XIX asr Angliya va Germaniya san’ati XIX asrning ikkinchi yarmida Fransiya san’ati XX asr Jaxon san’ati - Изобразительное искусство - Рефераты

XIX asr Angliya va Germaniya san’ati XIX asrning ikkinchi yarmida Fransiya san’ati XX asr Jaxon san’ati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80 KB

XIX asr Angliya va Germaniya san’ati XIX asrning ikkinchi yarmida Fransiya san’ati XX asr Jaxon san’ati Reja: 1. XIX asr Angliya va Germaniya san’ati. 2. XIX asrning ikkinchi yarmida Frantsiya san’ati. 3. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Rus san’ati, XIX asr oxiri – XX asr boshlarida O’zbekiston san’ati.

18-asr ohiri 19-asr boshlarida Angliya san’atida realizm o’zining gullagan davrini boshidan kechirdi. Shu davrda yashab, ijod etgan ko’pgina rassomlar ingliz san’atini boyitib Evropa san’atiga ham samarali ta’sir o’tkazdilar. Rassomlar jamiyatda sodir bo’dayotgan illatlarni ro’y rost ochishga harakat qildilar, xalqning og’ir axvolini tasvirlab, turmush mashaqqatlari, odamlarni jismoniy va ma’naviy mayib qilayotganligini achinish bilan aks ettirdilar. Bir qator san’atkorlar esa o’rta asr afsona va obrazlariga murojjat qildilar. Me’morlikda turli davr uslublariga taqlid qilish namoyon bo’ldi. Binolar ko’rinish jihatidan goh gotika, goh Xitoy motivlari, goh Rim me’morchiligini eslatib turadi. Bu xususiyatlar tasviriy san’atda yanada ochiqroq ko’rinadi. Bu davrda portret va karrikaturada, kitob grafikasida etuk asarlar yaratildi. Lekin katta mifologik asarlarda, hayotiy-maishiy janrdagi kartinalarda g’oyaviylik yo’nalish sustligi seziladi. Vatanparvarlik ruhi bilan sug’orilgan realistik manzara janrida ingliz san’atining yutuqlari namoyon bo’ldi. Ingliz realistik manzara janrining taraqqiyoti akvarel rangtasviri rivoji bilan uzviy bog’liqdir. Ingliz akvarelchilari bu texnikaning o’ziga xos xususiyatlarini namoyon etib, beg’ubor, serzavq ingliz tabiatining ajoyib ko’rinishlarini yarata oldilar. Ingliz manzara janrining taraqqiyotida Noriche maktabining asoschisi Jon Krom (1768-1821) ta’siri, ayniqsa sezilarli bo’ldi. Oddiy hayot go’zalligidan, tabiatning ulug’vorligi va bitmas-tuganmas boyligidan hayajonlanish, ularni tasvirlashga intilish uning moybo’yoqda ishlagan asarlarining asosini tashkil etadi. 19-asrga kelib, Germaniya madaniyati yuksaldi va u G’arbiy Evropadagi ilg’or mamlakatlardan biri bo’lib qoldi. Gyote, Geyne, Betxoven, Vanger kabi buyuk san’atkorlar ham ana shu davrda yashab ijod etishdi. Gegelning falsafiy qarashlari tizimi ham shu davrda vujudga keldi. Germaniyada adabiyot va musiqa misli ko’rilmagan darajada rivojlangan bo’lsada, tasviriy san’at va me’morchilik birmuncha orqada qoldi. Germaniya tasviriy san’atida romantizm, klassizm va 19asr o’rtalarida realizm yo’nalishlari o’zaro kurashda bo’ldi. Nemis romantizmi 18asr so’ngida klassizmga qarshi kurashda shakllana boshlagan bo’lib, uning

vakillari ilg’or g’oyalardan voz kechish, hayoliy timsol tasvirini va shaxsiy kechinmalarini tasvirgashga chaqirdilar. Nemis romantizimidagi bu qarashlar xukmdor sinf tomonidan qo’llab-quvvatlandi. Albatta, nemis romantizmidagi shaxsiy kechinmalarni ifodalashga intilish va tasvirlanayotgan voqea ta’sirchanligini oshirishga intilish mavjud badiiy shakllarni yanada mukammallashtirishga, klassizmning qotib qolgan uslub va metodlaridan qutulishga imkoniyat yaratdi. Nemis romantizmining ilk ko’rinishi 19-asr birinchi yarmida F.O.Runge, K.D.Fridrix ijodida o’z ifodasini topdi. Roamntiklar milliy an’analarni qayta tiklashga da’vat etdilar. Ular ona yurt o’tmishini o’rganishga e’tibor qaratdilar. 19-asrning 10-yillaridan boshlab, hayot haqiqatidan uzoqroq bo’lish, davr ziddiyatlariga aralashmaslik bir guruh ijodkorlarning san’atga qarashlari uchun xos xususiyat bo’lib qoldi. Ular o’rta asr diniy monumental rangtasvirini qayta tiklashni maqsad qilib oldilar. Ilk uyg’onish davri san’ati an’analari ular uchun namuna maktabini o’tadi. Bu guruhga a’zo rassomlar “nazareyts”, ya’ni “uzun soch” degan nom bilan ataldilar. 19-asr nemis san’atida davrning ilg’or g’oyalari o’z badiiy ifodasini topganligini e’tirof etish kerak. Bu xususiyat portret va manzara janrida ayniqsa sezilarli bo’ldi. Unda tabiatning ulug’vorligi, inson qalbi go’zalligi ulug’landi. Frantsiya bu davrda ham Evropa madaniy hayotida etakchi o’rinni egalladi. Bu erda demokratik harakatlarning o’sib borishi, 1830 yili sodir bo’lgan xalq g’alayonlari davlat siyosiy tuzumini larzaga keltirdi. 1848 yildagi g’alayon ishchilar sinfining katta kuch ekanligini ko’rsatdi. 1871 yilda tashkil topgan Parij kommunasi ommaviy harakatining “buyuk namunasi” bo’ldi. Frantsiyada bo’lib o’tgan bu voqealar Evropa mamlakatlarida ham milliy ozodlik harakatlarini kuchayishiga olib keldi. Uning ta’sirida san’atda ham qator o’zgarishlar yuz berdi. Bu jarayonlar ijtimoiy-siyosiy hayot bilan bog’liq bo’lib, ular ijodkorlar dunyoqarashi shakllanishida muhim rol o’ynadi. Onoro Dom’e (1808-1879). Ijodiy faoliyati davomida burjua tartiblariga qarshi kurashgan Dom’e o’z asarlarida odamlar orasidagi samimiy munosabatlarni

ulug’ladi, burjua parokandaligini, uning ikkiyuzlamachiligini tanqid qiladi, tevarak-atrofga befarqlikni qoraladi. Dom’e o’z ijodini hajviy suratlar bilan boshladi. Satirik portretlar, mavzuli kompozitsiyalar chizdi. “Qonun chiqaruvchilar uyasi” (1834) uning shunday asarlaridandir. Unda deputatlarni palata majlisi vaqtida tasvirlab, ularning har birining o’ziga xos qiyofasini ochib berishga harakat qiladi. Tasvirlangan qiyofalarning hammasida umumiy o’xshashlik-atrofga befarqlik, ma’naviy tubanlik, aqliy zaiflik ko’rinadi. Davlat arbobi degan oliy nomga bularning hech qanday aloqasi yo’qligi ko’rsatiladi. Barbizon maktabi. Milliy realistik manzara san’ati rivojida Parij yaqinidagi Barbizon va uning atrofiga yaqin erlarni, Fontenblo o’rmonini o’zlari uchun sevimli maskanga aylantirgan rassomlar ijodi muhim rol o’ynaydi. Ular o’z yurtlarining tabiatini kuzatish va uni chuqur o’zlashtirish asosida hajm jihatidan katta bo’lmagan manzara janriga xos asarlarni yaratib, tabiat go’zalligini ko’pchilikka ko’z-ko’z qilib, o’zlarining yurtga muxabbat va hurmatlarini ifodaladilar. Ular manzara san’atida o’zlarining xis-tuyg’u va kayfiyatlarini ham ifodalashga intildilar. Ular bevosita tabiat qo’ynida asarlar yaratdilar. “Barbizon maktabi” iborasi ham shu er nomidan olingan. Bu ibora frantsuz milliy realistik maktab vakillarining 30-40-yillardagi ijodini ta’riflash uchun qo’llaniladigan bo’lib qoldi. Bu maktab vakillari ijodiga xos xususiyat ona yurt tabiatini kuylash, kishilarda unga nisbatan muhabbat uyg’otishga qaratilganligidandir. Uning asarlari bevosita hayotning o’zidan olinganligi hamda kompozitsiya va koloritining tabiiy hamda nur va havoga boyligi bilan o’ziga xoslik kasb etadi. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Rus san’ati, XIX asr oxiri – XX asr boshlarida O’zbekiston san’ati. Rus san’atining keyingi rivojlanishi XVIII asr boshlaridagi Pyotr I reformalari bilan uzviy bog’liqdir. Pyotr I rus san’ati va madaniyatini ko’tarish uchun haqiqiy jonbozlik ko’rsatdi. Shu davrda Pyotr I Peterburg shahriga asos soldi. Shahar qurilishi uchun chekkadan ko’plab me’mor, quruvchi-injenerlar, rassomlar jalb etildi. Shu bilan birga milliy san’atkorlarni tayyorlash muhim vazifalar qatoriga qo’yildi. Qobiliyatli rus yoshlari chet ellarga o’qishga yuborildi, ularga shaxsiy

homiylik qilindi. Bu esa rus badiiy maktabining rivojlanishiga samarali ta’sir ko’rsatdi. Bu davrda etakchi o’rinni me’morchilik san’ati egalladi. Uning tur va janrlari kengaydi, yangi tiplari, jumladan teatr, kutubxona, saroylar, o’quv dargohlari, maydon va bog’-parklar vujudga keldi. Haykaltaroshlik borasida katta yutuqlarga erishildi. Bu o’rinda Pyotr I ga o’rnatgan yodgorlik, “Mis Chavandoz”, V.Kozlovskiyning “Samson”, A.Suvorov haykali F.I.Shubinning portretlari, Martosning “Minin va Pojarskiy” haykallarini eslab o’tish mumkin. Bu asarlar Evropa klassik san’atining an’analarini chuqur egallagan, uni yangi davr mazmuni bilan to’ldira olgan etuk ijodkorlar mavjudligidan, rus san’atining ilg’or vakillari Evropa san’ati bilan uzviy bog’liqligi va aloqadorligidan dalolat beradi. Bu davrda rangtasvir sohasida ham sezilarli rivojlanish bo’ldi. Portretchi rassom I.N.Nikitin, A.G. Antropov, I.P.Argunov, F.S.Rokotov, D.G.Levitskiy, V.L.Borovikovskiylar rus realistik rangtasvirining rivojiga samarali ta’sir ko’rsatdilar. Shu davr ijodkorlari san’at tarixida birinchi bo’lib, xalqning ulug’vorligini to’laqonli, ko’p figurali kompozitsiyalar orqali yoritib, o’z davrining haqiqiy obrazli panoramasini yaratishdi. Portret, maishiy, tarixiy va manzara janrlarida yaratilgan asarlar yuksak mahorat bilan ishlanganligi, o’zining chuqur psixologizmi, kompozitsion tugalligi va mazmundorligi bilan hamon kishilarga estetik va ma’naviy ozuqa baxsh etib kelmoqda. XIX asr rus san’ati taraqqiyotidagi dastlabki bosqich bevosita 1812 yil Vatan urushi bilan bog’liqdir. Urushning rus xalqi uchun g’alaba bilan tugallanishi milliy g’ururning o’sishi, insonga nisbatan yangi munosabat, hurmat bilan qarashning paydo bo’lishiga olib keldi, hamon hukm surayotgan krepostnoy tuzumining jamiyat taraqqiyotiga to’siq ekanligini aniqroq ko’rsatib berdi. Rossiyaning ilg’or kishilari bu tuzumning bekor qilinishini talab qilib, Chor Samoderjaviyasiga qarshi kurash boshladilar. Bu kurash bo’lib o’tgan Dekabristlar qo’zg’olonida yaqqol namoyon bo’ldi. Ijtimoiy hayotdagi kayfiyatlar san’at va adabiyotga o’z ta’sirini o’tkaza boshladi. San’atkorlar inson qadr-qimmatini ulug’lovchi asarlar yaratishga alohida e’tibor bera boshladilar. Insoniy burch, vatanparvarlik mavzularida asarlar yaratdilar. San’atkorlar o’z asarlarida ommani tarbiyalash, ular orasida ma’rifat tarqatishga harakat qildilar. Bu

davrning ilg’or vakillari portret ustasi O.A.Kiprenskiy, V.A.Tropinin, A.G.Venitsianovlar edi. Ular hayotni jon dili bilan sevuvchi inson obrazlarini yaratdilar; hayotni to’laqonli tasvirlab, inson va tabiat uyg’unligini kuyladilar. Insonlarning mehnatsevarligini, ichki go’zalligini uning jasurligini o’z asarlarida ko’rsatdilar. Bu rassomlar mohir pedagog sifatida ham mashhurdirlar. XIX asrdan boshlab, rassomlar qaysi mavzuga murojaat qilishmasin, qaysi janrda asar yaratishmasin, dastlab o’z zamondoshlarining his-tuyg’u, fikr va o’ylarini ifodalashga, davrning dolzarb masalalarini xalq orasiga yoyishga harakat qildilar. Bu o’rinda K.P.Bryullovning “Pompeyning so’nggi kuni”, A.A.Ivanovning “Isoning xalqqa ko’rinishi” kabi polotnolari xarakterlidir. “Pompeyning so’nggi kuni”da rassom o’tmish voqeasini tasvirlash bilan chegaralanmaydi, balki shu fakt asosida o’sha davr uchun zarur bo’lgan ahloq, burch masalalarini kuylaydi. Rassom odamiylik va xudbinlikni qarama-qarshi qo’yar ekan, shu bilan birga insoniylikni hamma narsadan yuksak qo’yadi. Bu hol odamlarning hatti-harakati, hissiy kechinmalaridan yaqqol ko’rinadi. Bryullov oliyjanoblikni, insoniylikni ulug’laydi, inson manfaatini shaxsiy manfaatdan yuqori qo’yadi. A.Ivanovning “Isoning xalqqa ko’rinishi” asari diniy mavzuda orqali bo’lsa ham, rassomning xalq hayoti masalalari to’g’risidagi fikr-o’ylari unda etakchi o’rinni egallaydi va natijada asar davr mazmuni va kayfiyatini aks ettiruvchi realistik asar darajasiga ko’tariladi. Xalqning haqiqatga, ozodlikka bo’lgan intilishi va ichki kechinmalari bu asar mazmunini tashkil etadi. Rus rangtasvirida yaratilgan bu asarlar keyingi rassomlar tomonidan yana rivojlantirildi, mavzulari kengaytirildi. X1X-asr oxiri tasviriy san’at taraqqiyoti va xarakteri bevosita rus revolyutsion harakati bilan chambarchas bog’liqdir. Rassom va haykaltaroshlar o’z ijodlarida bevosita revolyutsion demokratlar V.G.Belinskiy, N.G.Chernishevskiy, N.A.Dobrolyubovlarning g’oyaviy-estetik printsiplariga murojaat qildilar. San’atkorlar o’z ijodlarida xalq hayotining mohiyatini ochib berishga, xalqning buyuk qudratini kuylashga harakat qildilar. Inson huquqini paymol etuvchilarga qarshi isyon ko’tardilar, ijtimoiy tuzum kirdikorlarini fosh etdilar. San’atda sodir

bo’lgan bu xususiyatlar rangtasvirning maishiy va portret janrlarida yaqqol namoyon bo’ldi. Bu sohada etuk, g’oyaviy pishiq asarlar yaratildi. San’atda sodir bo’lgan bu yo’nalishlarning ravnaqi bevosita XIX asrning II yarmida tashkil etilgan “ko’chma ko’rgazmalar birodarligi” birlashmasining faoliyati bilan bog’liqdir. Unda mashhur rus tanqidchisi V.A.Stasov hamda san’at homiysi P.M.Tretyakovlarning roli katta bo’ldi. “Ko’chma ko’rgazmalar birodarligi” o’z tevaragiga ilg’or san’atkorlarni birlashtirdi, xalq hayotini aks ettiradigan realistik san’atni rivojlantirish va targ’ib etishni o’zining asosiy maqsadi deb bildi. Bu birlashmaga a’zo bo’lgan, uning g’oyaviy platformasini tan olgan va ko’rgazmalarida qatnashgan rassomlar “sayyor rassomlar” deb nomlandilar. Bularning yo’lboshchisi va tashkilotchilaridan biri Ivan Nikiforovich Kramskoydir. U portretchi san’atkor sifatida taniqli bo’lib, uning asarlari o’zining chuqur psixologizmi bilan ajralib turadi. Uning ko’pgina portretlari chuqur talqin etiladi, ya’ni tasvirlanayotgan obraz biron-bir narsa bilan shug’ullanayotgan paytda, tevarak-atrof ko’rinishi bilan bog’liq tarzda tasvirlanadi. Ayniqsa, uning “Nekrasov”, “Notanish ayol” asarlari juda mashhurdir. “Sayyor rassomlar” a’zosi, taniqli rassomlardan biri V.G.Perovdir. U o’zining butun ijodiy faoliyatida xalq hayotini tasvirlashga, mavjud tuzum kamchiliklarini ochib tashlashga intildi. Uning bu intilishlari “Uchovlon”, “Marhumni kuzatish”, “Chegaradagi mayxona” kabi qator asarlarida o’z ifodasini topgan. XIX asrning II yarmidan boshlab rus badiiy hayotida faol ishtirok eta boshlagan buyuk rus rassomi I.E.Repin o’zining butun umrini rus san’atining ravnaqiga bag’ishladi. Repin tarixiy, maishiy va portret janrlarida samarali mehnat qilgan. Uning asarlari o’zining chuqur psixologizmi, badiiy tilining soddaligi va tushunarliligi hamda yuksak professional mahoratda ishlanganligi bilan kishini hayratlantiradi. U yirik, ko’p figurali asarlar yaratdi, “Kursk guberniyasidagi yurish”, “Zaporojeliklar maktubi”, “Volgadagi burlaklar”, “Ivan Grozniy va uning o’g’li Ivan”, “Kutmagan edilar” kabi buyuk asar shular jumlasidandir. Shu bilan birga u mashhur zamondoshlarining portretlari galereyaisni ham yaratib qoldirdi. Bular ichida M.P.Musorgskiy, M.V.Glinka, L.N.Tolstoy, A.M.Gorkiy, V.V.Stasov portretlari

diqqatga sazovordir. XIX asrning ikkinchi yarmida samarali ijod qilgan V.M.Vasnetsov o’z ijodida xalq doston va ertaklardan olingan syujetlar asosida asarlar yaratdi. Uning “Pahlavonlar”, “Alyonushka”, “Bo’ri mingan shahzoda”, “Kanizey podsho huzurida”, “Uyqudagi malika”, “Uchar gilam” asarlari mashhurdir. Bu asarlarda xalqning baxt-saodat va adolat haqidagi orzu-umidlari kuylanadi. Bu davr dunyoga mashhur yirik san’atkorlarni etkazib berdi. Ular ichida portret ustalari V.A.Serov, K.Korovin, K.Makovskiy, buyuk rus tarixiy janrchisi V.I.Surikov, N.A.Yaroshenko, I.M.Pryanishnikov, teatr rassomi M.A.Vrubel, N.A.Kasatkin, A.E.Arxipov. Bu davrda haqiqiy rus milliy manzara rangtasviri maydonga keldi. Manzarachi rassomlar rus o’lkasining go’zalligi, bepoyonligini ko’rsatish orqali kishilarda vatanparvarlik hislarini o’stirishga, oddiy tabiat ko’rinishidagi go’zallikni to’laqonli ifodalashga harakat qildilar. Tabiatning turli holatlarini real tasvirladilar. A.K.Savrasov ana shunday birinchi rassomlardandir. Uning “Qora qarg’alar uchib kelishdi” deb nomlangan suratida qish qaytishi, tabiatning jonlanishi tushunarli va jonli talqin etilgan. Shu davrda yashagan I.I.Shishkin, F.A.Vasilev, V.D.Polenov kabi rassomlar ham rus manzara tasviri namunalarini yaratib qoldirdilar. Shu davrda yashab ijod etgan yirik rus rassomi I.P.Levitanning mavzusi ham rus tabiatini kuylashga qaratilgan. U o’z asarlarida tabiat go’zalligi va ulug’vorligini ko’rsatish bilan birga, asarlarida davr kishilarining ruhi ifodalashga, o’zining hayot to’g’risidagi falsafiy fikrlarini bayon etishga harakat qildi. Uning “Vladimirka”, “Qabr ustida”, “Mangu sukunat” kabi asarlari shular jumlasidandir. XX asr boshlarida insoniyat tarixida yangi davr boshlandi. Bu san’at chin ma’noda ommani orzu-istaklarini, his-tuyg’u, fikr-o’ylarini ifodalovchi san’atga aylandi. Xalqning o’zi esa uning ijokori bo’lib, maydonga chiqdi. San’atning bosh qahramoni xalq edi. Uning oliyjanob mehnati, er yuzida tinchlik, demokratiya uchun olib borayotgan kurashi, hayotga bo’lgan chuqur muhabbati san’atkorlarning asosiy mavzusidir. Bu davrda san’atning mavzusi kengaydi, uning yangi tur va janrlari maydonga keldi. Bu tarixiy sobiq inqilob janridir. Bu janrning mazmuni bevosita sho’rolar inqilobi, fuqarolar urushi yillari

bilan bog’liqdir. Rassom va haykaltaroshlar bu janrga murojaat qilar ekanlar, dastlar xalqning ulug’vorligi va qudratini ochib berishga harakat qildilar. Bu davr ajoyib ustalarni etkazib berdi. Bular ichida rassomlardan Isak Izrailevich Brodskiy edi. U bir nechta yirik monumental asarlar yaratdi. Bulardan tashqari shu davrning yirik rassomlaridan G.G.Ryajskiy, B.V.Ioganson, K.S.Malevich, A.V.Lentulov, A.A.Deyneka, A.A.Plastov, M.Serov, A.Samoxvalov kabi rassomlar yashab ijod qilganlar. Inqilob mavzusidan tashqari manzara janri ham katta yutuqlarga erishdi. Manzara janrida ishlagan rassomlardan biri bu A.A.Rilov edi. Uning asarlari go’zal va ulug’vor. U asarlarini davr kishilari ruhi bilan to’ldirishga harakat qiladi. Oktyabr to’ntarilishi va fuqarolar urushini aks ettiruvchi asarlar, insonlarning mardligi va jasoratiga bag’ishlangan polotnolar ham o’sha davr tarixida faxrli o’rinni egallaydi. Bu mavzudagi asarlar o’zining ishlanishi va uslubining rangbarangligi bilan ajralib turadi. A.A.Deynekaning “Petrograd mudofaasi” deb nomlangan polotnosi 1928 yil yaratilgan. M.B.Grekovning “Budyoniy otryadiga”, N.M.Shuxminning “Maydonga chiqish haqida buyruq” G.K.Savitskiyning “Eski armiyaning 1918 yil stixiyali qaytishi” K.S.Petrov-Vodkinning “Komissarning o’limi”, 1919 y. “Trevoga”, I.D.Shadrning “Tosh-proletariat quroli” kabi asarlarida sobiq inqilob va fuqarolar urushi yillaridagi kishilarning kayfiyati o’zining badiiy ifodasini topgan. Shu bilan birga kishilarning dushmanga bo’lgan nafrati, o’z yurti va xalqiga bo’lgan chuqur muhabbati san’atkorlarning II jahon urushi mavzusidagi ishlangan asarlarida o’zining badiiy ifodasini topdi. A.Deynekaning “Sevastopol mudofaasi” (1943), S.A.Gerasimovning “Tartizanning onasi” (1942), F.D.Favoyrskiyning “O’limdan kuchli” (1951), I.Toidzening “Ona Vatan da’vati” (1941) asarlari shular qatoridandir. Bu davrda maishiy janr ham yangi mazmun kasb etdi. Bu mavzuda yaratilgan asarlarda shu davr kishilarining kundalik turmushi, mehnati, yoshlarning tarbiyasi aks ettirildi. N.B.Terpsixorovning “Birinchi shoir”, E.M.Cheptsovning “Qishloq yacheykasining majlisi”deb nomlangan suratlarda kechagi dehqonning bugungi kunda jamiyat ishlarida faol ishtirok etayotganini sodda, lekin ishonarli talqin

etiladi. Maishiy janr taraqqiyoti,jamiyt taraqqiyoti bilan uzviy bog’liq holda rivojlanadi. II jahon urushi yillari o’sha davr kishilari uchun haqiqiy sinov yillari bo’ldi. Bu yillarda ularning front ortidagi qahramonligi, rassomlarning maishiy mavzusidagi asarlarida o’z ifodasini topdi. Bu janrning keng rivojlanishiurushdan keyingi yillarga to’g’ri keldi. Bu yillarda u etakchi janr qatoridan o’rin olib, xalq hayotining hamma tomonlarini qamrab oluo’chi san’at darajasiga ko’tarildi. Rassomlar asarlarida tinch mehnat, farovon xayotgo’zalligini kuyladilar. Insonlar orasidagi mehribonlik, olijanoblik, do’stlik kabi fazilatlarni ulug’ladilar. Bu davr san’atida yoshlar hayotiga bag’ishlangan juda ko’p asarlar ham yaratilgan. Bu asarlarda sobiq sovet yoshlarining san’atga, ma’rifatga qiziqishi tarannum etiladi. Bolalar hayotiga bag’ishlangan asarlar ham yaratildi. F.P.Reshetnikov tomonidan yaratilgan “Yana ikki oldingmi?”, “Kanikulga qaytdi” kabi asarlarida bolalarga xos bo’lgan xislatlar ishonarli talqin etiladi. XIX-asr oxiri va XX-asr boshlaridagi O’zbekiston san’ati. Me’morchilik. XIX asrda Xiva, Buxoro, Qo’qonda machit, madrasa, maqbara kabi an’anaviy tipdagi madaniy binolar kompozitsion uslub jihatidan hashamatli bezakdor turur joylar sifatida quriladi. Bu davrda rus shahar qurilishi uslubi kirib keldi. Mustaqil reja asosida yangi Skoblev (Farg’ona) shahri bunyod etildi. Andijon, Toshkent, Samarqandda ham yangicha shahar qurilishi rivoj topdi. O’zbekiston xalq me’morchiligida XIX-XX asr uchun Farg’onada ikki tomonga ochiladigan darvozalar va yopiq eshikli derezalar, bezakdor devordagi taxmonlar, o’ymakor ganch va shiftning naqshdorligi, Buxoro va Samarqandda jimjimador ustunli ayvon, guldor devorlar va o’ymakor naqshlar harakterlidir. Xiva uchun esa atrofi o’ralgan ayvonli xovlilar, jimjimador yog’och o’ymakorli ustunlar, qishloq chorbog’lari mustaxkam arxitektura shakllariga taqlid qilingani bilan diqqatni tortadi. O’zbekistonning turli xududlarida ip-gazlamaga oid, yarimshoyi va shoyi gazlamalar, rangi bir xil, targ’il, rang-barang naqshli xonatlaslar to’qish keng tarqalgan. Shuningdek, bu davrda O’zbekistonda do’ppi, kiyim-kechak, so’zana, gul bosilgan gazlama, zardo’ziy gilam to’qish, terini oshlash, metalldan badiiy buyumlar yasash, zargarlik san’ati, kulolchilik san’ati rivojlangan. Naqshlar turli

guldor va geometrik, epigrafik, hayvonlarning shartli belgilari, “islimi” shakllari bilan to’lib toshgan. XIX asr oxiri XX asrda O’zbekistonda xalq amaliy san’ati biroz tushkunlikka uchradi. XIX asr oxiri XX asrda paydo bo’lgan dastgohli rangtasvir I.Kazakov, S.Yudin va boshqalar ijodida etnografizm va maishiy turmushni hijjalab hikoya qilish va passiv kuzatuvchanlik bilan qayd qilinadi. XX asr me’morchiligida ba’zi qurilishlar avvalgi eklektik xususiyatlarni saqlab qoldi, boshqalari konstruktivizm ruxida yaratildi, uchinchilari esa masalan, arxitektor G.M.Svarichevskiy O’zbekiston fanlar akademiyasi prezidiumi binosi proektida XX asrga xos bo’lgan me’morlik shaklini O’rta Osiyo arxitekturasining harakterli xususiyatlarini o’zida saqlab bunyod etdi. 30-yillarda Toshkent, Samarqand, Andijon shaharlarini qayta qurish loyihasi tuzib chiqildi, Chirchiq singari yangi tipdagi shahar qurilishiga asos solindi. Arxitektor S.N.Popupanov tomonidan toshkentdagi xukumat uyi singari ijtimoiy-ma’muriy binoda konstruktivizm va neokllassizm uslublari, O’rta Osiyo mahobatli me’morchiligi va o’zbek xalq qurilishi an’analari singdirib yuborildi, o’ziga xos xususiyatlaridan foydalanildi. Uy-joy qurilishida ko’p qavatli turar joy binolari shakllana boshladi. 40-yillarda ayniqsa, sanoat qurilishi shiddat bilan keng avj oldi. Shu davrla Toshkent, shuningdek Olmaliq, Bekobod kabi sanoat shaharlarining asosiy loyihasi tuzilib, yangi sanoat markazlari tashkil etildi. Arxitektor A.V. Shusev tomonidan malga oshirilgan A.Navoiy nomidagi katta opera va balet teatri binosi 40- yillarning birinchi yarmi va 50-yillar O’zbekiston me’morchiligiga katta ta’sir qildi. Bu qurilish loyihasida klassik shakl O’rta Osiyo an’anaviy tajribalari bilan uyg’unlashgan xolatda amalga oshirilgan. 60-70-yillarda sanoatlashgan uslub qurilishiga o’tisho’z yakunini topdi. Katta-katta bloklardan tashkil topgan, sinchlardan iborat, issiq iqlim va zilzilaga chidamli, ko’p qavatli uylar qurilishi o’zlashtirildi. O’zbekistonda bu uslubdagi qurilishlar dastlab 60 yillarda Navoiy shahrida amalga oshirildi. 1966 yilgi zilziladan so’ng xozirgi zamon me’morchiligining yangi printsiplari Toshkent shahrini qayta tiklash va qurishda o’z aksini topdi.

60-80-yillardagi jamoa binolari me’morchiligi o’zining aniq maqsadga qaratilgan kompozitsion kengligi, shaklning mahobatliligi bilan ajralib turadi. Misol sifatida 1962-64 yillarda arxitektor V.Berezin loyihasi asosida qurilgan san’at saroyi, arxitektor I.Merportning “O’zbekiston” mehmonxonasi, F.Tursunov, R.Xayriddinovlarning O’zbekiston rassomlar uyushmasi ko’rgazmalar zali, me’mor S.Odilov, Y.Bukina, Rozanovlarning xalqlar do’stligi saroyi va me’mor V.Apivak tomonidan malga oshirilgan “Moskva” (Chorsu) mehmonxonasini olishimiz mumkin. Bu ma’muriy binolar jihozida an’anaviy xalq amaliy me’moriy bezaklari, mahobatli rangtasvir va haykaltaroshlik namunalari keng qo’llanilgan. O’zbekiston tasviriy san’atining vujudga kelishi va shakllanishidagi birinchi bosqich 1910-20- yillarga to’g’ri keladi. L.Bure, A.Volkov, A.Tetevosyanlarning ijodiy izlanishlari bu davr tasviriy san’ati haqida tasavvur beradi. Bu davrla omma uchun xajviy chizgilar rivojlandi, bunday san’at asarlari M.Kurzin, V. Rojdestvenskiy, S.Malt, A.Nikolaev (usto Mo’min), I.Ikromov, M.Hakimjonov va boshqalar tomonidan amalga oshirildi. 20-yillar rangtasvirida P.Benkov, A.Volkov, O.Tatevosyan, A.Nikolaev, O’.Tansiqboev, N.Karaxanlar faol ijod qilishdi. Ular ijodida milliy o’ziga xoslikning turli ko’rinishlari va xolatlari, uslubiy izlanishlarning turli-tumanligi, yorug’-soya va kalaristik talqin namoyon bo’ldi. Ko’p xollarda rassomlar naturadan olgan taassurotlarini hikoya qilishga berilib, kartinada shu to’plagan taassurotlari yig’indisini berishga e’tibor qaratilmagan. Bu o’sha davr rangtasvirining harakterli xususiyatidir. An’anaviy xalq turmushi ko’pincha me’morlik, jonli, shovqin-suronli bozorlar, choyxonada osoyishta choy ichish fonida tasvirlanadi. Rassomlarni kishilar egnidagi sharq kiyim-kechagiga xos serxashamlik va ranglarga boylik ko’proq o’ziga tortadi. Bu xususiyatlar A.Usupov, L.Bure, R.Vommer, I.Kazakov asarlarida ko’rindi. 30-yillarda P.Benkov bilan birgalikda N.Kashina, Z.Kovalevskayalar muvaffaqiyatli izlanishlar olib bordilar. Mahalliy rassomlardan A.Abdullaev, B.Hamdamiy, A.Toshkenboev, Z. Saidnosirova, L.Abdullaev, R.Temurovlar o’z

izlanishlarini boshladilar. 40-yillarda tashviqot plakatlariva hajviy chizgilar “O’z TAG oynasi” da bosilib chiqdi. 50-yillarda zamonaviy me’morchilikka xos asarlar, manzara, portret, batal janridagi izlanishlar ko’zga ko’rina boshladi. Bu davr Sankt-Peterburg Badiiy akademiyasini bitirib kelgan mahalliy rassomlar R. Axmedov, M. Saidov, N.Qo’ziboev, shuningdek Z.Inog’omovlarning ijodiy faoliyati bilan bog’liq. Mahobatli rangtasvir rivojida Ch. Axmarov izlanishlari e’tiborga molikdir. Haykaltaroshlikda F. Grishenko, N. Krimskaya, A. Ivanov ijodi ahamiyatlidir. Shuningdek, bu davrda kitob va dastgohli grafika ham jonlandi. 60-80-yillarda ifodaviy vositadagi ta’sirchanlik xususiyatining jadal suratlar bilan kuchayishi yuz berdi. San’atdagi egiluvchan echim uslubining kuchayishi, naturani obrazli umumlashma darajasiga ko’tarish alomati sezildi. Rangtasvirda N. Pak, R. Choriev, B.Boboev, J.Umarbekov, S.Abdullaev, Sh.Abdurashidov, Y.Melnikov, V.Burmakinlar ijodi ayniqsa ko’zga tashlandi. Grafikada shu yillari Q. Basharov, V.Parshin, M.Kagarov, F.Kagarov, T.Muhamedov, S.Subxonov, A.Siglensevlar samarali ijod qildilar. Ular milliy harakterning teran ildizlarini anglashga intildilar. Haykaltaroshlar A.Axmedov, M. Musaboev, A. Boymatov, D. Ro’ziboev, X. Husniddinxo’jaev, R. Nemirovskiylar faol izlanishlar olib bordilar.

Adabiyotlar: 1. Ilina «Istoriya russkogo iskusstva», M. 1979 y. (34-76) 2. A. D. Chegodeev, M.V. Alpatov «Vsemirnaya istoriya iskusstva», T-4 M.1949 3. M. V. Alpatov «Russkoe iskusstvo XVIII-XIX vekov». M. 1958 y. T-2 (22-45) 4. A. Egamberdiev va boshqalar. “Tasviriy va me’morchilik san’ati tarixi” Toshkent- 2007 y.

Похожие

XX asrning birinchi vа ikkinchi yarmida O’zbekiston san’ati

XVII XVIII asrlar Gollandiya Germaniya Avstriya va Angliya san’ati

Qadimgi Sharqdagi quldorlik davlatlari san’ati Misr san’ati

Ilk xristian Vizantiya san’ati O’rta asrlarda Garbiy Evropa san’ati Qadimgi Rus san’ati

Uygonish davri san’ati