли қилиб шархланади. Кернерлар асбобсозлик пўлатларидан ясалади ва учлари қаттиқ бўлиши учун тобланади. Режаловcби асбобларнинг учлари яхши шархланган бўИиши керак. Ишни тезлаштириш учун мураккаб контурлар шаблонлар ёрдамида режаланади. Бурчаклик (гўния) ишлов берилаётган деталларнинг тўғри бурчаклилигини текширишда қўлланилади. Аниқ режалаш ишлари мусталикам асосга ўрнатилган ва иш юзаси яхши ёритилган режалаш плитасида бажарилади. Плитани тирналишидан ва пачоқаланишдан сақлаш, заготовка ва асбоблар яхшироқ сирпанадиган бўлиши учун унинг юзасига мунтазам равишда графит суртиб туриш лозим. Иш тамом бўлгандан кейин плита тозаланади, артилади ва ёғоч қопқоқ билан беркитиб қўйилади. Бўлардан ташқари чилангарлик ишларида эгри сирт, айланаларни аниқлаш учун кронциркул ва нутромер каби асбоблар ҳам ишлатилади. Металлга ишлов бериш технологияси, металлга ишлов бериш асбобларини ички кисмлари созлаш ва таъмирлаш. Металларга ишлов беришда фойдаланиладиган иш асбоблари ҳам бир неча турдан иборат. Масалан, зубило ортиқча металлни қирқиб ташлаш, металларни қирқиб бўлаклаш, ариқчалар очиш ва бошқа шу каби ишларни бажариш учун ишлатилади. Зубило иш қисми - кескич, каллак, ўрта қисмдан иборат. Зубило билан металл кесиш операциясини бажариш учун унинг каллагига болға билан урилади ва унинг кескич қисми металл ичкарисига киради. Зубило билан металлни қирқишдан аввал иш ўмини тайёрлаш, металлни қирқишда эса махсус ҳолатда туриш лозим. Болға дастасини нвиридан 20-30 мм беридан, зубилони еса каллакдан 20-30 мм пастроғидан ушлаш Корак. Металлни плита устида зубило билан кесишда зубило заготовкага вертикал (тик) ИмУитда қўйиладли. Ишни бошлашдан олдин болғанинг дастага маҳкамланлганини, зубилқнинг ишга яроқлилиги ва унда ёриқлар йўқлигини текшириш керак. Қалинлиги 2 мм гача бўлган металларни бир томонидан, 3 мм дан қалин бўлган металларни иккинчи томонидан кесиб, кейин синдирилади. Зубило билан кесишда режа чизиғдан 1-2 мм ъ1ъилтлинш керак. Зубилонинг ўлчами (катта-кичиклиги) унинг кесувчи қирраси нилъ,ъи)нинг енига қараб белгиланади. Зубилолар кесувчи қирраларининг эни 5, 10, 15,. ъ0 ва 25 мм, тиғининг ўткирлик бурчаги 45-70° ли қилиб чиқарилади. Қирқиладиган металларнинг қаттиқлигига қараб ўткирлик бурчаги катта бўлади. Зубилолар .р.бобсозлик пўлатлаcидан тайёрланади ва иш қисми ҳамда муҳраси тобланади. Крейсмейсел зубилонинг бир тури бўлиб, заготовкаларда тор ариқчалар ва пазлар очиш учун ишлатилади Крейсмейселлар зубилолардан иш қисмининг шакли ва кесувчи қиррасининг ени билан фарқ қилади; крейсмейселларда кесувчи қирра ени 2, 5, 8, 10, 12 ва 15 мм бўлади. Болғалардан металларни қирқиш, тўғрилаш, эгиш, парчинлаш ва бошқа шу каби ишларда фойдаланилади. Болғаларнинг муҳралари доиравий ва квадрат б) бўлиши мумкин. Болғаларнинг дастаси қуруқ, еластик ва пишиқ ёғочдан - қайин, заранг, бук (қора қайин), четан, қизил дарахтлар ёғочидан ясалади. Болғага ўтқазиладиган дастанинг болғага ўрнатилган учига ёғоч ёки металл пона қоқилади. Болғалар оғирликларига қараб бир-биридан фарқ қилади, Улар 200, 400, 500, 600, 1000 г оғирликда тайёрланади. Бундан ташқари 50 ва 100 г ли квадрат муҳрали болғачалар ҳам тайёрланади, улардан майда асбобсозлик ишларида фойдаланилади. 200 граммли болғачалардан режалаш ишларида фойдаланилади; бошқа слесарлик ишлари асосан 400 ва 600 г оғирликдаги болғачаларда бажарилади. Оғирлиги 2 кг дан 12 кг гача бўлган темирчилик болғалари ҳам бўлади. чилангарлик болғалари асбобсозлик пўлатларидан тайёрланади ва иш муҳралари тобланади. Тунука материалларни тўғрилаш ва текислашда ёғоч ва резина тўқмоқлар ҳам ишлатилади. Ножовкалар (дастаки арра) - пўлат арралар рамка ва унга маҳкамланган тишли юпқа полоса - алмаштириладиган ножовка полотносидан иборат бўлган кесувчи асбобдир. Ножовка, яъни металл кесиш арраси қалин металл листларни, кўндаланг кесим юзаси доира шаклидаги материалларни қирқишга ва металларда оралиқ очишга хизмат қилади. Ножовка рамкалари бикр (ажралмайдиган) ва ажраладиган бўлади. Ажраладиган рамка анча қулайдир, чунки унга узунлиги бар хил арра полотноларини ўрнатиш мумкин. Рамканинг бир учида даста ва арра полотносини ўрнатиш учун ўйиқ очилган қўзғалмас стержен; иккинчи учида ўйиқ ва қулоқли гайкали тортиш винти бўлади ва бу винт арра полотносини таранглашга хизмат қилиули. Арра полотноси жуда қаттиқ ёки жуда бўш тортилмаслиги керак. Чунки мана шу иккала лиолда ҳам арра полотноси синиб кетиши мумкин. Арра полотноси рамкага иккиту сулфит ёрдамида ўрнатилади. Даста ножовка полотносини маҳкамлаш ва таранглаш, шунингдек, арралашда пололнони у ён-бу ёнга ҳаракатга келтириш учун хизмат қилади. Ножовка полоиносида олдинги бурчаги 0-12° ва кетинги бурчаги 40° ли пона шаклидаги тишлар бўлади. Икки қўшни тиш учлари орасидаги масофа қадам деб аталади. Дастага полотнонинг тишлари босиш томонига қаратиб ўрнатилади. Дастаки ножовкалар уиълуин полотнолар тишларининг қадами 0,8; 1;0; 1,25; 1,6 мм ли қилиб ииийёрланади. Қадами 0,8 ва 1,0 мм бўлган полотнолар ёрдамида юмшоқ ва қовушқоқ материаллар - мис, алюминий қотишмалари, латунлар, пластмассалар иниаланади; қадами 1,25 ва 1,6 мм бўлган полотнолар пўлат ва чўянни уналусли учун ишлатилади. Полотнонинг арраланаётган материалига ишқаланишини камайтириш учун уларнинг тишлари очилади. Ножовка полотнолари асбобсозлик пўлатлардан ясалади ва термик ишланади. Арра билан айлана деталларни кесиш учун уларни тискига маҳкамлашда тискининг лабларига ёғоч тахталар қистирилади ва арра полотносини 45° бурчак остида ўрнатилади. Дастаки қайчилар воситасида юпқа лист материаллар - тунукалар қирқилади. Ҳар қайси тиғининг кесувчи қисмидаги шархланиш қиялиги қайси томонда еканлигига қараб, қайчилар ўнақай ва чапақай турларга бўлинади. Кўпчилик ишлар учун ўнақай қайчи қўл келади, чунки бу қайчи билан ишлаётган кишига режа чизиқлари яхши кўриниб туради. Қайчи тиғининг ўткирлик бурчаги 65-80° бўлади; қайчининг тиғлари 0,1- 0,2 мм оралиқ (зазор) билан ўрнатилади. Қайчиларнинг тиғлари асбобсозлик пўлатларидан тайёрланади ва термик ишлов берилади. Қалинроқ лист материаллар, йўғонроқ чивиқ материаллар, қалинроқ поиоса ва бошқа материаллар ричагли қайчи билан (11-расм, б), юритмали машина қайчи, диск қайчи ва бошқа қайчилар билан қирқилади. Металлга ишлов беришда эговлардан ҳам кенг фойдаланилади. Эговлар (расм) заготовкаларнинг юзаларини еговлаш учун ишлатилади. Металлни эговлаш - лининг юзасидан эгов билан юпқа қатламни олиб ташлаш бўлиб, бундан мақсад металлни керакли шакл ва ўлчамга келтиришдир. Эговлаш икки хил бўлади -хомаки еговлаш ва силлиқ эговлаш. Эговнинг ёқларида ўткир тишлар кертилган ёки қирқилган бўлади. Асосий кертик еговнинг ўқига 65° қиялатилиб, ёрдамчи кертик еса 45° қиялатилиб қилинади. Асосий кертик тиш профилини ҳосил қилади, ёрдамчи кертик эса тишни айрим қисмларга бўлади, бунинг натижасида қиринди майдаланиб, унинг ажралиб чиқиши осонлашади. Эговлар 10 мм узунлигига тўғри келадиган асосий кертиклар сонига қараб, олтита номерга бўлинади. Эгов ҳам кесувчи тишли асбоб ҳисобланади. У металлдан қириндини жуда кичик олади. Эговнинг тишлари йирик бўлса - дағал, майда бўлса — майин эгов дейилади. Эговлар профилига кўра ҳар хил бўлади. Бажрадиган ишига кўра жуда майда тишли ва ўлчамлари ҳам кичик эгов надфил дейилади. Эговлашда металл сиртидан чиққан қириндиларни металл чўтка билан тозаланади, эгов дастага маҳкам ўрнатилган бўлиши шарт, дастасиз ёки дастаси ёрилган эговни ишлатмаслик керак. Эговлаш қоидалари Ж2- с, д расмларда кўрсатилган. Пармалаш материалларда уя ва тешик очиш демакдир. Бунда кесиш асбоби сифатида пармалар хизмат қилади. Парманинг қуйидаги турлари мавжуд: 1. Спиралсимон парма. Лининг иш қисмида иккита спирал ариқча бўлиб. улар кесувчи қиррани ҳосил қилади. Металлами кесишда асосан ана шундай пармадан фойдаланилади. 2. Перосимон парма. Бу ҳам оддий парма бўлиб, лининг кескич қисми перога ўхшашдир, Бўлардан ташқари винцимон, қошиқсимон ва турдаги пармалар ҳам бор. Масалан марказли парманинг кесувчи қисми пармаланаётган деталда марказ ҳосил қилиб тешиб боради. Пармалар У 10 А ва У 12 А маркали, станокда ишлатиладиган пармалар эса П 18 ва УХС маркали пўлатлардан тайёрланади. Пармаларни қўл ёки электр дреллар ва пармалаш станоклари ёрдамида лиаракатга келтирилади. Парманинг ишлаш принципи-айланма ҳаракат қилаётган паннага босим берилиши ва унинг металлдан қатлам олишидир. Эмурмалаш вақтида пармани деталга тик ҳолатда тутиш, тешиш охирига яқинлашганда пармалаш ҳаракатини секинлаштириш керак. Қўл дрели корпуси иcлмлаги тишли узатма механизми қўзғалувчи даста билан ишга туширилади. Миинcла дастадан тишли ғилдираклар орқали узатилган ҳаракат патронни ва унга ўрнатилган пармани айлантиради. Қўзғалмас даста орқали берилган босим кучи лаъсири натижасида пармалаш амалга ошади. Қўл дрели билан ишлашда чап қўлни илрcлнинг каллагига қўйиб, ўнг қўл билан дастани айлантириш, парма учини ҳ cлгиланган нуқта устига қўйиб дрелни текис ишлатиш керак. Зенкерлаш ва зенковкалаш пармаланган ёки штампланган тешикларга галдаги ишлов бериш: тешикларнинг кириш ва чиқиш оғзларини болт, винт ва парчин инихларнинг каллакларига мослаш операцияларидир. Парма билан ишлашда кийим йенгларининг тугмасини қадаш, дрелни қўлда лулиб пармаламаслик, ишлов бериладиган детаин! тискига яхши маҳкамлаш, пармани патронга сиқиб ўрнатиш, қириндини қўи билан ёки пуфлаб тозаламаслик керак. Тешиклар очиш, ўйиш ишлари кўпинча пармалаш станогида бажарилади. Отвёрткалар қалпоғида шлисаси (кертиги) бўлган винтларни бураб маҳкамлаш ва бўшатиш учун ишлатилади. Амалда сим отверткалар, ёғоч дастали отверткалар ва махсус отверткалар мавжуд. Отвертканинг тиғи тўғри шархланган ва параллел ёқларга ега бўлиши керак. Юматоқ жағли омбирлар - круглогубси сим ва юпқа полоса материалларни букиш учун ишлатилади. Жағларининг юзалари кертилган, бу эса материални маҳкам ушлашга ёрдам беради. Ясси жағли омбирлар - плоскогубси сим, юпқа полоса ва лист материаллами ушлаш ва егиш учун ишлатилади. Бу омбирларнинг жағлари ҳам кертилган бўлади. Комбинацияцияланган ясси жағли омбир пассатиж плоскогубси ва кусачки ўрнида ишлатиладиган чииангарлик омбиридир. Унда доиравий кесимли материалларни ушлаш учун кертикли ўйиқлари бўлади. Слесарлик ишларида бўлардан ташқари гайка калити (ключ), парма, зенкер, зенковка, развёртка, метчик, плашка, қўл тискилари, сандон каби асбоб ва мосламалар ҳам ишлатилади. Шунингдек, ишлов берилаётган сиртларни пардозлаш мақсадида турли хил жилвир қоғозлардан ҳам фойдаланилади. 5. Қўл дрели қандай ҳолатда туииб ишлатилади? Металларга ишлов беришда, кул ва электр асбобларини тузилиши ишлаш принципи. Металларни режалаш, арралаш, кесиш, эговлаш ва зубила билан ишлаш. Юқорида эслатилганидек, режаловчи асбоблар чизғич, гўния, сиркул, кернер, хаткаш кабилардан иборат бўлиб, буюм ёки детални режалашдан олдин материалнинг ишга яроқлилигини текшириш, режалашни тежамкорлик билан бажариш, чиқиндини камроқ чиқаришга ҳаракат қилиш керак. Режалашда қунт билан аниқ ишлаш керак, чунки буюмнинг сифати, аввало, уни режалашга боғлиқ. Арра билан Металлни кесиш қуйидагича амалга оширилади. Кесиладиган материал ишланаётган пайтда сурилиб, сакраб кетмаслиги учун уни тискига маҳкам қистириб қўйилади. Кесиладиган материалнинг қаттиқлиги, ўлчами ва шаклига қараб тишларининг катталиги бўйича тегишли арра полотаоси танланади. Ишловчи ўзининг гавдасини ва оёқларини тўғри ҳолатда туришига эътибор бериши керак. Бунда арра икки қўл билан ушланади ва кесилаётган текисликка параллел ҳолатда тутиб, сакратмай ҳамда силтамай бир маромда юргизилади. Ҳар бир юришда арра полотноси узунлигининг энг камида 2/3 қисми ишлаши шарт. Арра полотносининг тишлари тез ўтмаслашиб қолмаслиги учун ишловчи уни қарши томонга юргизишда босиб, орқага қайтаришда бўшатиб тортиши лозим. Арралашдаги тезлик ҳар дақиқада енг камида 30 дан 60 мартагача жуфт юришдан иборат бўлиши керак. Металлга бир йўла арранинг энг ками икки-учта тиши тегиб туриши лозим. Арралашда ишни унинг ўткир қиррасидан бошлаш ман етилади. Арралаш охирига йетай деб қолганда аррага босимни камайтириш зарур. Металлни режа бўйича кесишда аррани белги чизиғи бўйлаб йўналтириш ва кесиш чизиғи белги чизиғидан тахминан 0,5 мм оралиқда бўлиши керак. Арра бир томонга юриб қийшайиб кеца, ишни тўхтатиш ва кесишни янги жойдан бошлаш ёки тескари томондан арралаш лозим. Металлни қирқиш операцияси зубило билан ҳам бажарилади. Зубило ишчи қисм -кескич, каллак, ўрта қисмидан иборат. Зубило каллагига болға билан урилганда унинг кескич қисми Металл ичкарисига киради. Зубилонинг ишчи қисми ва каллаги одатда биннунча камроқ қаттиқликда тобланади, шунда у болға билан кучли зарбалар берилганда қийшайиб ва синиб кетмайди. Зубилонинг каллаги конуссимон қилинади ва бўрттирилади. Мана шу шакл зубилони болға зарбига чидамлилигини орттиради. Зубилолар У7А асбобсозлик пўлатидан ясалади. Тиғининг кенглиги 5 мм дан 25 мм гача пона шаклида бўлади ва керакли даражада ўткирлик бурчаги йўнилади. Металлни еговлаш унинг юзасидан эгов билан юпқа қатламни олиб ташлаш бўлиб, бундан мақсад Металлни керакли шакл ва ўлчамга келтиришдир, Эговлаш икки хил бўлади хомаки эговлаш ва силлиқ эговлаш. Эгов ҳам кесувчи тишли асбоб ҳисқбланади. У Металлдан қириндини жуда кичик олади. еговнинг тишлари йирик бўлса - дағал, ўртача бўлса — ўртача, майда бўлса - майин еговлар дейилади. Эговлар профилига кўра ҳар хил бўлади. Бажариладиган ишига кўра жуда майда тишли ва ўлчамлари ҳам кичик эговлар надфиллар дейилади. Эговлаш уч хил бўлади: 1. Хомаки эговлаш. 2. Ўртача еговлаш. 3. Охирги силлиқлаш. Эговлашда ишловчининг гавдаси тискида зубило билан ишлаётгандек ҳолатда туриши лозим. Юзаларни еговлашда заготовка тискига тўғри ўрнатилиши ва еговланадиган қисми тискидан 8-10 мм юқорига чиқиб туриши керак. Эговни текис юзада уч хил йўналишда: чапдан ўнгга, тискининг даста томонидан тискига ва ўнгдан чапга ҳаракатлантириш лозим. еговлашда металл сиртидан чиқадиган қириндиларни чўтка билан тозалаш, егов дастага маҳкам ўрнатилган бўлиши, дастасиз, дастаси ёрииган еговни ишлатмаслик керак. Амалий иш сифатида бирнр заготовкада режалаш ва шу режа чизиқлари бўйича қирқиш, эговлаш машқларини ўтказиш мумкин. Металлга ишлов беришда кулланиладиган дастгохлар хамда электр механизациялаштирилган жихозлар. Токарлик-винт қирқиш станоги металл қирқиш станоклари жумласига киради (бўлар технологик машиналар деб юритилади). Унда кесувчи асбоблар ёрдамида металл ёки бошқа заготовкалардан қириндилар чиқариб, керакли шакл ва ўлчамдаги буюмлар ясалади. Токарлик станогида заготовка айланма ҳаракат қилади, бу асосий ҳаракат дcйилади. Кесувчи асбобнинг ишланаётан заготовка ўқига нисбатан бўйлама ва кўндаланг йўналиш бўйича илгариланма ҳаракати суриш ҳаракати деб аталади. Деталлар йўниладиган ва резбалар очиладиган дастгоҳ - токарлик- интқирқиш станоги дейилади. Ҳозирги пайтда мактаб устахоналарида ТВ-6, ТВ-7 русумли (маркали) станоклардан фойдаланилмоқда (бунда: Т - Токапный, В - винторезный; рақамлар станокни чиққан тартиб рақамларидир). Токарлик станоги станина, суппорт, фартук, олдиги ва кетинги бабкалар, узатмалар қутиси, электр двигатели каби асосий қисмлардан иборат Станина асос ҳисобланади. Унга станокнинг қолган барча қисмлари ўрнатилади. Станинанинг йўналтиргичи бўлиб, унда суппорт ва кетинги бабка ҳаракатланади. Олдинги бабка заготовкани мустаҳкамлаш учун станокнинг чап томонига ўрнатилади ва у заготовканинг айланма ҳарактини таъминлайди. Кетинги бабка узун заготовканинг учини тутиб туради. Унга кесувчи асбоблар (парма, зенкер, развёртка) ўрнатилади. У учта асосий қисм: корпус, пинол ва плитадан тузилган. Пинолнииг конуссимон чуқурчасига марказни ёки асбобни ўрнатиш мумкин. Зарур бўлса, конуссимон тешикларни ўйиш учун кетинги бабканинг корпуси кўндаианг йўналишда сурилади. Суппорт кескичларни кескичтутгичга ўрнатиш ва уиарни қўлда ёки механик усулда ишланаётган заготовкага нисбатан бўйлама ва кўндаланг йўналишда суришга мўлжалланган. Гитара айланишни тезликлар қутичасида суриш қутичасига суриш учун хизмат қилади. Суриш қутичаси айланишни юриш винтига ёки юриш валига узатади. лининг конструксияси станокни керакли суришга ёки резбани очиш қадамига мослашга имконият яратади. Понасимон тасмали узатма айланма ҳаракатни электр одвигател тезликлар қутичасининг валига узатади. Фартук суппортни қўлда бўйламасига суришга, шуниигдек, юриш валчаси ва юриш винти бўйламасига механик усулда суришга мўлжалланган. Қўлда суриш маховик ёрдамида бажарилади. Маховикнинг валидаги тишли ръилдирак рейкали шестерня валчасига ўрнатилган тишли ғилдиракка илашади. Бу ғилдирак эса станинага маҳкамланган тишли рейка га доиниий илашган бўлади. Механик суриш юриш валчаси дан сирпанувчан шпонкага ўрнатилган червяк орқали амалга ошади. Червяк ғилдирак ни айлантиради ва ҳаракат кулачок муфтаси орқали ҳамда тишли ғилдираклар орқали рейка шестернясига узатилади. Механик сурилишни бошлаш учун даста ўзига томон буриш керак. Юриш винти механик суриш дастаси пастга буриш билан бажарилади. Шунда ажраладиган гайка иккала ярми юриш винтига бирикади. Резба очишда тишли ғилдиракни кнопка ёрдамида рейкага илашишдан чиқариш лозим. Хавфсиз ишлаш учун станокнинг барча ҳаракатланадиган қисмлари махсус тўсқичлар билан тўсилади. Кескичтутгич устидаги кўтаррна екран ва токарлик патронининг тўсқичи электр о-блок билан жиҳозланган. Шунинг учун тўсқич ва экран ёпиқ ҳолатда турганидагина статиокни ишга тушириш мумкин. Тезликлар қутичаси силиндрсимон тишли узатмалардан иборат бўлиб, улар ҳам тасмали узатмалар сингари узатиш сони билан характерланади. Шпинделнинг айланиш частотасини ўзгартириш учун тезликлар қутичасида тишли ғилдираклар блоки мавжуд бўлиб, уларни валуинг бўйламасига ариқчалар ёки шпонкалар орқали суриш мумкин. Кейинги йилларда сонли дастур билан бошқариладиган дастгоҳлар кенг қўлланила босжлади. Дастурли бошқариш ёрдамида асбоблар (ишлов бериш марказлари) ўзидан ўзи алмашинадиган дастгоҳлар яратилди. Сонли дастур билан бошқариладиган дастгоҳлар ўрнатилган участка ва сехлар электр он- ҳисоблаш машиналари ёрдамида ишлайди. Ана шундай дастгоҳлар ишининг дастурларида деталларга ишлов бериш тартиби, дастгоҳдаги ишчи органларнинг ҳаракати, ана шу ҳаракатларнинг тезлиги ва аниқлиги назарда тутилган, яъни деталларга ишлов беришнинг технологик жараёнлари ҳисобга олинган. Шундай дастгоҳлар инсоннинг аралашувисиз, фақат унинг назорати остида ишлайди. Токарлик-винтқирқиш станогида ишлашни ўзлаштириш учун аввало уни бошқариш йўлларини билиб олиш керак. Сизлар биринчи галда дастгоҳни қўлда бошқаришни ўрганасизлар. Қўлда бошқаришда шпиндел қўзғалмас бўлиши лозим. Бўйлама ва кўндаланг суриш маховикчаларини айлантириб, кескични заготовканинг сиртида 1-1,5 мм масофага сурилади. Кескични бўйлама суриш патрон кулачогига 5-6 мм қолганида тўхатилади. Кейин кўндаланг суриш маховикчасини айлантириб кескични заготовкадан узоқлаштирилади. Бу операция бил неча марта такрорланади. Дастгоҳни синаб кўришдан олдин кескични заготовкадан узоқроқ тутиб, ўнг томонга олинади ва ишга тушириш кнопкаси босилади. Бунда патроннинг юқори қисми ишлаш томонига айланиши керак. Шундан сўнг дастгоҳ тўхтатилади. Ишга тушириш схемасидан фойдаланиб, тезликлар ва суришлар қутичаларининг дасталари ёрдамида дастгоҳни заготовка айланишнинг керакли частотасига ҳамда кескични узатишга созланади. Баъзан айланишининг зарур частотасини белгилашда дасталар силжимай қолади. ҳолларда шпинделни қўл билан айлантириш керак, шундан кейин дасталар ўз жойига келади. Дастгоҳнинг ҳаракатланадиган барча қисмлари томомила тўхтаганидан кейингина тишли узатмаларни алмаштириш мумкин. Токар ва чилангарнинг иш ўринларини тўғри ташкил етиш зарур. Буни асосий омиллари устахонадаги иш ўринларини меҳнат жараёнига мослаб ташкил қилиш, ихтисослаштириш, материал ва асбоб-ускуналар билан таъминлаш, ҳавфсиз ишлаш шароитини яратишдир. Яна асосий шартлардан бири - ўқувчиларни меҳнат интизомига ва масъулиятни ҳис қилишга ўргатишдир. Машғулот бошлангунча устахонадаги иш ўринларида асбобларнинг тўла комплекти, ясаладиган буюм ёки деталнинг чизмаси, модели ва технологик харитаси тайёр туриши, топшириқлар аниқ белгиланган бўлиши шарт. Токарлик иш ўрнида асбоб-ускуналар, стулча хизматини М мйилипн, технологик асбоб- ускуналар сақланадиган тумбочка, заготовка, тайёр деталлар, кўчма тара, топшириқ графиги ва деталларни ясаш технологик харитаси ёпиштириб қўйиладиган экран, механизм тўхтаб турганини билдирадиган 3 хил рангли сигнал тизими, оёқ таглиги, кўпроқ ишлатиладиган ёрдамчи асбоб-анжомлар турадиган тахта, махсус қиринди қайтаргич, ўлчов асбоблари турадиган махсус майдончали кронштейн, қиринди тушадиган тарали чуқурча, қириндини йиғиштириб оладиган куракча ва супурги, винт ёрдамида кўтариладиган ўриндиқларбўлиши шарт. Металларга баъзан совуқ ҳолда ҳам ишлов беришга тўғри келади. Бу ишни чилангарлар бажаради. Шунинг учун чилангарларнинг иш ўрни ҳам зарур тартибда жихозланган бўлиши керак. Маълумки, чилангарнинг иш ўрни тиски билан белгиланади. Тиски одатда иш ўрини - дастгоҳнинг ўртасига жойлаштирилди. Бунда ўнг қўл билан ишлатиладиган асбоблар ўнг томонга, чап қўл билан ишлатиладиган асбоблар эса чап томонга тартиб билан териб қўйилиши зарур. Машина, механизм элементлари ва турлари. Металларга ишлов беришга оид халк хунармандчилиги турлари буйича иш усуллари. Ўрта Осиё халқ амалий санъати жуда қадим замонлардан бери мис, тилла ва кумуш каби рангдор металлардан ишланган нафис буюмлари билан машҳурдир. Ҳозирги кунда ҳам металлга ишлов беришга оид халқ ҳунармандчилигининг бир қанча турлари инавжуд. Улардан: инисгарлик, кандакорлик, чилангарлик, тунукасозлик, заргарлик, пичоқчилик, игнасозлик кабиларни кўрсатиш мумкин. Ҳунармандлар қадимдан бир- бирлари билан бирикиб бир маҳаллада яшаганлар. Шунинг учун маҳалларнинг номи ўша ҳунар номи билан юритилган. Металлга ишлов бериш учун аввало керакли асбобларни танлаб олмоқ зарур. Бунинг учун таянч асбоблари, чеканка болғалари, қайчи ва омбирлар, турли шаклдаги кескичлар, пичоқ, пардозловчи асбоблар, искана, сандон кабилар керак бўлади. Металлга ишлов беришда ишлатиладиган асбоб- ускуналар учли, кесувчи ва ўткир тиғли асбоблар бўлиб, улар билан ишлаганда эҳтиёт бўлиш, ХТҚ га қатъий риоя қилиш зарур. Ўқитувчининг рухсатисиз асбоб- ускуналарга тегмаслик, иш ўнини рухсациз ташлаб кетмаслик лозим. Ишни тугатгач, иш ўрнини қириндилардан тозалашда махсус тозалагичлардан фойдаланиш керак. Металларга бадиий ишлов бериш технологиясини ўрганиш, унинг услубларини тушуниб олиш учун ҳунармандлар томонидан тайёрланадиган буюмларнинг асосий турлари билан таниш зарур. Буларга кўзалар, қумғон, чойнак, чойдиш, обдаста, исириқдон, носқовоқ, чилим, турли лаганларни киритиш мумкин. Пичоқчилик. Пичоқчилик деганда биз пичоқ ясаш касбини тушунамиз. Пичоқ боболаримиз учун қадимдан тирикчилик воситаси бўлиб хизмат қилган. Ҳозирги вақтда пичоқ ясаш санъати халқ амалий санъати қаторида еъзозланиб келинаётир. Нодир пичоқлар ясашда ўзбек пичоқсоз усталарининг олдига тушадиган уста кам топилган. Пичоқчиликнинг ўзига хос мактаблари мавжуд. Фарғона водийси, Самарқанд, Бухоро, Тошкент, Хоразм, Қашқадаиё, Сурхондарё қадимдан пичоқчилик марказлари бўлиб, бўларда ишланган пичоқлар ўзининг ишлаш технологияси, шакли, катта-кичиклиги ва безаклари билан фарқ қилган. Кандакорлик Кандакорлик ўзбек халқ амалий безак санъатининг энг кенг тарқалган турларидан биридир. Кандакорлик деганда металлдан ясалган буюмларга ўйиб ёки бўртма қилиб нақш ишлаш тушунилади. Савдо-сотиқда қадимдан кандакорлик буюмларига талаб катта бўлган. Бу асарлар рамзий ифодаларнинг янги услублари ҳамда ғояларини тарқатиш манбаи бўлиб хизмат қилган. Мис буюмламинг турлари. Металлдан ясалган идишларнинг умумий шакли маълум пропорсия ҳамда селуетга эга. Жумладан мис лаганлар кўпинча доирасимон, овалсимон, тўртбурчак шаклда бўлади. Мис лаганларининг лавхўри, дулава каби турлари бор. Лавхўри - овалсимон ёки тўртбурчак мис лаган бўлиб, уларнинг лаблари ён томонга қайрилган бўлади. Дулава - тухумсимон ёки тўртбурчак шаклдаги мис лаганлар бўлиб, улар ён томонга қайрилиб яна давом этиб пастга қайрилган бўлади. Заргарлик буюмлари. Улар турли-туман бўлиб. ўзига хос нотнланади. Пешонага тақиладиган тиллақош, баргак, қулоққа - зирак, бошга - такдўзи, санчоқ, олтин тумор, кўкрак безаги мурғак, зебигардон, туморча соч безаклари, зулфи тилла, осма безак. гажак, бутун тирноқ, ярим тирноқ, қў ш дуо, бурун безаги, юз безаги, бел безаги камар, бўйинтумор, билакузук, узук ва бошқалар. Бўларнинг барчаси келин-куёвлар либосини тўлдириб, хонадонда тўй, байрам ва бошқаларда тақилади. Технологик хариталар, уларни тузиш ва фойдаланиш. Назарий маълумот. Ҳар қандай буюмни ясаш учун унинг тегишли чизмаси ва технологик жараённинг асосини ташкил қиладиган технологик харитаси бўлиши шарт. Биз ҳозиргача ўзимиз турли буюмларни ясашда тайёр оддий технологик хариталаридан фойдаланиб келганмиз. Бугунги дарсимизда эса анча мураккаб технологик харитани ўрганамиз. Унда қуйидаги бўлимлар бор: 1.Операция ва бўлимларнинг номлари. 2.Ишлов беришнинг эскизи. 3.Фойдаланиладиган асбоблар. 4.Қўлланиладиган мосламалар. Технологик хариталарни тузиш ва улардан фойдаланиш ижодий фаолиятимизни оширади, техник тафаккурни ривожлантиради ва мустақил ишлашга ўргатади. Бундан ташқари, технологик хариталарни тузишда буюмнинг намунасига ёки чизмасига қараб лининг мураккаб конструксиясини ишлаб чиқиш; буюм учун заготовка танлаш ва лининг ўлчамларини аниқлаш; технологик операция ва ўтишларни ҳамда уларни бажариш тартибини белгилаш; асбоблар, ускуна ва мосламаларни танлаш каби муҳим ишларни билиб оламиз. Тузилган технологик хариталар бўйича режалаштирилган буюмнинг ҳамма деталларииии ясаш ва уларни йиғишни бажариш мумкин. Т .р Операция Ишлов Фойдалани- Қўлла ва беришнинг ладиган асбоблар нила- ўтишларни нг номлари эскизи диган мосла малар Назорат- И шўлчов ч иТехнологик харита схемаси. Амалий иш. Бугунги дарсимизда сизлар билан металлга ишлов бериш бўйича халқ ҳунармандчилиги турларидан тунукасозликка оид иш усулларини ўрганиш бўйича куракча ясашни ўрганамиз. Бунинг учун бизга металл лист (тунука) ва металлга ишлов берувчи асбоблар -қайчи, чилангарлик болғаси каби асбоблар керак бўлади. Ишни бошлашдан олдин ясаётган буюмимизнинг технологик харитасини тузиб оламиз (куракчани тунука материалдан ясашни имкони бўлмаганда уни кардондан ясашимиз ҳам мумкин). Бунинг учун ени- 200 мм, бўйи - 221 мм тунука оламиз. Тунуканинг учта томонини расмда кўрсатилган ўлчамларда қайириб буклаймиз, икки бурчагини қирқиб бир-бирига бириктирамиз ва шу томонига 140 мм узунликда даста ўрнатамиз (21-расм). (Ўқувчиларнинг мустақил ишлари учун 21-а расмдаги буюмларни тайёрлашни тавсия етиш мумкин). Адабиётлар : 1. Узвийлаштирилган Давлат таълим стандарти ва ўқув дастури . - Т .: " Янгийўл полиграф серви c", 2010. -292 б . 2. Бўлатов С.С. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Т.: Меҳнат, 1991. , 3. Калюга СУ., Чечел И.Д. Ишлаб чиқариш асослари. Касб танлаш. 1-2-қ. Т.: Ўқитувчи, 1988, 1989. 4. Каримов И., Эргашев С, Тоҳиров Ў.О. V -синфда меҳнат таълими дарсларида халқ ҳунармандчилиги ишларини ўрганиш. Услубий қўлланма. -Т.: Фан ва технология, 2009. -40 б. 5. Каримов Исмоил, Тоҳиров Ў.О. Мустақиллик - энг буюк неъмат: Дарс ишланма. Т.: 2012. 6. Тоҳиров Ў. "Тикувчилик ва дизайн" бизнес лойиҳаси -ўқувчилар тадбиркорлик кўникмаларини шакллантириш омили сифатида. "Таълим ва технология": Илмий-услубий мақолалар тўплами. Т., 2012. Кс2 (17).-Б. 460-462. 7. Тоҳиров Ў. Меҳнат таълимини мазмунан модернизациялаш жараёнида графикли органайзерлардан фойдаланиш усуллари. "Таълим технологиялари": Илмий-услубий журнал. Махсус сон. Т., 2012. Б. 40-44.

Похожие

Қоғоз (картон)га ишлов бериш ва қайта ишлаш
Целлюлоза технологияси
Ишлаб чиқариш асослари
Ёғочлар уларнинг технологияси
Картон ишлаб чиқариш технологияси