Ёғочлар уларнинг технологияси - Техника и технология - Рефераты

Ёғочлар уларнинг технологияси

Загружено в:

13.04.2024

Скачано:

0

Размер:

184 KB

Ёғочлар уларнинг технологияси Режа: 1. Ёғочнинг турлари ва унинг хусусиятлари 2. Ёғочга ишлов беришда режалаш. 3. Ёғоч материаллларини ўйиш ва йўниш усуллари, тешиш ва ёғоч буюмларни пардозлаш. 4. Ёғоч материалларига ишлов берадиган қўл асбобларини тузилиши ва ишлаш принципи. 5. Ёғочга ишлов бериш технологияси асосида уй-рузгор буюмларини тайёрлаш 6. Ёғочга ишлов беришга оид халк хунармандчилиги турлари бўйича иш усуллари. 7. Ёғоч материалларига ишлов берувчи дастгоҳлар хамда электр ва механизациялаштирилган жихозлар. 8. Машина, механизм элементлари, уларнинг турлари. Ёғочга ишлов бериш станоклари ва уларнинг тузилиши 9. Технологик хариталар, уларни тузиш ва фойдаланиш

Ёғочнинг турлари ва унинг хусусиятлари Маълумки, ёғочлар турмушда ҳам, ишлаб чиқариш соҳаларида ҳам жуда кўп ишлатиладиган қурилиш материаллари ҳисоблаҳади. Ёғочлар бир қатор хоссаларга эга. Шулардан бин уларнинг физик хоссаларидир. Ёғочнинг физик хоссаларига уларнинг ўлчамлари, қуриши, оғирлиги, ранги, ҳиди, текстураси, намлиги, зичлиги, иссиқлик ва электр токини ўтказувчан (ўтказмас)лиги кабилар киради. Одатда ёғоч материаллари уч ўлчовга эга бўлади, бўлар: узунлиги, эни ва қалинлиги, агар у цилиндр шаклида бўлса, диаметрининг узунлиги бўлади. Ёғочларнинг ранги, ҳиди ва текстураси бир қанча омилларга, жумладан дарахт ўсган жойнинг иқлим шароитига, ёғочнинг тури ва ёшига боғлиқ бўлиб, кўчилик дарахтларнинг ёғочлиги қорамтирдир. Ёғочнинг кўриниши, унинг зичлиги, ўзак нурларининг миқдори йирик ва майдалигига ҳамда кесими юзасига; ёғочнинг ҳиди унда смола, ошловчи моддалар ва ефир мойлари мавжудлигига боғлиқдир. Ёғочнинг ҳиди уни эндигина кесилганда кўпроқ сезилади. Ёғочнинг ранги, ҳиди ва кўриниши унинг қандай материал эканлигини билдирувчи белгилар бўлиб, улар ишлаб чиқаришда муҳим аҳамиятга эга. Ёғоч бўйламасига, яъни толалари бўйлаб кесилганда (тилинганда) ҳосил бўладиган табиий нақш текстура деб аталади. Турли ёғочларнинг текстураси турлича бўлади. Қуруқ ёғоч иссиқликни яхши ўтказмайди, сабаби ёғочнинг ғоваклигидир. Унинг ҳужайралари ичига ҳаво тўлган бўлиб, у иссиқликни ёмон ўтказади. Зичлиги катта ёғоч зичлиги кичик ёғочга нисбатан иссиқликни яхши ўтказади. Шунингдек, қуруқ ёғоч электр токини ўтказмайди. Шунга кўра ундан изолясия материали сифатида фойдаланилади. Шуни унутмаслик керакки, намлиги кўп бўлган ёғоч токни яхши ўтказади. Чунки ёғоч коваклари сув билан тўлган бўлади. Ёғочнинг товуш ўтказувчанлиги унда товушнинг тарқалиш тезлиги билан белгиланади. Ёғочнинг товуш ўтказувчанлиги бўйлама йўналишда ҳавога нисбатан 15-18 марта, кўндаланг йўналишда 3-6 марта ортиқдир ва бу ёғочнинг камчилиги ҳисобланади. Шу сабабли пол ва шифтларда ёғоч ортиқча сарф бўлмаслиги учун

товуш ўтказмайдиган материаллар ишлатишга тўғри келади. Ёғоч материал ёруғлик нурларини жуда кам ўтказади, ёғочнинг юпқа листи, фанер қатламлари жуда кучли ёруғлик манбаидан чиқаётган нурнигина ўтказиши мумкин. Ёғочлар ёрилувчанлик, қайишқоқлик, қовушқоқлик, қаттиқлик, михларни ушлаб қолиш хусусиятига эга. Уларни турли таъсирлар остида толалар бўйлаб ажралиши ёрилишидир. Ёрилишлар табиий ҳолда, масалан иссиқлик таъсирида қуриши натижасида, шунингдек болта ёки пона ёрдамида таъсир этиш натижасида ҳосил бўлади. Қайишқоқлик ёғочнинг ёрилувчанлигини оширади, қовушқоқлик эса камайтиради. Нам ёғоч осон ёрилади. Бироқ зичлиги кичик ёғочлар жуда ҳўл бўлганида қайишқоқлиги камайиб, яхши ёрилмайди -пона ёки болта қисилиб қолади. Ёғочнинг қаттиқлиги кескичнинг ботишига қаршилик кўрсатишидир. Ёғочнинг қаттиқлик даражасини билиш учун турли хил ёғочларни ёриш, мих қоқиш, арралаш, бир хил кескич билан кесиб кўриш усулларидан фойдаланиш мумкин. Қайси ёғочни кесиш, ёриш, арралаш, мих қоқиш қийин бўлса - бу ёғоч қаттиқ ҳисобланади. Маълумки, михлар турли материаллардан, турли кўринишда ва ҳар хил ўлчамларда ясалади. Ёғоч қайишқоқлиги сабабли қоқилган михларни ушлаб туради. Ёғочга қоқилган мих унинг толаларини таранглаштиради, толалар эса михни сиқади, унинг чиқиб кетишига қаршилик қилади. Ёғочга ишлов беришда режалаш. Ўқув устахонасидаги амалий машғулотларда буюм ясаш учун ёғоч материалларни тўғри танлаш ва уларни ишлатишда оқилона усуллардан фойдаланиб, иложи борича чиқиндини камайтиришга ҳаракат қилиши зарур. Ишлатилаётган брус ёки тахта керагидан ортиқча бўлса, уларни рандалашга ҳам ортиқча вақт ва куч сарфланади. Шунинг учун режалаш муҳим ва масъулиятли ишдир. Буюмнинг сифатли чиқиши кўп жиҳатдан аниқ режалашга ва режаловчи қуроллардан тўғри фойдаланишга боғлиқдир. Режалашда чизғич, гўния,

малка, хаткаш ва циркул каби асбоблар ишлатилади. Узунроқ ўлчамли ёғоч материалларига эса ёрдамида пишиқ ип тортиш билан режа чизиғи ҳосил қилинади. Гўния (бурчаклик) асос (кунда) ва унга тўғри бурчак остида ўрнатилган металл ёки ёғоч планкадан иборат. Гўния ёғоч материаллардан, умуман турли материаллардан тайёрланадиган буюм деталларини 90° бурчак билан улашда, уларга режа чизиқларини чизишда хизмат қилади. Порси гўния (ерунок) ва винтли порси гўния (малка) режалаш ҳамда бурчакларни текширишда фойдаланиладиган ёғоч ва металл асбоблардир. Ерунок - кундасига 45° бурчак остида ўрнатилган планкадан иборат бўлган асбобдир. Шунинг учун бу асбобдан фақат 45° бурчак остида бириктириладиган материалларни режалаш, шундай бирикмаларни текшириш мумкин. Малканинг асоси узунасига ўйилади ва шу ўйиққа иккинчи чизғич шарнирли қилиб ўрнатилади. Малка текшириладиган бурчакка, мавжуд намуна ёки иш чизмасига тақаб қўйилади ва унинг винти маҳкамланади. Малкада ҳосил бўлган бурчак транспортир билан ўлчанади. Малка билан бирикмаларни 0-360° оралиқдаги бурчакларни аниқлаш ёки режалаш ишларини бажариш мумкин. Шунга кўра малканинг ишлатилиш соҳаси ерунокникига қараганда кенгроқдир. Хаткаш. Бу ҳам режалаш асбоби бўлиб, унинг кундасига битта ёки иккита призматик брусок ўрнатилади. ҳар бир брусокнинг бир учига ўткир металл чизғич ўрнатилади ва у билан деталга режа чизиғи чизилади. Хаткаш турли кўринишда бўлади. Умуман олганда, ёғочларни режалаш асбобларидан фойдаланишда ортиқча куч ишлатмаслик, уларни устма-уст қўйиб қалаштириб ташламаслик, нам тегмайдиган жойларда алоҳида-алоҳида сақлаш зарур. Ёғоч материалларга ишлов берувчи асбоблар бир неча турли бўлиб, уларнинг ҳар бирини ўзига хос ишлатиш усуллари мавжуд. Ёғочдан буюмлар ясашда керакли ёғоч ёки тахта арралаб олинади. Арра билан ишлашда анча куч талаб қилинади. Шу сабабли қуйидаги қоидаларга амал қилиш талаб қилинади. 1. Ҳар доим созланган аррадан фойдаланиш зарур.

2. Ёғоч бўлагини арралашда аррани изга тушириб олишга аҳамият беринг. 3. Ёғоч бўлагини арралашда фақат ўнг қўл ишлайди, чап қўл эса ёғочни босиб туради. 4. Арралашда мосламадан фойдаланинг. 5. Тахтани арралаш охирлаганда арралашни аста-секин секинлаштиринг ва қаттиқ босманг. 6. Арралаш ишларини режа ёки ўлчов чизиғи бўйича амалга оширинг. Арраланган тахтанинг сифати сиз ўлчамни қанчалик тўғри олганингизга ва ишни қай даражада бажарганингизга боғлиқ бўлади. 7. Тахтани арралашда арра тишлари тўғри йўналишда олиб борилиши лозим, акс ҳолда кесилган тахта бўлагининг бурчаклари тўғри чиқмайди. Бунга ишонч ҳосил қилиш учун гўния ёрдамида текшириб, ишингизнинг сифатини аниқланг. Ёғоч ёки тахта арралаб олинганидан сўнг унинг сиртини силлиқлашда рандалардан фойдаланилади. Бунда уларни дастгоҳдаги мосламалардан тўғри фойдаланиб рандалаш керак. Заготовкани режалаш ва рандалаш қуйидаги тартибда бажарилади: 1.Тахтанинг сирти рандаланади ва ишнинг сифати, текислиги чизғич билан текширилади. 2.Ранда ёрдамида заготовканинг ён сирти рандаланади ва ишнинг сифати чизғич, гўния ёрдамида текширилади. 3.Тахтанинг эни қалам, чизғич билан режаланади ва рандаланади, унинг лининг текислиги гўния ёрдамида текширилади. 4.Буюм бўлакларига ишлов беришда дастгоҳ мосламаларидан унумли фойдаланилади. 5.Рандалашда икки қўллаб рандалашга одат қилинг. Арралаб олинган бўлакларга асосан ранда, искана, ҳар хил эговлар ва жилвир қоғоз ёрдамида ишлов берилади. Буюм бўлакларига искана ёрдамида ишлов беришда ҳам буюм дастгоҳ исканжасига маҳкамланади. Ишни бошлашдан олдин тахта томонларининг йўналишига эътибор беринг, акс ҳолда синиб кетиши

мумкин. Искана билан ишлашда исканани маҳкам босган ҳолда ёғоч тўқмоқ билан уриш мумкин. Ёғочни қиринди шаклида олиш ва гўния, андоза ёрдамида текшириб бориш талаб қилинади. Ёғочга ишлов беришда ранда ва исканада текислаб бўлмайдиган жойлар қолади. Шундай жойлар эгов билан силлиқланади. Буюм дастгоҳ исканжасига сиқиб маҳкамланади. Эговни пастга қаттиқ босиш ярамайди, акс ҳолда буюм қирраси эговланиб ёки кўчиб кетиши мумкин. Эгов тишлари вақти-вақти билан тозалаб турилади. Буюм тайёрлаш якунига етгандан сўнг жилвир қоғоз ёрдамида узил-кесил ишлов берилади. Ёғоч материаллларини ўйиш ва йўниш усуллари, тешиш ва ёғоч буюмларни пардозлаш. Ёғоч буюмлар ясашда кўпинча ўйиш-тешиш ишлари бажарилади, бунда турли ўлчамдаги исканалар ва стамескалардан фойдаланилади. Дурадгорлик исканалари йўнувчи ва ўювчи исканаларга бўлинади. Йўнувчи исканалар билан тахталарнинг четларига фаска чиқарилади, тирноқлар ростланади, тешик, уялар йўниб кенгайтирилади. Юмшоқ ва юпқа тахталар ўйиб тешилади. Қалин ва қаттиқ тахталарни ўйиш-тешиш ишлари эса ўювчи исканалар ёрдамида бажарилади. Ёғоч тахталарни ўйиш-тешишда нов шаклидаги исканалар ҳам ишлатилиб, улар билан цилиндр тешик ва уялар ўйиш, сиртларда нов очиш ишлари бажарилади. Исканалар бир томондан чархланади. Ўювчи исканаларнинг ўткирлик бурчаги 25-.35° бўлади. Уларнинг дастаси қаттиқ ёғочлардан ясалиб, ёрилиб кетмаслиги учун унга металл халқа кийдирилади. Йўнувчи исканалар юпқа ва ўювчи исканалар қалин бўлади. Лекин уларнинг эни ҳар хил ўлчамда тайёрланади. Йўнувчи исканаларнинг эни 4 мм дан 40 мм гача, ўювчи исканаларнинг эни 6 мм дан 20 мм гача бўлади. Уяни унинг энига мос искана билан ўйилади. Искана тиғи толага кўндаланг равишда қўйилиб, режа чизиғи бўйлаб ўйилади. Аввал искана дастасига секин урилиб, уни тахтага бир оз киритилади, сўнгра

чиқариб олиниб, бир оз олдинроқдан қия ҳолда тутиб дастага урилади, натижада искана кескичи ёғоч толаларини қирқади. Шундан кейин искана яна тик ўрнатилган ҳолда ёғочга кўпроқ киритилади ва яна олдинроққа қия ҳолда кўчирилиб, тола қирқилади. Исканани олдинга ва орқага тебратиб, қирқилган пайрахалар чиқариб ташланади. Уянинг бир қисми ўйилгандан кейин, иккинчи қисми ўйила бошланади. Агар очиқ тешик ўйиш керак бўлса, уя аввало деталнинг ярим қалинлигича бир томондан, сўнг тескари томондан ўйилади. Йирик деталларни искана билан тешиш ва ўйиш дастгоҳга қўйиб бажарилади. Юпқа деталларга тешик ўйиш учун уларни устма-уст тахлаб тешиш ҳам мумкин. Ўйиқ туби билан унга киргизиладиган турум қирраси ўртасида тирқиш ҳосил бўлмаслиги учун ўйиқ тубини кичикроқ ясаш керак. Стамеска . Стамескалар текис ва ярим айлана шаклида бўлади ва ярим айлана шаклидаги стамескалардан эгри чизиқли тешиклар ўйишда ва эгри чизиқли сиртларни ишлашда фойдаланилади. Текис стамесканинг кескичи искана стерженидан юпқа бўлиб, ўткирланиш бурчаги 15-25°, эни 3-50 мм гача, ярим айлана стамескаларнинг эни эса 6-40 мм бўлади. Стамеска исканалар билан тешилган тешикларни тозалашда, юпқа деталларга чуқурчалар ўйишда, қирраларни силлиқлаш, бурчакларда рахлар чиқариш ва тозалаш учун қўлланилади. Механзациялашган усулда ўйиш. Дурадгорлик ўқув устахонасида ўйиш учун қўлда ишлатиладиган электр ўйгич ва занжирли ДСА-2 ўйиш станогидан фойдаланилади. Бу станокдан кенг ва чуқур уялар ўйишда фойдаланилади. Унинг ёрдамида эни 6-25 мм, узунлиги 4030 мм, чуқурлиги 140 мм ли уялар очиш мумкин. Унинг кесувчи асбоби занжирдан иборат. Кесиш асбоби сифатида оддий станок исканалари ва ўювчи фрезалаш занжири хизмат қилади. Занжирли фреза 40-55 мм узунликдаги уялар ўйишда ишлатилади. Уяларнинг эни фрезалаш занжирининг энига боғлиқ бўлиб, стандарт бўйича 6-25 мм қабўл қилинган. Пардозлаш - буюм сиртларини пардозлашдан олдин жилвир коғоз билан ишкалаб тугри чизиклиги яхшиланади ва тозаланади, уткир кирралари ва

бурчакларини эговланади кейин жилвир коғоз билан ишлов берилади. Жилвир когоз - бир томонига майда каттик материаллар ёки шиша кукунлари елимлаб ёпиштирилган ип, мато ёки калин когоздан иборат, улар доналарини йириклилигига караб, дағал майда, пардозлаш жилвирларига бўлинади. Ёғоч буюмларини пардозлаш деганда уларнинг сиртини турли хил буёклар билан безаш тушинилади. Уй-рузгорда ишлатиладиган барча буюмлар пардозланган бўлади. Ёғоч материалларига ишлов берадиган қўл асбобларини тузилиши ва ишлаш принципи. Ёғоч материаллар махсус дастгоҳларда рандалар ёрдамида рандаланади. Рандаларнинг тузилиши ҳар хил бўлганлиги сабабли рандаланадиган ёғоч "материалларнинг юзалари бир хилда тозаланмайди. Ёғочни рандаланиш сифатига қараб хомаки, ўртача ва тоза рандаланган дейилади. Рандалар ўзининг вазифасига кўра бир неча хил бўлади. Шерхебел. Бу ранда тахтани узунасига ва кўндалангига хомаки рандалашда, хусусан ёғочдан қалин қатламни олиб ташлашда қўлланилади. Унинг тиғи ёй шаклида бўлгани учун шерхебел ранда билан ёғочларни турли бурчак йўналишида ҳам рандалаш мумкин. Рандалаш вақтида ёғоч пайраха энсиз ва қалин бўлиб чиқади. Мушт ранда. Мушт ранда шерхебл ранда билан рандаланган юзаларни текис қилиб рандалаш учун ишлатилади. Бу бир тиғли ранда ҳисобланиб, кескичининг тиғи тўғри, аммо ёғочларни тирнамаслиги учун бурчаклари сал юмалоқланган бўлади. Жапс ранда ёғоч материалларни тозалаб силлиқлаш ва детал юзасини бир тўғри чизиқда ётадиган қилиб рандалашда, айниқса, деталларни бир- бирига мослашда ишлатилади. Бу ранда бир кескичли ва икки кескичли бўлиши мумкин, ранда кундасининг олд қисмига уст томондан бир оз бўртган цилиндрик қуйма йлимлаб ёпиштирилган бўлиб, уни боғлаш тугмаси дейилади. Унга болға уриб, ранда уясидан кескични чиқариш мумкин.

Закров ранда ёрдамида ойна солинадиган буюмларнинг тегишли қисмларига закров очилади. Унинг тиғи кундага тўғри ёки ўткир бурчак ҳосил қилиб ўрнатилади. Шунга мос ҳолда унинг тиғлари тўғри ёки қийшиқ бурчакли бўлади. Ўқув устахоналаридаги машғулотларда турли нақшдор буюмлар, масалан, илгак ёки чок қилинган детал ва буюмлар ҳам тайёрланади. Бунда нақшдор юзаларни ишлаш учун махсус рандалардан фойдаланилади. Чок ранда ўйиқ ва чоклар очиш учун ишлатилади, улар тўғри ва қийшиқ бўлиши мумкин. Чок ранда кескичи устки қисмининг қалинлиги пастки қисмига қараганда 1 мм кичик бўлиши лозим. Кониш ранда. Бу ранда фанер ва эшик дилалари тушадиган ёл очишда ишлатилади. Унинг кундасига винтлар ўрнатилиб, уларга йўналтиравчи тахтача кийдирилади. Очиладиган конишнинг эни қандай бўлишига қараб, ҳар хил қалинликдаги фанер ва дилаларга мослаб рандага энлик ва энсиз тиғлар ўрнатилади. Ҳар қандай ранда асосан тиғ, кунда ва понадан иборат. Пармалаш - материалларда уя ва тешикларни очиш демакдир. Бунда кесиш асбоби сифатида пармалар хизмат қилади. Пармаларнинг қуйидаги турлари мавжуд Спиралсимон парма. Унинг иш қисмида иккита спирал ариқча бўлиб, улар кесувчи қиррани ҳосил қилади. Металларни тешишда асосан ана шу пармадан фойдаланилади. Перосимон парма. Бу ҳам оддий парма бўлиб, унинг кескич қисми перога ўхшашдир. Қошиқ парма. Бу парма тарнов шаклида бўлиб, пастки қисмида перо бор. Перо ёрдамида парма ёғочга кириб бораверади. Марказловчи парма. Бу парманинг пастки қисми куракча шаклида бўлиб, учбурчак шаклидаги горизонтал кескич билан тугайдиган стержендан иборат. Шундай пармалар билан диаметри 12-15 мм гача бўлган уяларни тешикларни очиш мумкин.

Пармалардан махсус пармалаш мосламаларига ўрнатилган ҳолда фойдаланилади. Улар одатда қўл пармалари ва пармалаш станоклари дейилади. Қўл пармаси ёки коловорот отвёртка ва учликларни айлантириш учун хизмат қиладиган мосламадир. Очиқ тешиклар ўйишда пармалаш охирида босимни бироз камайтириш керак, акс ҳолда ёғоч синиши ёки парма тиқилиб қолиши мумкин. Пармалашдан олдин пармаланадиган жойда из ҳосил қилиб олиш керак. Уя ва тешикларни тез, кўп ва сифатли қилиб очишда, уларга ишлов беришда пармалаш станоклари ишлатилади. Пармалаш станоклари горизонтал ҳамда вертикал пармалаш станокларига бўлинади, уларнинг бир шпинделли ва кўп шпинделли хиллари мавжуд. Пармалаш қурилмаси ёки пармалаш станокларида ишлаш вақтида кийим ва енглар тугмасини қадаш, детални қўлда тутиб пармаламаслик, қириндини қўлда ёки пуфлаб тозаламаслик, ҳаракатланаётган шпинделни қўлда тўхтатмаслик керак. Ёғочга ишлов бериш технологияси асосида уй-рузгор буюмларини тайёрлаш. Дасталар . Дасталар қаттиқ, қайишқоқ бўлган тут, қайин, қайрағоч, бужун, акация каби ёғочлардан тайёрланади. Дасталар якка тартибда тайёрланса - рюмка патронга ўрнатилиб ёки кўплаб тайёрланса марказлар орасига ўрнатиб тайёрланади. Рюмка патрон ёрдамида буюм тайёрлашда ортиқча ёғоч исроф бўлади. Шунинг учун кўплаб талаб этилмайдиган буюмлар доналаб рюмка патрон ёрдамида, қолган ҳолларда марказлар орасига ўрнатиб тайёрланади. Қуйида эговлар учун даста тайёрлашни кўриб ўтамиз. Даста учун танланган ёғоч (бу мақсадда дастабоп шохлардан фойдаланиш мумкин) марказлар орасига ўрнатилиш диаметрини Д мм га келтириб йўнилади. Сўнгра, бир неча даста кетма- кет режаланиб, унинг тутқич ва бўйин қисмлари белгиланади. Дасталар хомаки йўнилиб қирқувчи искана ёки андаза кескичлар билан аниқ ўлчам ва шаклга келтирилади. Талаб этилишига қараб жилвирлаб силлиқлангандан сўнг алифланади. Тайёр бўлган дасталар станокдан олиниб бир-биридан ажратилади ва бўйинларга мос халқалар кийдирилиб, эгов ўрнатиш учун пармаланади.

Халқаларни кичик диаметрли трубалардан қирқиб тайёрланади. Шунинг учун даста бўйинларини халқаларга мослаб йўнилади. Жува Тол, тут, ўрик, чинор каби қуруқ, ҳидсиз, бутоқсиз дарахт шохларидан олинган ғўлалардан тайёрланади. Жува узун ўлчамли бўлганлиги учун станокнинг марказлари орасидаги масофага қараб доналаб ёки иккитадан жувага мос ёғоч ўрнатиб тайёрлаш мумкин. Ёғочни хомаки йўниб, силлиқлаб диаметрини 60 мм га келтириб, цилиндрик сирт ҳосил қилинади. Сўнгра, ўнг томондан 100 мм узунликда даста ўлчами режаланиб, унинг диаметрини 25 мм га келтириб йўнилади. Жуванинг даста ва танаси керак шаклга келтирилгандан сўнг жилвирланиб, пайраха билан силлиқланади. Талаб этилишига қараб тана ва дасталар ҳошияланади. Ҳошиялаш понасимон қилиб тайёрланган қаттиқ ёғ очни силлиқланган сиртга, станок юриб турган вақтда босиб тутиш билан куйдириб гул солиш (халқа ҳосил қилиш) дан иборат (понасимон қаттиқ ёғочни айланиб турган ёғоч билан ишқаланиши натижасида силлиқланган сирт куйиб халқа-ҳошия ҳосил бўлади). Баъзан ҳошиялар рангли бўёқлар билан ҳам туширилади. Ҳошия- халқаларнинг сони, ўлчами қандай сифат берилишига қараб туширилади. Жуванинг сиртини бўяш, локлаш тавсия этилмайди. Чунки жувага ёпишган хамирни тозалаш вақтида лок-бўёқ пардалари кўчиб кетади. Чекич Тол, терак, тут, акация, чинор шохларидан олинган ғўлалардан тайёрланиб, катта-кичиклигига қараб нон чекич, патир чекичларини бир- биридан фарқ қилинади. Чекичлар қисқа ўлчамли бўлганлиги учун якка тартибда рюмка-патрон ёрдамида, кўплаб марказлар орасида тайёрланади. Чекич рюмка- патрон ёрдамида доналаб тайёрланганда керак ўлчамдаги ғўла олиниб патронга қозиқ қилиб қоқилади ва винт ёки бурама мих билан қотирилади. Ёғоч диаметрини 70 мм га келтириб йўнилгандан сўнг даста қисми режаланиб, уни 70 мм узунликда диаметрини 25 мм га келтириб йўнилади. Даста учидан 12 мм қалинликда тугма қолдириб қолган қисмининг диаметрини 20 мм га келтириб йўнилиб тутқич-бўйин ҳосил қилинади. Сўнгра 50 мм узунликда чекич кундаси режаланиб даста томони суйриланади ва текис кўндаланг қирқим ҳосил қилиниб, унга кетма-кет айланалар - мих ўрни чизилади. Тайёр бўлган чекични жилвирлаб

силлиқлангандан сўнг алиф ёки лок суртиб пардозланади, талаб этилишига қараб рангли бўёқлар билан ҳошияланиб, сўнг қирқиб туширилади. Чекич остига (кўндаланг қирқимига) айланалар бўйича нон ёки патирга мос узунликдаги михларни қоқиб, мих каллакларини текислаб қирқиб ташланади. Чекичлар марказлар орасида тайёрланганда ёғоч диаметри 70 мм га келтириб йўнилгандан сўнг бир нечта чекич режаланиб кетма-кет тайёрланади. Тўқмоқ йўниш йўли билан станокда тайёрланадиган ёғоч тўқмоқлар тут, акация, қайрағоч, заранг каби зичлиги ортиқ бўлган пухта, қайишқоқ ёғочлардан бочкасимон ёки кесик конуссимон қилиб тайёрланади. Дурадгорликда, кўпинча, бочкасимон тўқмоқлар ишлатилади. Тўқмоқ учун танланган ғўлани марказлар орасига ўрнатиб диаметрини талаб этилган ўлчамга келтириб йўнилади ва циркул ёки линейка билан қирқиб тушириш учун қўйим қолдириб режалаб чиқилади. Қирқим чизиқлари бўйича ўйиб бўйинлар ҳосил қилингач, бочкасимон шаклга келтириб йўнилади, сўнг даста ўринлари режалангач, жилвирлаб силлиқланади ва алифлангандан кейин қирқиб туширилади. Уларга мос дасталар станокда тайёрланади. Тўқмоқнинг даста ўрни пармаланиб тешилади ва даста елимлаб ўрнатилади. Шаклдор оёқлар . Дастурхон хонтахта тўғри тўртбурчаклик ёки юмалоқ шаклда тайёрланиб, уларнинг оёқлари кўпинча шаклдор қилиб йўниш йўли билан станокда тайёрланади. Шаклдор оёқлар тайёрлаш учун унга мос қуруқ ёғоч олиб, уни талаб этилган ўлчамда квадрат шаклига келтириб рандаланади. Оёқларга ён ёғоч ўринлари режаланиб пармалаш ёки ўйиш йўли билан уялар очилгандан сўнг станокка ўрнатилади ва йўниб керакли шаклга келтирилади. Шаклдор оёқлар, кўпинча, сифатли, табиий гули чиройли бўлган ёғочлардан тайёрланади. Шунинг учун бундай ёғочлардан тайёрланган оёқлар жилвирлангандан сўнг пайраха билан силлиқлаб жилоланади ва лок ёки политур суртилиб пардозланади. Бу вақтда хонтахталар ҳам шу жинсдаги ёғоч материалдан тайёрланиб, улар ҳам локланади ёки политурланади. Хонтахталар ва оёқлари табиий гули чиройли бўлган ёғочлардан тайёрланса пардозлаш бўяш билан тугалланади.

Блоклар. Акация, тут, ўрик, тол, чинор каби қуруқ ёғочлардан тайёрланади. Блоклар ўқ ўтказиш учун панналаниб тешилгани учун танланган ёғоч рюмка- патронга ўрнатилиб, иккинчи учи орқа бабка марказига қадалади. Йўниш керак бўлган ўлчамгача олиб борилгандан сўнг блоклар режаланади. Режалашда блок қалинлиги, қўйим кетма-кет режалаб борилади. Блок ариқчалари очилиб пардозлангандан кейин қирқиб туширилади. Қирқиш қирқим чизиғи бўйича тик олиб борилиб, ёғоч диаметри 5 мм ёки ундан кичикроқ ўлчамга келтириб ўйилади ва марказ ўрнига диаметри 5 мм ли парма ўрнатилиб пармаланади. Ғалтак, найча, чўт доналари каби буюмлар ҳам блок тайёрлаш кетма- кетлигида олиб борилади. Илгак қозиқлари. Тилоғоч, қайин, қайрағоч, ёнғоқ, чинор, шумтол каби пишиқ-пухта ёғочлардан тайёрланади. Қозиқ тайёрлаш учун дарахт шохларидан фойдаланиш мумкин. Қозиқлар кўплаб ишлатилгани учун уни марказлар орасида тайёрланади. Шунинг учун қозиқбоп ёғоч танланиб марказлар орасига ўрнатилади ва диаметри талаб этилган ўлчамга келтириб йўнилади. Циркуль ёки масштаб линейка ёрдамида кетма-кет бир нечта қозиқ (тирноқ, тана ва каллак қисмлари) режаланиб хомаки йўнилади ва ўлчовга келтириб силлиқланади. Қозиқларни тайёрлашда тирноқ узунлиги қозиқ ўрнатиладиган тахтанинг қалинлигига, диаметрини унга боп парма диаметрига мосланади ёки тирноқ диаметрига мос парма танланади. Илгак қозиқларини тайёрлашда уларга мос андаза кескичлардан фойдаланиш мумкин. Илгак тахталарининг қандай ёғочдан тайёрланишига қараб қозиқларни унга мос ёғочдан тайёрланади ва талаб этилишига қараб алифлаш, локлаш ёки политурлаш ишлари олиб борилади. Пробиркалар учун штатив. Кимё, биология, физика кабинетларида турли хил эритмалар, кислота ва ишқорларни, кимёвий моддалар, униғлик ва бошқаларни пробиркаларда кўргазма тариқасида сақлаш ва бошқа мақсадларда ишлатилади. Меҳнат таълими дарсларида эса бундай штативлардан қалам, ручка, парма каби бумларни тартибли сақлашда ҳам фойдаланиш мумкин. Штатив пробиркалар ўрнатиш учун ярим уялари бўлган дисксимон асос, марказига ўрнатилган цилиндрик тирноқли устунча ва устунчага кийдирилган пробиркаларни

тушириш учун тешиклари бўлган устки ёғоч дискдан иборат. Асос ва дисклар планшайба ёрдамида тайёрланиб, уларнинг марказлари устунча тармоғи ва қозиқ қисмига мослаб пармалаб тешилади. Дисклар диаметрал равишда тенг 12 бўлакка бўлиниб, аниқ радиусли айлана чизади. Пармалаш диаметрлар билан айлананинг кесишиш нуқталари орқали олиб борилиб, уя ҳосил қилинади. Таглик - асосни қалинлиги 20-30 мм бўлган тахта материалдан, устки дискни қалинлиги 10-12 мм бўлган тахта ёки прессланган фанердан тайёрлаш мумкин. Устунча шу жинсдаги ёғочдан токарлик станогида йўниб тайёрланади ва тагликка елимлаб, қўшимча поналар ўрнатилади. Талаб этилишига қараб штатив бўялади ёки локланади. Ёғочга ишлов беришга оид халк хунармандчилиги турлари бўйича иш усуллари. Маълумки, ёғочларнинг физикавий, кимёвий ва механик хоссалари мавжуд бўлиб, ёғочга ишлов беришда уларни инобатга олиш зарур. Ўлчами, қуриши, оғирлиги, ранги, ҳиди, текстураси, намлига, зичлиги, иссиқлик ва электр токини ўтказувчанлиги ёғочнинг физик хоссасидир. Ёғочнинг ранги, ҳиди ва кўриниши унинг қандай материал эканлигини билдирувчи белгилар бўлиб, улар ишлаб чиқаришда муҳим аҳамиятга эга. Бу маълумотлар география, биология, кимё фанлари орқали маълум бўлади. Бўлардан кўринадики, ёғочларни танлашда уларнинг хусусиятларини аниқлаш учун география, биология, кимё, физика каби фанлардан; уларга ишлов беришда ўлчаш, режалаш ишларини амалга оширишда эса математика, чизиначилик каби фанлардан чуқур билимга эга бўлиш керак. Умуман олганда эса меҳнат таълими дарсларини мактабда ўтиладиган барча фанларга боғлаш мумкин. Маълумки, ёғочларга ишлов бериш – халқ ҳунармандчилигининг кенг ривожланган соҳаларидан биридир. Халқ ҳунармандчилиги 150 дан зиёд соҳага эга бўлиб, ўзида меҳнат ва касб таълимининг кўпгина хусусиятлари - амалийлиги, ижодийлиги, миллийлиги, маҳаллий хом-ашёларни топиш ва уларга ишлов беришнинг қулайлиги, ўғил ва қиз болалар меҳнатининг ўзига хослиги, асосий ҳолларда мураккаб қурилмалар,

ускуналар, асбоблар ва станоклар талаб қилмаслиги, машғулотларни ташкил этишнинг соддалиги билан ажралиб туради. Ёғочга ишлов беришга олд халқ ҳунармандчилигининг бир неча турлари мавжуд. Улар — бешикчилик, сандиқчилик, мебелсозлик, ёғоч ўймакорлиги кабилардир. Бўлардан ёғоч ўймакорлиги ўзбек халқи амалий безак санъатининг кенг тарқалган турларидан бири бўлиб, бунда бирор нақш ёки тасвир тахта ёки ёғоч буюмларга чизиб, кесиб, ўйиб ишланади. Ўрта Осиёда ёғоч ўймакорлиги қадимдан ривожланиб, кишиларнинг уй-рўзғор буюмларида ва бинолар қурилишида жуда кенг қўлланилган. Бу ўймакорлик қадимий архитектуранинг эшик, дарвоза, устунлар, ҳар хил тўсин, стол, хонтахта, қутича, рамка, қаламдон ва бошқа буюмларни безашда ишлатилиб келинган. Ёғоч ўймакорлигида дурадгорликни билмасдан туриб ўймакориикни тушуниб етиш қийин. Чунки ҳар бир ўмакор уста ўйиладиган буюм деталларини алоҳида тайёрлаб, яъни детални ўлчаб, арралаб, рандалаб тайёрлайди. Ўқувчилар ёғочга ишлов бериш соҳасидаги халқ ҳунармандчилигида дурадгорлик касбидан хабардор бўлиши ва шу касбда ишлатиладиган асбобларни билиши лозим. Дурадгорлик касби шундай касбларданки, бунчалик халқ турмушига сингиб кетган касблар кам топилади. Дурадгор ясаган буюмлар ҳар бир хонадонда кўплаб топилади. Маълумки, ҳар қандай буюмни ясаш учун унинг тегишли чизмаси ва технологик жараёнининг асосини ташкил қиладиган технологик картаси бўлиши шарт. Технологик жараён деганда умуман ишлаб чиқариш жараёнининг бир қисми тушуналиди, унда заготовкани тайёр деталга (буюмга) айлантирилади. Технологик жараён ўз навбатида технологик меҳнат операцияларига бўлинади. Ҳар бир технологик операция технологик жараённинг тугал бир қисми бўлиб, уларда бир иш ўрнида ва асбобни алмаштирмай, масалан, кесиш, эговлаш, пармалаш, парчинлаш, кавшарлаш каби бирор иш бажарилади. Шунингдек, технологик операция ҳам технологик жараённинг янада кичик элементларига технологик ўтишларига бўлинади. Бўлар технологик операциянинг тугал қисмларидан иборат бўлиб,

фойдаланиладиган асбобнинг ва ишлов бериладиган сиртнинг доимо бир хиллиги билан характерланади. Масалан, сиртни эговлаш, ички қийшиқ чизиқли сиртни эговлаш, ташқи қийшиқ чизиқли сиртни эговлаш ва ҳоказо. Технологик жараённинг юқорида айтилган ҳар бир элементини бажариш тегишли меҳнат усулларидан фойдаланишни тақозо этади. Меҳнат усуллари ўқувчининг иш ўрнидаги туриш ҳолатлари асбобларни ушлаши ва бажарадиган меҳнат ҳаракатлари билан боғлиқдир. Технологик карталарни тузиш ва улардан фойдаланиш ўқувчиларнинг ижодий фаоллигини оширади, техник тафаккурини ривожлантиради ва мустақил ишлашга ўрганишида ёрдам беради. Бундан ташқари, ўқувчилар технологик карталарни тузишда буюмнинг намунасига ёки чизмасига қараб унинг мураккаб конструкциясини ишлаб чиқиш; буюм учун заготовка танлаш ва унинг ўлчамларини аниқлаш; технологик операция ва ўтишларни ҳамда уларни бажариш тартибини белгилаш; асбоблар, ускуна ва мосламаларни танлаш каби муҳим ишларни билиб олади. Тузилган технологик карталар бўйича режалаштирилган буюмнинг ҳамма деталларини ясаш ва уларни йиғиш мумкин. Амалий ишлар деталларни ясаш учун технологик карталар тузишга қаратилиши лозим. Ёғоч материалларига ишлов берувчи дастгоҳлар хамда электр ва механизациялаштирилган жихозлар. Маълумки, ёғочлар турмушда ҳам, ишлаб чиқариш соҳаларида ҳам жуда кўп ишлатиладиган қурилиш материаллари ҳисобланади. Ёғочлар бир қатор хоссаларга эга. Шулардан бин уларнинг физик хоссаларидир. Ёғочнинг физик хоссаларига уларнинг ўлчамлари, қуриши, оғирлиги, ранги, ҳиди, текстураси, намлиги, зичлиги, иссиқлик ва электр токини ўтказувчан (ўтказмас)лиги кабилар киради. Одатда ёғоч материаллари уч ўлчовга эга бўлади, бўлар: узунлиги, эни ва қалинлиги, агар у цилиндр шаклида бўлса, диаметрининг узунлиги бўлади. Ёғочларнинг ранги, ҳиди ва текстураси бир қанча омилларга, жумладан дарахт ўсган жойнинг иқлим шароитига, ёғочнинг тури ва ёшига боғлиқ бўлиб, кўчилик

дарахтларнинг ёғочлиги қорамтирдир. Ёғочнинг кўриниши, унинг зичлиги, ўзак нурларининг миқдори йирик ва майдалигига ҳамда кесими юзасига; ёғочнинг ҳиди унда смола, ошловчи моддалар ва эфир мойлари мавжудлигига боғлиқдир. Ёғочнинг ҳиди уни эндигина кесилганда кўпроқ сезилади. Ёғочнинг ранги, ҳиди ва кўриниши унинг қандай материал эканлигини билдирувчи белгилар бўлиб, улар ишлаб чиқаришда муҳим аҳамиятга эга. Ёғоч бўйламасига, яъни толалари бўйлаб кесилганда (тилинганда) ҳосил бўладиган табиий нақш текстура деб аталади. Турли ёғочларнинг текстураси турлича бўлади. Қуруқ ёғоч иссиқликни яхши ўтказмайди, сабаби ёғочнинг ғоваклигидир. Унинг ҳужайралари ичига ҳаво тўлган бўлиб, у иссиқликни ёмон ўтказади. Зичлиги катта ёғоч зичлиги кичик ёғочга нисбатан иссиқликни яхши ўтказади. Шунингдек, қуруқ ёғоч электр токини ҳам ўтказмайди. Шунга кўра ундан изоляция материал сифатида фойдаланилади. Шуни унутмаслик керакки, намлиги кўп бўлган ёғоч токни яхши ўтказади. Чунки ёғоч коваклари сув билан тўлган бўлади. Ёғочнинг товуш ўтказувчанлиги унда товушнинг тарқалиш тезлиги билан белгиланади. Ёғочнинг товуш ўтказувчанлиги бўйлама йўналишда ҳавога нисбатан 15-18 марта, кўндаланг йўналишда 3-6 марта ортиқдир ва бу ёғочнинг камчилиги ҳисобланади. Шу сабабли пол ва шифтларда ёғоч ортиқча сарф бўлмаслиги учун товуш ўтказмайдиган материаллар ишлатишга тўғри келади. Ёғоч материалл ёруғлик нурларини жуда кам ўтказади, ёғочнинг юпқа листи, фанер қатламлари жуда кучли ёруғлик манбаидан чиқаётган нурнигина ўтказиши мумкин. Ёғочлар ёрилувчанлик, қайишқоқлик, қовушқоқлик, қаттиқлик, михларни ушлаб қолиш хусусиятига эга. Уларни турли таъсирлар остида толалар бўйлаб ажралиши ёрилишидир. Ёрилишлар табиий ҳолда, масалан иссиқлик таъсирида қуриши натижасида, шунингдек болта ёки пона ёрдамида таъсир этиш натижасида ҳосил бўлади. Қайишқоқлик ёғочнинг ёрилувчанлигини оширади, қовушқоқлик эса камайтиради. Нам ёғоч осон ёрилади. Бироқ зичлиги кичик ёғочлар жуда ҳўл бўлганида қайишқоқлиги камайиб, яхши ёрилмайди пона ёки болта қисилиб қолади.

Ёғочнинг қаттиқлиги кескичнинг ботишига қаршилик кўрсатишидир. Ёғочнинг қаттиқлик даражасини билиш учун турли хил ёғочларни ёриш, мих қоқиш, арралаш, бир хил кескич билан кесиб кўриш усулларидан фойдаланиш мумкин. Қайси ёғочни кесиш, ёриш, арралаш, мих қоқиш қийин бўлса - бу ёғоч қаттиқ ҳисобланади. Маълумки, михлар турли материаллардан, турли кўринишда ва ҳар хил ўлчамларда ясалади. Ёғоч қайишқоқлиги сабабли қоқилган михларни ушлаб туради. Ёғочга қоқилган мих унинг толаларини таранглаштиради, толалар эса михни сиқади, унинг чиқиб кетишига қаршилик қилади. Ёғоч бўлакларини ёпиштириш учун ишлатиладиган елимлар ҳайвонот елимлари, ўсимлик ва смола елимларидан иборат. Дурадгорлик ўқув устахоналарида ҳайвонот елимлари, хусусан суяк ва казеин елимлари, смоладан қилинган елимлар кўп ишлатилади. Ўсимлик елимлари асосан фанер ишлаб чиқариш корхоналарида ишлатилади. Елимлар қуюқ эритмалар ҳолида, смолали елимлар эса қуруқ парда (плёнкалар) кўринишида ишлатилади. Елим пишириш заводларида казеин ва суяк елимлари кўпинча тахтача (плита) кўринишида чиқарилади. Тахтача елимнинг узунлиги 150-200 мм, эни 30-100 мм, қалинлиги 10-15 мм бўлади. Суяк елими бочкага жойлаб чиқарилади. Глютинли елимлар сифатига қараб сортларга ажратилади. Глютинли елимлар қумқ ҳолида гигроскопик бўлади. Намланса бўкади, қиздирилса юмшайди ва суюқланади. Бу елимлар сувга чидамсизлиги учун улардан ёпиқ хоналарда турадиган буюмларни елимлашдагина фойдаланилади. Казеин елимларининг асосий таркибий қисми казеин, яъни ёғи олинган сузма (творогдан) иборат. Тоза сувда казеин жуда тиниқ бўлади, лекин эримайди ва елим ҳосил қилмайди. Дурадгорлик ўқув устахоналарида фақат казеин порошогидан тайёрланган ва ўсимлик елимларидан, суюқ фенолформалдегидли елимлардан фойдаланилади. Бу елим қуюқ ширага ўхшаш бир жинсли суюқлик бўлиб, юпқа қатламли ва шаффофдир. Фенолформалдегидли елим қуйидагича тайёрланади: қўшдеворли, ичи оқартирилган ёки сирланган идишга смола қуйилиб, идиш деворлари орасига совуқ сув қуйилади, идишга ацетон ёки этил спирт солиниб, смола билан узлуксиз

аралаштириб турилади, кейин керосин константи ва аралашма солиниб, улами 10 минут мобайнида қориштирилади. Дурадгорлик ўқув устахонаси машғулотларида ясалган буюмларнинг сиртини бўяш, локлаш ва бошқа ишлар пардозлаш материаллари ёрдамида бажарилади. Ёғочни нам таъсиридан сақлаш, ранги ва тузилиши ўзгармаслиги учун унга юпқа қатламда лак-бўёқ суртилади. Бўёқ моддалари сув, спирт, бензин, скипидар, смола ва бошқа суюқликларда эритилиб, cоллоид эритмалари ҳосил қилинади ва ёғоч буюмлар бўялади. Сувда ерийдиган бўёқ моддаларининг асосли ва кислотали хиллари кўпроқ ишлатилади. Буюмларга жигар ранг берадиган, сувда яхши эрийдиган ёнғоқ бейси ва қизил ёғоч бейси ана шу моддалар жумласига киради. Асосий бўёқ моддалари 50-70°C гача иситилган сувда яхши эрийди, ҳосил бўлган эритма филтрланади. Кислотали бўёқ моддалари дастлаб озгина сирка қўшилган3 сувга қорилади. Бўёқ моддаси эригандан кейин унга алюминийли аччиқ тош солинади. Шу компонентлар аралаштирилади ва аралашма филтрланади. Буюмларни қандай ёғочдан тайёрланганига қараб турли рангга, масалан, қайин билан зарангни кул ранг (кумуш ранг) га, дуб, бук, арча, қарағай, тилоғоч ва бошқа ёғочларни жигар рангга бўяш мақсадга мувофиқдир. Машина, механизм элементлари, уларнинг турлари. Ёғочга ишлов бериш станоклари ва уларнинг тузилиши. Ёғочга ишлов бериладиган токарлик станогининг асосий қисмлари: 1 - асос; 2- электродвигател; 3 - станина; 4 - тасмали узатма тўсиғи; 5 - магнитли ишга туширгич; 6 - алоҳида ёритгич; 7 - олдинги бабка; 8 - планшайбали шпиндел; 9 -тиргак; 10 - кетинги бабка; 11 - шаффоф ҳимоя экранидан иборат. Ёғочга ишлов бериладиган токарлик станогининг асосий қисми йўналтиргичли станина бўлиб, у иккита таянч панжаларга ўрнатилади. Станинага олдинги ҳамда кетинги бабка ҳамда тутгичли ғаладон жойлашган. Ишчи механизмлар ҳимоя экрани билан ўралган қирқиш зонасини ҳосил қилади. Станинанинг таянч панжалари махсус ёғоч асосга мустаҳкамланган чап томонида станокнинг

электродвигателдан иборат электромеханик юритмаси бўлиб, у икки поғонали шкивга, шкив эса токарлик станокнинг олдинги бабкасидаги шпинделга мустаҳкамланади. Олдинги бабка корпус - 1, шпиндел - 2, икки поғонали шкив - 3, понасимон тасма - 4, шарчали подшипник - 5, қотиргич болт - 6 дан тузилган. Олдинги бабка заготовканинг мустаҳкамланиши ва айланма ҳаракатини таъминлаш учун хизмат қилади. Кетинги бабка корпус - 1, марказли пинол - 2, қисгич - 3, винт механизми - 4, маховик - 5, қотиргич винт - 6, сиқувчи тахтача - 7 дан иборат. Бу бабка узун заготовкаларнинг ўнг томондаги учининг таянчи вазифасини ўтайди. Тиргак асос - 1, кескич таянчи - 2, стопор даста - 3, сиқувчи маховик - 4 дан иборат. У йўниш вақтида кескичнинг таянчи сифатида хизмат қилади. Шпинделнинг айланма ҳаракати- электродвигателдан понасимон тасмали узатма ёрдамида амалга ошади; бу узатма понасимон ариқчали диаметри бар хил иккита шкив ва понасимон тасмадан иборат. Шкив электромотор ва шпиндел валлариниг учларига мустаҳкам ўрнатилади. Тасманинг бир понасимон ариқчадан иккинчи ана шундай ариқчага тортилиши натижасида шпиндел икки хил частотада айланиши мумкин. Шпиндел олдинги бабканинг корпусига ўрнатилган ва у шарчали думалаш подшипникларида айланади. Ёғоч заготовкани маҳкам ўрнатиш учун шпинделнинг олдинги учига трезубес, патрон ва ҳ. лар шаклидаги турли мосламалар бураб қўйилади. Кетинги бабка корпуси станина йўналтиргичи бўйлаб сурилади. Уни тайёрланадиган детал заготовкасининг узунлигига қараб исталган ҳолатда қотириш мумкин. Заготовкани марказларга узил- кесил маҳкамлаш винт механизми ва маховикчали пинол ёрдамида амалга оширилади. Токарлик станогида асосан япроқли дарахтлар- қайин, қора қайин, заранг, шумтол ёғочларидан олинган заготовкалар йўнилади. Бу заготовкалар қуруқ, кўзсиз ва ёрилмаган бўлиши керак. Заготовкани танлашда йўниш ва станок мосламаларига маҳкамлаш учун диаметри бўйича 5-6 мм ва узунлиги бўйича 40- 60 мм қўйим ҳисобга олинади. Заготовканинг торесида қалам билан диоганаллар

ўтказилади, уларнинг кесишган жойларига бигиз ёки кернер билан марказлар белгиланади. Ранда билан брусканинг ён қирралари рандаланиб заготовкани саккиз қиррали қилинади. Диаметри кичик ва узунлиги 150 мм гача бўлган заготовкалар патронга ўрнатилади. Бунинг учун заготовканинг учини бироз йўниб конусга ўхшатилади. Узун заготовкаларнинг бир учи трезубецга маҳкамланади. Бунда заготовка торесининг ўртасида кетинги бабканинг маркази учун кернер билан чуқурча ҳосил қилинади ва ишқаланишни камайтириш учун солидол суртилади. Тиргак юқори таянч сирти дастгоҳ марказлари чизиғидан 2-3 мм баландроқ ва ишлов берилаётган деталдан 3 мм ча пастроқ турадиган қилиб ўрнатилади. Заготовканинг тирқишини текшириш учун қўлда бир марта айлантириб кўрилади. Станокларнинг тузилишидаги умумийлик улар бажарадиган ишларнинг айланма ҳаракатлар натижасида амалга оширилишидадир. Ҳаракатни тасмали, тишли, занжирли, фриксион, червякли узатмалар каби узатмалар билан маълум масофага узатиш мумкин. Тасмали ва фриксион узатиш ишқаланиш асосида, тишли ва занжирли узатиш эса тишлар ва юлдузчалар ёрдамида амалга ошади. Бўларнинг ҳар бирида ҳаракат узатадиган етакловчи звено ва ундан ҳаракат оладиган етакланувчи звенолар бўлади. Тасмали узатма - бир-биридан маълум масофада турган ва тасма билан ўзаро боғланган шкивларнинг биридан иккинчисига айланма ҳаракатни узатишга хизмат қилади. Бунда тасма валларнинг шкивларига ўрнатилади ва шкивларга етарли куч билан тортилади. Шундагина шкивларда тасма сирғанмайди. Ҳаракат етакловчи звенодан етакланувчи звенога узатилади. Етакловчи ва етакланувчи шкивларнинг диаметри бир хил бўлса, ҳаракат бир маромда узатилади. Агар етакловчи шкивнинг диаметри, масалан, икки марта катта бўлса, бунда етакланувчи шкивнинг айланиш сони икки марта кўп бўлади ва ҳ. Занжирли узатмада ай л ан ма ҳаракат бир-биридан маълум масофада турган вал ёки ғилдиракларнинг биридан иккинчисига юлдузча ва занжир орқали узатилади. Занжирли узатма юлдузчалар деб аталадиган иккита тишли ғилдирак

ва уларни бирлаштирувчи туташ занжирдан иборат бўлиб, бу занжир ва юлдузчалар Металл материаллардан тайёрланади. Фриксион узатмада ҳара к ат етакловчи валдан етакланувчи валга бир-бирига қаттиқ сиқилган силлиқ ғилдираклар орқали узатилади. Бу узатмалар тикув машиналарида, масалан, найчага ип ўрашда қўлланилади. Фриксион узатманинг ғилдираклари сирғанмаслиги, улар ўртасида зарур ишқаланиш ҳосил бўииши учун бир-бирига қаттиқ жуфтлашиб туриши керак. Кривошип-шатунли механизм . Бу механизм айланма ҳаракатни узатиш билан бирга уни ўзгатириши ҳам мумкин. Бу ҳолатни ҳам тикув машиналарининг педал қисмида кузатишимиз мумкин. Ёғоч ишлаш станоклари. Ўқувчилар ўқув устахоналарида қўл меҳнатини енгиллаштирадиган ёки қўл меҳнатидан озод қиладиган, кам вақт, оз меҳнат ва маблағ сарфлаб кўплаб маҳсулот ишлаб чиқариш, маҳсулот таннархини арзонлаштириш имконини берадиган ёғоч ишлаш станокларининг турлари, тузилиши, вазифаси, уларни ишга созлаш, иш вақтида риоя қилинадиган хавфсизлик техникаси қоидалари билан ҳам танишади. Шунингдек, амалий машғулотларда бу станокларни бошқаришни ва уларда қандай ишлашни ўрганиб олади. Дурадгорлик ўқув устахоналарида ёғоч ишлаш токарлик, арралаш, рандалаш, фрезалаш, пармалаш, ўювчи ва бошқа турдаги ёғоч ишлаш станоклари ишлатилади. Ёғоч ишлаш станоклари ўқув устахоналарининг саҳни ва хоналарнинг сонига қараб, хавфсизлик техникаси қоидаларига амал қилган ҳолда турлича жойлаштирилади. Ёғоч ишлаш токарлик станоги. Дурадгорлик ўқув устахонларида ТД-120 ёки ТСД-120 типидаги ёғоч ишлаш токарлик станоклари ўрнатилади. Бу станоклар ёрдамида ёғоч материаллардан ҳар хил айланиш сиртларига эга бўлган деталлар, шаклдор буюмлар тайёрланади. ТД-120 типидаги ёғоч ишлаш токарлик станогининг асосий қисмларига станина 1, олдинги бабка 2, кетинги бабка 3 ва тиргак 4 киради. ТСД-120 типидаги станогида бўлардан ташқари ўювчи мослама 5 ҳам бўлиб, унинг ёрдамида ўйиш-тешиш ишлари бажарилади. Станина станокнинг таянч-туткич узели бўлиб, унга станокнинг қолган ҳамма узеллари ўрнатилади.

Станинада иккита ўзаро параллел йўналтирувчиси бор, улар бўйлаб кейинги бабка ва тиргак бўйлама йўналишда сурилади. Олдинги бабка ишланадиган ёғоч материалларни тутиб туради ва уни айланма ҳаракатга келтиради. Олдинги бабканинг шпиделига поғонали шкив кийдирилган бўлиб, унга тасма орқали электр двигателдан ҳаракат узатилади. Тасмани шкивнинг турли поғоналарга алмаштириш йўли билан шпинделнинг айланишлари сони ўзгартирилади. Шпинделга ишланадиган ёғоч материални тутиб туриш имконини берадиган вилка, планшайба, рюмка-патрон ўрнатилади (шпинделга ўз-ўзидан марказланувчи уч кулачокли патрон ўрнатилса, у вилка, планшайба ва рюмка- патронламинг ўрнини босади ва бу билан ёғоч материални ўрнатиш вақтидаги қийинчиликлардан ҳоли бўлинади). Кетинги бабка узун ўлчамли ёғочларни марказда тутиб туриш ва кескич (парма)ларни ўрнатиш имконини беради. Йўниш, қирқиш вақтида исканаларни тутиб (тираб) туриш мақсадида тиргакдан фойдаланилади. Ишланадиган ёғочнинг ўлчамига ва унга қандай ишлов берилишига қараб, тиргакни шпинделга ва параллел ёки кўндаланг ҳолда станинага ўрнатилади. Тиргак ҳамма вақт марказга мосланиб, ишланадиган ёғочга яқин ўрнатилади. Кетинги бабка ва тиргак станинанинг йўналтирувчилари бўйлаб олдинги бабкага нисбатан керакли масофага сурилгандан сўнг тортқи болтлар ёрдамида станинага қўзғалмайдиган қилиб қотириб қўйилади. Тайёрланадиган детал ва буюмларнинг ўлчамига қараб ишланадиган ёғочлар станокка турли хил мосламалар: вилка ва марказ, планшайба, рюмка-патрон, кулачокли патронлар (мосланган бўлса) ёрдамида ўрнатилади. Бунда узун ўлчамли, кичик диаметрли ёғочлар вилка ва марказ орасига, қисқа ўлчамли, кичик диаметрли ёғочлар люмка-патронга, қисқа ўлчамли, катта диаметрли ёғочлар эса планшайбага ўрнатилади. Ёғоч ишланадиган токарлик станокларида йўниш, қирқиш ишлари махсус токарлик исканалари ёрдамида бажарилади. Йўнувчи (рейер) ва қирқувчи (майзел) исканалар бўлади. Ёғочни хомаки йўниш, ботиқ сиртлар ҳосил қилиш, ички сиртларни йўниб кенгайтириш йўнувчи искана ёрдамида бажарилади. Бу

искана нов шаклида бўлиб, тиғи ёйсимон кўринишда бўлади. Хомаки йўллилган сиртларни пардозлаш, қавариқ сиртлар ҳосил қилиш, тайёр деталларни қирқиб тушириш ишлари қирувчи искана ёрдамида бажарилади. Ёғоч ишланадиган токарлик станогида ишлаш вақтида қуйидаги хавфсизлик техникаси қоидаларига риоя қилиш талаб этилади: 1. Шпинделнинг ҳамма вақт тўғри (ишлаётган одам қараб) айланишига эътибор бериш керак. Шпинделнинг тўғри айланишини таъминлаш учун электр двигатели включател ёрдамида уланадиган қилиб созланади (ҳар қандай ёғоч ишлаш станогида электр двигателини юргизиш ва тўхтатиш включател ёрдамида бажарилади). Электр двигатели ҳеч вақт переключател ёрдамида бошқариладиган қилиб созланмайди. 2. Ишланадиган ёғочларни марказ ва вилка орасига, патронларга, планшайбага маҳкам ўрнатиш лозим. Шундай қилинмаса, шпиндел катта тезлик билан айланаётганда, йўниш ишлари бажарилаётганда ёғоч туткичлардан чиқиб кетиши ва ишловчини шикастлаши мумкин. Бунинг олдини олиш мақсадида ёғоч ўрнатилгандан сўнг бирданига йўнишни бошламасдан, олдин қўл билан ёғочни айлантириб, унинг пухта ўрнатилганлигига ва тиргакка тегиб қолмаслигига ишонч ҳосил қилинади. 3. Шпиндел айланиб турганда вилка ва марказ орасига ёғоч ўрнатмаслик керак. 4. Иш вақтида тиргакни ҳамма вақт марказга мослаб, ёғочга яқин ўрнатиб бориш зарур. Бунинг учун йўниш давомида вақти-вақти билан тиргакни ёғочга яқинлаштириб суриб борилади. Тиргак ёғочдан узоқлашганда кескич (искана) га таъсир этувчи куч ортиб кетиб, уни тутиб туриш қийинлашади, искана тушиб кетиб, ёғочнинг, яъни тайёрланаётган буюмнинг сифатини бузади. Тиргаксиз йўниш ва қирқишга рухсат этилмайди (тайёр буюмларни жилвириаб пардозлашда жилвир қоғоз тутилса, қўл тиргакка қадалиб қолмаслиги учун тиргак олиб қўйилади), 5. Иш вақтида кетинги бабка ва тиргакни станина йўналтирувчиларига маҳкам қотириб ўрнатиш керак. Акс ҳолда ёғоч марказдан

чиқиб кетиши, тиргакка қадалиб қолиши натижасида иш сифати бузилиши ва ишлаётган одамни шикастлаши мумкин. 6. Станокни тўхтатмасдан туриб ишланган сиртнинг силлиқлигини қўл билан текшириш, ўлчамини аниқлаш тақиқланади. 7. Иш вақтида ҳимоя кўзойнаги тақиб олиш зарур. Пармалаш станогида ишлаганда қуйидаги хавфсизлик техникаси қоидаларига риоя қилиш талаб этилади: 1. Шкивларни иҳоталаб қўйиш керак. 2. Иш вақтида тасмани алмаштириш ярамайди. 1. Шпинделни тўхтатиш учун тасмани қўл ёрдамида торнозламаслик керак. 4. Иш вақтида пармани ёғочдан ўтиб кетиб, плитани пармалаб қўймаслиги, уни ишдан чиқармаслиги лозим. Бунинг учун пармаланувчи ёғоч остига эҳтиёт тахтаси ўрнатилади. 5. Пармалаш катта тезликда олиб борилади. Шунинг учун пармаланадиган ёғочни маҳкам ушлаш, қўйиб юбормаслик талаб этилади. Акс ҳолда ёғоч қўлдан чиқиб кетиб, ишлаётган одамни шикастлайди. Технологик хариталар, уларни тузиш ва фойдаланиш Ўкитувчи томонидан ҳар бир дарсни яхлит ҳолатда кўра билиш ва уни тасаввур этиш учун бўлажак дарс жараёнини лойиҳалаштириб олиш керак. Бунда ўкитувчи учун бўлажак дарсни технологик харитасини тузиб олиши катта ахамиятга эгадир, чунки дарснинг технологик харитаси хар бир мавзу, хар бир дарс учун ўқитилаётган предмет, фаннинг хусусиятидан, талаба (ёки ўкувчи)ларнинг имконияти ва эхтиёжидан келиб чиккан холда тузилади.Технологик харитани тузиш осон иш эмас, чунки бунинг учун ўқитувчи педагогика, психология, хусусий методика, педагогик ва ахборот технологиялардан хабардор бўлиши, шунингдек, жуда кўп услуб ва усулларни билиши керак. Хар бир дарснинг ранг-баранг, қизиқарли бўлиши аввалдан

пухта ўйлаб тузилган дарснинг лойихалаштирилган технологик харитасига боғлик. Дарснинг технологик харитасини кай кўриниш (ёки шакл) да тузиш, бу ўқитувчининг тажрибаси, кўйган максади ва ихтиёрига боғлик. Технологик харита кандай тузилган бўлмасин, унда дарс жараёни яхлит холда акс этган бўлиши хамда аник белгиланган максад, вазифа ва кафолатланган натижа, дарс жараёнини ташкил этишнинг технологияси тўлик уз ифодасини топган бўлиши керак. Технологик хаританинг тузилиши ўқитувчини дарсни кенгайтирилган конспектини ёзишдан халос этади, чунки бундай харитада дарс жараёнининг хамда ўқитувчи ва талаба (ёки ўкувчи) фаолиятининг барча қирралари ўз аксини топади. Технологик харита Мавзу Ёғоч турлари ва унинг хусусиятлари Максад вазифалари Максад: ўкувчиларга худудларда ўсадиган дарахтлар ва улардан олинадиган ёгочлар, уларнинг хусусиятлари тўгрисида тушунча бериш. Вазифалар: ўкувчиларда мавузуга нисбатан кизикиш уйготиш, уларда мавзу асосида билим ва кўникмаларни шакллантириш ва кенгайтириш. Ўкув жараёнининг Ўкувчиларга мактаб жойлашган худудда ўсадиган дарахт турларини ва уларнинг аҳамияти нинг, улардан олинадиган ёгочларнинг мазмуни ишлатилиш сохаларининг, ёгочнинг хоссалари ва хусусиятларини ишлатилиш сохаларини ва унинг физикавий хоссалари тўғрисидаги билимларини кенгайтириш Ўкув жараёнини амалга ошириш технологияси Метод: оғзаки баён килиш. Шакл: сухбат-мунозара Восита: кўргазмали куроллар Усул: ёғоч намуналарини курсатиш мисолида Назорат: оғзаки савол-жавоблар Баҳолаш: рағбатлантириш Кутиладиган натижалар Ўқитувчи: мавзуни киска вакт ичида барча ўкувчилар узлаштиришига эришилади, ўқувчилар фаолияти ошади, дарсга нисбатан кизикиш уйғотади, барча ўқувчиларни баҳолайди. Ўз олдига куйган максадга эришади. Ўқувчи: янги билимларни эгаллайди. Нутки ривожланади, эслаб қолиш қобилияти ўсади, қисқа вакт ичида кўп маълумотга эга бўлади ва баҳо олади.

Келгуси режалар Ўқитувчи: янги педагогик технологияни ўзлаштириш ва дарсда тадбик этиш такомиллаштириш. Ўз устида ишлаш. Мавзуни хаётий вокеалар билан боғлаш, педагогик махоратни ошириш. Ўқувчи: матн билан мустакил ишлашни ўрганади. Ўз фикрини равон баён кила олади. Мавзу асосида қўшимча материаллар топади, уларни ўрганади. Ўкитувчи ўқитаётган фанининг хар бир мавзуси, хар бир дарс машгулоти буйича тузган технологик харитаси, унга фан (ёки предмет) ни яхлит холда тасаввур этиб ёндашишга, тушунишига (бир семестр, бир ўқув йили бўйича), яхлит ўқув жараёнининг бошланиши, максадидан тортиб, эришиладиган натижасини кура олишига ёрдам беради. Айникса, технологик хаританинг талаба (ёки ўқувчи) ларнинг имконияти ва эхтиёжидан келиб чиккан холда тузилиши, уни шахс сифатида таълимнинг марказига олиб чикишга ва бу билан ўқитишнинг самарадорлигини оширишга имконият беради. Ўқув жараёнида ўқувчиларга шахс сифатида каралиши, турли педагогик технологиялар хамда замонавий услубларнинг кулланилиши, ўқувчиларни мустакил, эркин фикрлашга, изланишга, хар бир масалага ижодий ёндашиш, масъулиятни хис килиш, илмий тадкикот ишларини олиб бориш, тахдил килиш, илмий адабиётлардан унумли фойдаланишга, энг асосийси, укишга, фанга ва узи танлаган касбига бўлган кизикишларини, шунингдек педагогга нисбатан хурматини кучайтиради. Таълим-тарбия жараёнларида янги педагогик технологияларни қўллашда ўтмиш алломаларимизнинг ғоя ва қарашларидан фойдаланиш ўқувчиларни ўқитиш ва тарбиялашни янада самарали бўлишини таъминлайди.

Адабиётлар : 1. Узвийлаштирилган Давлат таълим стандарти ва ўқув дастури . - Т .: " Янгийўл полиграф серви c", 2010. -292 б . 2. Бўлатов С.С. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Т.: Меҳнат, 1991. , 3. Калюга СУ., Чечел И.Д. Ишлаб чиқариш асослари. Касб танлаш. 1-2-қ. Т.: Ўқитувчи, 1988, 1989. 4. Каримов И., Эргашев С, Тоҳиров Ў.О. V -синфда меҳнат таълими дарсларида халқ ҳунармандчилиги ишларини ўрганиш. Услубий қўлланма. -Т.: Фан ва технология, 2009. -40 б. 5. Каримов Исмоил, Тоҳиров Ў.О. Мустақиллик - энг буюк неъмат: Дарс ишланма. Т.: 2012. 6. Тоҳиров Ў. "Тикувчилик ва дизайн" бизнес лойиҳаси -ўқувчилар тадбиркорлик кўникмаларини шакллантириш омили сифатида. "Таълим ва технология": Илмий-услубий мақолалар тўплами. Т., 2012. Кс2 (17).-Б. 460-462. 7. Тоҳиров Ў. Меҳнат таълимини мазмунан модернизациялаш жараёнида графикли органайзерлардан фойдаланиш усуллари. "Таълим технологиялари": Илмий-услубий журнал. Махсус сон. Т., 2012. Б. 40-44.

Похожие

Целлюлоза технологияси

Картон ишлаб чиқариш технологияси

Металларга ишлов бериш технологияси

Уймакорликда ишлатиладиган материаллар ва уларнинг турлари

Юкларнинг массасини аниқлаш учун техник воситалар