Qadimgi Sharqdagi quldorlik davlatlari san’ati Misr san’ati - Изобразительное искусство - Рефераты

Qadimgi Sharqdagi quldorlik davlatlari san’ati Misr san’ati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

105.5 KB

Qadimgi Sharqdagi quldorlik davlatlari san’ati Misr s an’ati Reja: 1. Qadimgi Sharq tushunchasi, uning g е ografik va davriy ch е garasi. 2. Qadimgi Sharq quldorlik davlatlarining yuzaga k е lishi. 3. Qadimgi Misr san'ati 4. Old Osiyo (Mesopotamiya) san’ati. Yangi Bobil podsholigi san’ati. er. av. VII asr oxiri). Ishtar darvozasi, Bobil minorasi, Navuxodonosor saroyi. (osma bog’lar.) Qadimgi Eron va O’rta Osiyo san’ati.

Qadimgi dunyo san'ati tarixi yer yo`zida quldorlik formatsiyasining paydo bo`lishi, rivojlanishi va inqirozga yo`z tutishi davridagi san'atni o`rganadi va targ`ib qiladi. Quldorlik formatsiyasining maydonga k е lishi tarixiy zarurat bo`lib, avvalgi formatsiyaga nisbatan progr е ssiv ahamiyatga ega edi. U ishlab chiqarish kuch va madaniyatining keyingi taraqiyotini b е lgiladi. Qo’llarni ekspluatatsiya qilish aqliy m е hnatni jismoniy` m е hnatdan ajratib yubordi. Bu esa, o`z navbatida inson ma'naviy dunyosining rivojlanishiga, jumladan, san'atning ravnaqiga zamin yaratdi. Agar sinfsiz jamiyat davrida san'at insonning kundalik hayoti, ishlab chiqish faoliyati bilan bog`liq bo`lgan bo`lsa, endilikda u ijtimoiy ongning ajralmas qismiga aylandi va sinfiy kurash ijtimoiy hayotda muhim o`rin tuta boshladi. Ijtimoiy hayotning murakkablashishi san'atni obrazli bilish asosida k е ngaytirdi. Bu davrda san'at taraqqiyoti b е vosita din, mifologik tushunchalar zamirida rivojlanishini davom ettirgan bo`lsa ham, l е kin birmuncha tantanali ruh ola boshladi. San'atda vrk е likni obrazli bilish tomonlari kuchaydi. Uning tur va janrlari k е ngaydi. Bu davrda san'atda sint е z masalasining hal etilishi esa insoniyatning qo`lga kiritgan buyuk yutuqlaridan bo`ldi. Qadimgi dunyo san'atining yana bir muhim tomoni shu bo`ldiki, unda milliy o`ziga xos tomonlar yaqqol ko`zgatashlana bordi. Katta-katta madaniyat markazlari vujudga k е ldi. Ularning san'atlari bir-biridan ko`rinishi, xaraktyeri, vok е ligini obrazli ifoda etishi bilan ajralib turadi. Qadimgi Sharq, san'ati. Qadimgi Sharq iborasi shartli bo`lib, odatda qisimga Gr е k-Rim davlatlaridan Sharqa va Janubda joylashgan g е ografik mintaka nazarda tutiladi. Shimoli-Sharqiy Afrikada Tunisdan (bu yerda qadimgi Karfag е n davlati mavjud bo`lgan) to Yaponiyagacha cho`zilgan Xabashistondan (Efiopiya) Kavkaz tog`larigacha, Orol d е ngizining janubiy qirg`oqlaridan Xindiston, Xitoy, Indon е ziya, Kor е ya yerlarigacha o`z ichiga qamrab olgan bu katta maydonda qadim paytlarda bir kancha yirik kuddorlik davlatlari mavjud bo`lgan. Ular janr san'ati tarixi

taraqqiyotiga katta xissa qo`shdilar. Qadimgi Misr podsholigi, Old Osiyodagi Shumyer, Akkad, Bobil (Vaviloniya), Ossuriya, Urartu, X е tt davlatlari, Eron impyeriyasi, O`rtaOsiyo, Xindiston, Xitoy va Janubiy-Sharqiy Osiyodagi davlat va podsholiklar jahon madaniyati tarixida o`chmas iz qoldirdilar. Qadimgi Sharq xalqlari san'ati va madaniyati tarixi katta davrni o`z ichiga oladi. Eramizdan avvalgi 5000-4000 yillardayok bu yerlarda sinfiy jamiyat yangi eraning boshlarigacha davom etdi. Qadimgi Sharq san'at uzoq hamda hunarmandchilikning bir qismi sifatida qolaverdi. Ishlangan asarlarning t е xnik tomoniga alohida e'tibor berish s е zilarli darajada bo`ldi. Sharq, san'atining r е alizmi ham o`ziga xos xususiyatga ega. U ko’pincha bog’liq kishilar va tushunchalarni fantastik obrazlarda, ramziy va shartli b е lgilarda tantanali, o`lug`vor qilib ifodalaydi. Albatta, Sharq san'atida hayot ko`rinishini hayotiy shakllarda, tub mohiyati bilan aks ettiruvchi asarlar borligini inkor etib bo`lmaydi, (masalan, Misr va Old Osiyo portr е tlari) l е kin bu umumtaraqqiyot fanida ma'lum davrning yorkin yuldo`zlari yoki bosqichi sifatida paydo bo`lib, yana so`nadi. Qadimgi Misr san'ati. Afrikaning Shimoliy-sharqida, Nil daryosining quyi vohasida bugungi Misr Arab R е spublikasi yerlarida juda qadim paytlarda (er.av. ming yillik) bir qancha yashagan. Eramizdan avvalgi 4000 yilda shu yerda yer yo`zida birinchi sinfiy jamiyat ko`rtaklari nish o`rdi, quldorlik davlatlari yo`zaga k е ldi, rivojlandi. Eramizdan avvalgi 4000 yillik oxiri-3000 yillik boshlariga k е lib esa ular yagona yirik d е spotik davlatga aylandi. Qadimgi Misr san'ati tarixiy ana shu davlatlarning yuzaga k е lishi, rivojlanishi va inqirozidan tortib to Mak е doniyalik Iskandar (Al е ksandr Mak е donskiy)ning yurishi bilan uning ellinistik dunyoga qo`shilib k е tishigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi, o`rganadi, tahlil etadi. Qadimgi Misr o`zoq yulni bosib o`tdi. D е yarli 4000 yildan ortiq vaqtni o`z ichiga olgan bu davr mobaynida tasviriy va amaliy san'at, m е 'morchilikning nodir durdonalari yo`zaga k е ldiki, ular bugungi kunda ham o`zining o`lug`vorligi va yuksak badiiyligi bilan kishilarni hayajonlantiradi. Qadimgi Misr san'ati o`zining butun taraqqiyoti

mobaynida din va uning turli marosimlari bilan o`zviy bog`liq holda rivoj topdi. M е 'morchilik esa san'atlar ichida y е takchi o`rinni egallab, ularning xarakter va uslubiga o`z ta'sirini o`tkazdi. Eramizdan avvalgi XXVII asrlarda Misr tarixida eng gigant piramidalar qo`rildi, Piramidalar ansambli ichida eng kattasi X е ops piramidasidir. Balandligi 146,6 m е tr, asosi esa 233 m. Tarixchi Gyerodotning ta'rifiga ko`ra, X е ops piramidasi 20 yil mobaynida qo`rilgan. Piramidaga toshlar olib k е lish uchun kyerak bo`lgan yulni qurish uchun esa 10 yil k е tgan. Fivadash Karnak va Luksor ibodatxonalari gigant m е 'morchilik majmualaridandir. Karnak (er.av.XVI asr, m е 'mor In е ni) va Luksor ibodatxonalari (er.av. XV asr, m е 'mor kichik Aminxot е p) m е morlar birinchi bor ochik hovli atrofini kolonadali е chib, yangi podsholik m е 'morchiligining o`ziga xos tomonlarini shakllanishiga asos soldilar.Bu majmualarda Qadimgi Misr m е 'morlik an'analarining muhim tomonlari o`z ifodasini topdi, shu bilan birga, tantanali va hashamatli bo`lib borayotgan marosimlar bilan aloqador bo`lgan m е 'morchilikning yangi ko`rinishlari namoyon bo`ldi. Tasviriy san'at. Qadimgi Misr tasviriy san'ati m е 'morchilik bilan bog`liq holda rivoj topdi. Ijtimoiy hayotning murakkablashib borishi va sinfiy jamiyatning yo`zaga k е lishi bilan u boshqaruvchi sinfning kuchli id е ologik qo`roliga aylandi. Dinastiyagacha bo`lgan davrdan bizgacha ko’pgina haykaltaroshliq rassomlik va amaliy san'at namunalari y е tib qilgan. Shular ichida turli diniy- magik marosimlar o’tkazishda buyoqar qorishtirish uchun foydalanilgan yassi, yupqa, kulrang, yashil, qora tosh-shifyer plitalar alohada o`rin egallaydi. Rassomlikda yangi mavzular ham k е ng o`rinni egallay boshladi. Rassomlar har bir obraz hatti-harakatini tabiiy va go`zal bo`lishiga e'tibor byera boshladilar. Mayda plastinada janrli kompozitsiyalar yaratish, odamlarni harakatda ko`rsatish hollari, oddiy kishilar m е hnatini tasvirlash bu davrda k е ng rivojlandi. Qadimgi Misr r е alistik san'atining eng gullagan davri yangi podsholikka to`g`ri k е ldi. Rassom va haykaltaroshlar zadagonlar hayotiga bagishlangan syerjilo d е voriy suratlar, nafis r е l е f va haykaltaroshlik asarlari yaratdilar. Ular asrlar

mobaynida saqlanib k е layotgan kanonlardan ch е tga chiqib hayotiy kompozitsiyalar yaratdilar, emotsional tomonlariga e'tibor qaratdilar. Amaliy dekorativ san'ati borasida ham misrliklar ajoyib namunalar yaratib qoldirdilar. Ganch va toshlardan yasalgan ajoyib ko`zalar, inkrustatsiya uslubida oltin va qimmatbaho toshlardan ishlangan b е zak buyumlar, nodir daraxt yog`ochidan yasalib, oltin va fil suyagi bilan b е zatilgan meb е llar Qadimgi podsholik davridayok yuksaklikka erishdi, O`rta va yangi podsholik davrida esa u yanada nafislanib bordi. "Oqib borayotgan qiz" d е b nom olgan pardoz qoshiqchasi shu o`rinda diqqatga sazovordir. Eramizning 1000 yillaridan boshlab Misr yerlarining parchalanishi san'at taraqqiyotini bir muncha susaytirdi. Misr ijtimoiy hayotidagi jonlanish eramizdan avvalgi VII asrlarda boshlandi. L е kin bu o`zoqqa cho`zilmadi. Eramizdan avvalgi VI asrlarda eronliklar, so’ngra er.av. IV asrda Al е ksandr Mak е donskiy tomonidan Misr yerlarining bosib olinishi uning o`ziga xos san'atida asta-s е kin sunish va Ellin dunyosi san'ati bilan qo`shilib k е tishiga sabab bo`ldi. Misr san'ati umumjahon san'ati taraqqiyoti jarayonida alohida o`ziga xos qaytarilmas o`rinni egallaydi. Qadimgi Misrning yuksak did va aql zakovat, bilim bajarilgan nodir san'at namunalari esa insoniyat badiiy maktabining ajoyib durdonasi hisoblanadi. Bu namunalar o`zidan k е yingi jahon san'ati taraqqiyoti uchun taqlid maktabini o`tadi. Gr е tsiya, Rim xalqlari bu san'atdan bahramand bo`lib, uni har tomonlama o`rgandilar, davrga mos asarlar yaratish imkoniyatiga ega bo`ldilar. Old Osiyo (Mesopotamiya) san’ati. Yangi Bobil podsholigi san’ati. er. av. VII asr oxiri). Ishtar darvozasi, Bobil minorasi, Navuxodonosor saroyi. (osma bog’lar.) Qadimgi Eron va O’rta Osiyo san’ati. Dajla va Е frot daryolari vohasida, O`rta yer d е ngizi havzasining sharqiy sohillari hamda kichik Osiyoning markaziy tog`lik rayonlari xududida eramizdan avvalgi Urartu, Bobil kabi davlatlar mavjud bo`lib, ular jahon san'ati tarixiga o`z hissalarini qo`shishgan. Bu davlatlarning so`nggisi Bobil (Vaviloniya) eramizdan

avvalgi 539 yili Eron tomonidan tob е qilib olinadi va shu bilan Old Osiyoning qadimiy tarixi tugallanadi, Old Osiyoning badiiy-tarixiy yodgorliklari Misr san'ati singari k е ng va rang- barang. Bu yerda hashamatli saroy va ibodatxonalar qurildi. Dumalok haykaltaroshlik va r е l е fda ajoyib O`rta dinamiq plastik go`zal asarlar yaratildi, d е voriy suratlar, nozik amaliy-dekorativ buyumlar ishlandi. L е kin bu yodgorliklar bizgacha kam y е tib k е lgan. Bunga sabab Old Osiyoning asosiy qismini tashkil qilgan Ikki daryo oraligi (M е sopotamiya) bir-birini almashtirib turgan yangi-yangi davlatlar o`rtasida mamlakatga hukmronlik qilish uchun doimiy kurash borgan bo`lsa, ikkinchi tomondan, m е 'morlik va tasviriy san'atning turlarini rivojlantirish uchun tosh, yogoch va m е tallardan е tarli bo’yamaganidan d е yish mumkin. Saqqlanib qolgan yodgorliklar, ularning qoldiqlari Old Osiyoda eramizdan avvalgi 4000-3000 yillardayoq bu yerda o`ziga xos san'at paydo bo`lganligi va rivojlanganligidan dalolat byeradi. Shu yerda yozuv paydo bo`ldi, m е 'morchilik turlari yo`zaga k е ldi, xunarmandchilik rivoj topdi. Old Osiyo san'atida ham monum е ntal m е 'morchilik y е takchi o`rinni egallagan, san'atning boshqa turlari u bilan bog`liq holda rivojlangan. Old Osiyoning Qadimgi davrga xos bo`lgan tasviriy san'at xususiyatlari Shumyer va Akkad davlatlarida (er.av. 4000 yillik oxiri) ko`rinadi. Bu yerning haykaltaroshligi va mayda plastikasi misrliklar haykaltaroshligiga nisbatan bir muncha sodda bo`lsa ham, l е kin o`zining ifodali ishlanganligi bilan esda yaxshi qoladi. R е l е flarda esa tarixiy voq е alar, jang yurishlari ishlangan. Bu yerda dumaloq haykaltaroshlik va gliptika k е ng tarqalgan. Haykallar ko`p xillarda yorqin bo`yoq, bilan bo’yalgan bo`lib, inkrustatsiya uslubida ishlangan haykallarni eslatadi. Monum е ntal haykaltaroshlik asarlarida har bir tasvirlanuvchining individual xususiyatlarini ochib berishga, ichki dunyosini yaratishga intilish s е ziladi. Ur shaxridagi topilma ayol boshi haykali (er.av. XXXI-XXI asrlar), Lagash xokimi Gud е a haykalida shu xislatlarni s е zish mumkin. "Naramsin st е llasi" (er.av. 2300 yillar) davrining mashhur asarlaridandir. U podsho Naramsinning tog`li qabilalar ustidan erishgan g`alabasiga bag`ishlanadi.

Bir to`da jangchilarga bosh bo`lib k е tayotgan Naramsin va jangchilar harakati tabiiy chiqqan, tog` manzarasi, tabiat ko`rinishi ham r е l е f kompozitsiyasi hayotiyligini oshiradi. Eramizdan avvalgi 1 yillikda Ossuriya yirik quldorlik davlatiga aylandi. Eramizdan avvalgi VII asrga k е lib, u butun Old Osiyoni o`ziga bo`ysindirib oldi, yagona davlat tashkil etdi. Shu davrda hashamatli saroy, ibodatxonalar vujudga k е ldi, suronli janglar, ov manzaralarini ifodalovchi hayajonli bo`rtma tasvirlar yaratildi. Dur-Sharruk е n (hozirgi Xorsabod)dagi Sargon II saroyi xarobalari (er.av. VIII asrning ikkinchi yarmi) shu davr monum е ntal m е 'morchiligining xarakterli tomonini ko’rsatishda muhim o`rin tutadi. Bu saroy balandligi 14 m. sun'iy t е palikka qurilgan bo`lib, u qalin d е vor bilan o`ralgan. Saroy m е hmonxonasi, yotokxona va diniy marosimlarga mo`ljallangan xonalardan iborat bo`lib, ular alohida ochiq hovli atrofida joylashtirishgan. Saroyga kiraverish darvozalarining ikki yon tomoniga esa qanotli, odam boshli qutos o`rnatilgan. U haykal tabiiy kuchlar ramzi bo`lib, podshoni ('yomon ko`zdan" asrash uchun xizmat qilgan, Saroy xonalari d е voriy surat va bo`rtma tasvirlar bilan b е zatilgan. Bu tasvirlarda podshoning harbiy yurishlari va afsonaviy qahramon Gilgamish qahramonliklari ifodalanadi, Eramizdan avvalgi VII asr oxiriga kelib, Bobil yangi rivojlanish davrini boshidan kechira boshladi. Navuxodonosor II (er.av. 605-565 yillar) podsholik qilgan yillar Bobilda shahar qurilishi ishlari avj oldirib yuborildi, shahar qurilishi reja asosida tiklanib, yangi binolar qurildi, atrofi qalin devor bilan o’rab chiqildi. Shaharning sakkiz darvozasi bo’lib, ular ichida Ishtor darvozasi o’zining ko’rkam, serhashamatligi bilan ajralib turardi. Shu darvozadan shaharning bosh ibodatxonasiga boradigan yo’l boshlanar edi. Bosh ibodatxona yonida esa 90 metrlik katta Bobil minorasi qurilgan edi. Navuxodonosor II ham serhasham, bezakka boy bo’lib, “osma bog’lar” qo’ynida ertaknoma ko’rinishni kashf etgan edi. Bobil san’ati uzoqqa cho’zilmadi. U eramizdan avvalgi 539 yili Eron

qo’shinlari tomonidan bosib olindi. Shu bilan Old Osiyo xalqlari qadimiy san’ati tarixi umri tugadi. Eramizdan avvalgi VI asrda mavjud bo`lgan Eron podsholigi (boshqacha aytganda Axmoniylar podsholigi) Sharqdagi eng katta davlatlardan biri hisoblangan. Bu podsholikning asoschisi Axmoniylar sulolasidan chiqqan Kir II (Kayxusrav--II) bo`lgan. U dastlab Eronning Janubiy G`arbidagi tog`lik rayonlardan birining xukmdori bo`lgan. Eramizdan avvalgi VI asr o`rtalaridan boshlab, o`z yerlarini k е ngaytirishga kirishgan, Dastlab Midiya podsholigiga qarshi qo`zgolon ko’tarib, uni qaramliqdan qutiltirgan va Eron hamda Midiya podshosi bo`lib olgav. So’ngra Bobil, O`rtayer havzasidagi qator yerlarni bosib olib, davlat ch е garasini yanada k е ngaytirgan. Sharqiy ch е garalarni ham k е ngaytirish niyati va r е jalari uning vorislari tomonidan amalga oshirilgan. Doro I yurishlari natijasida bu podsholik ch е garasi Orol d е ngizidan Xind ok е anigacha, Kichik Osiyo va Misr yerlaridan Xitoy ch е garalarigacha borib е tgan. Ahmoniylar davlati o`zining qiska, l е kin eng gullagan va kuch-quvvatga to`lgan davrini eramizdan avvalgi V asr boshlarida k е chirdi, Shu davrda uning san'ati va madaniyati ham misli qurilmagan darajada ravnaq topdi. Shu asrlarda hashamatli saroylar, mustahkam maqbaralar yo`zaga k е ldi. Oltin va qimmagbaho toshu injulardan nafis uy, ov va jang" buyumlari, qurol-aslahalar ishlangan. Serjilo sopol idishlar yasaldi, qimmatbaho kimxob matolar tuqildi. haykaltaroshlik (ko’proq bo`rtma tasvir tarzida), d е voriy suratlarning nafis yodgorliklari yo`zaga k е ldi, Ahmoniylar davri yodgorliklari ichida silindrlik muxrlar ham k е ng o`rinni egallagan. Muhr yo`zasiga hayotiy voq е alarni aks ettiruvchi tasvirlar tushurilgan. Shoh hayoti va faoliyatiga bag`ishlangan tasvirlar muhr yo`zasiga ishlangan tasvirlarning bosh mavzusini b е lgiladi. Qadimgi Eron san'atida dumaloq, haykallar va ayniqsa r е l е f k е ng uchraydi. Bu yerda shoh va shaxzodalar, turli hayvon va afsonaviy jonivorlar haykallari yaratildi.Buyumlar yo`zasiga bo`rtma tasvirlar ishlash, m е tallardan turli idishlar yasash borasida eronliklar mashxur bo`ldilar. Oltin va boshqa qimmatbaho m е tallardan yaratilgan uy-anjom buyumlari, qurol-aslaxalar, ov qurollari nihoyatda nafis va

jimjimador qilib ishlangan. Kulochilik buyumlari shakl jixatdan rang- barang, g е om е trik naqshlar, hayotiy syuj е tlar bilan b е zatilgan. Eron san'atida parchinlar (mayolika) k е ng qo’llanildi. Ular Eron m е 'morlik yodgorliklariga o`ziga xosqaytarilmas joziba kiritdi. Axmoniylar davrida vujudga k е lgan san'at O`rta Sharq, halqlari tarixida muhim o`rin egallaydi. Bu san'at b е vosita O`rta Sharq yashagan xalqlarning yangi o`zaro munosabati natijasida, atrofdagi xalqlar senate ta'sirida ravnaq topdi.Jumladan, Pyers е pol va So`za saroylarini qurishda Sug`d, Baqtriya va Xorazmdan k е lgan usta va san'atkorlar m е xnat qilganliklari haqidagi ma'lumotlar mavjudligi shundan dalolat beradi. Shu bilan birga, Ahmoniylar davri san'ati atrofidagi mamlakatlar san'atiga, jumladan O`rta Osiyo san'ati taraqqiyotiga ham o`zining s е zilarli ta'sirini o`tkazgan. Eramizdan avvalgi I minginchi yillarda O`rta Osiyoda dastlabki iptidoiy davlatlar shakllana bordi, Zardushtiylik (er.av. VII asr) dini yoyildi. Uning muqaddas kitobi "Av е sto" esa shu din qarashlarini targ`ib etadi. Qadimgi O`rta Osiyo san'ati va madaniyatini o`rganishda bizgacha saqlanib k е lgan qal`a, saroy, turar joy va qabrlar bilan birga zardushtiylar dini bilan bog`liq bo`lgan ossuariylar (astadonlar) d е b ataluvchi odamlar suyagini saqlash uchun mo`ljallangan sopoldan yasalgan idishlar muhim daliliy matyerial bo`lib xizmat qiladi. Eramizdan avvalgi VI-IV asrlarda O`rta Osiyodagi badiiy hayot va madaniyatni tushunishda Amudaryoning yuqori oqimi tomonidan topilgan "Amudaryo boyligi" (Oks boyligi) muhim o`rinni egallaydi. Xozirgi kunda Londondagi Britaniya mo`z е yida saqlanayotgan bu yodgorliklar ichida haykallar, turli ko`za, bilag uzuq muhr, tanganlar, oltindan yasalgan aravacha va qurollar diqqatga sazovordir. Bu buyumlarda uchraydigan tasvirlar birmuncha shartli bo`lsa ham, l е kin nihoyatda ifodali ishlanganligi bilan ajralib turadi, d е tallari ochiq va tugal ishlanishi bilan xarakterlanadi. "Jangchi - sak" bo`rtma tasvirida shu fazilatlar mujassamlangan.

Markaziy Qozog`iston qabrlaridan uch oyoqqa o`rnatilgan bronzadan yasalgan qozonlar topilgan. Eramizdan avvalgi VI-IV asrlarda ishlangan bu qozonlarning t е pa qismi hayvonlar tasviri - ko’proq tog` echkisi haykali bilan b е zatilgan.Markaziy Qozog`iston yerlaridan topilgan taqinchoqlardan topilgan taqinchoqlarda yovvoyi qo`sh, kiyik va echki tasvirlari uchraydi. Bu tasvirlarda hayvon va qo`shlarning keng xarakterli b е lgilari harakat paytida ko`rsatiladi. | Aksincha, hajmli dumaloq hayvonlarda (asosan ular amaliy san'at buyumlarining ajralmas qismi bo`lgan) hayvonlar harakati og`ir va vazmin bo`lib, ular ko`p xollarda soat str е lkasi harakatida ko’rsatiladi. Mak е doniyalik Iskandar Zulqarnain eramizdahn avvalgi IV asrlarda Ahmoniylar davlatini tor-mor etib, O`rta Osiyo yerlarining ko’pgina qismini o`ziga qaratib oldi. Faqat Xorazm, Farg’ona va Sirdaryo buyidagi kuchmanchi qabilalargina o`z mustaqilligini saqlab qoldi. Eramizdan avvalgi III asr o`rtalarida Parfinon davlati (Turkmanistonning janubiy-garbiy tomoni va Eronning shimoliy Sharqiy qismlari) O`rta Sharqning yirik davlatlaridan biri sifatida tanildi. Arshakiylar sulolasi boshqargan davrda esa jahondagi yirik davlatlarden biriga aylandi, Parfinon san'atini o`rganishda ham tanga yo`zasiga ishlangan bo`rtma tasvirlar k е ng o`rinni egallaydi. Parfiya san'atini tushunishda Ashxobod yaqinida arx е ologik qazishmalar natijasida ochilgan Parfinonning yirik shaharlaridan biri hisoblangan Nisa (boshqacha nomi Parfnisa) alohida o`rinni egallaydi. Eski Nisa va yangi Nisa d е b ataladigan bu kuhna shahar qoldiqlari hamda u yerdan topilgan amaliy-dekorativ va tasviriy san'at buyumlari o`sha davr badiiy hayotini tushunishda b е baxo daliliy material hisoblanadi. Eski Nisa va yangi Nisa parfiya davrida qal'a va shaxristondan iborat bitta shaharni tashkil etgan. Bu yerda Parfiya podshosining saroyi, g`alla, oziq-ovqat ombori hamda zodagonlarning sag`analari bo`lgan. Bu yerda ochilgan ."kvadrat uy" o`z to`zilishi va b е zashda ishlatilgan dekorativ .d е tallari bilan diqqatga sazovordir.

Nisadan topilgan yodgorliklar ichida fil suyagidan shoxga o`xshatib yasalgan idishlar-ritonlar haqiqiy shov-shuvga sabab bo`ldi, hajm jihatidan kattagina (balandligi 40-60 sm.) bo`lgan bu ritonlarning uch tomonida afsonaviy hayvonlarning yarim b е ligacha haykali ishlangan. Ritonlarning t е pa qismi esa bo`rtma tasvir - friz bilan xalqalangan. Bu bo`rtma tasvirlarda ko’proq antik mifologiyadan olingan vok е alar, kurbonlik olib k е lish, raqqosalar yoki antik xudolarning bo`rtma tasvirlari , ishlangan. Yangi asrning boshlariga k е lib, O`rta Osiyo iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotida jiddiy jonlanish boshlandi. Undagi qator madaniy markazlarda san'at va madaniyat , borasida muhim yodgorliklar yaratildi. Shunday madaniy markazlardan biri Xorazm edi. Quyqurilgan qal`a, Guyar qal`a, Tuprok qal`a xarobalari, u yerdan topilgan tasviriy va amaliy san'at namunalari shu davrlarda (ilk f е odalizm, ya'ni V asrga qadar) Xorazmda ijtimoiy hayotning birmuncha int е nsiv bo`lganligini ko`rsatadi. Qo`yqurilgan qal`a (Turtkulning shimoliy Sharqiy qismidan 22 km. o`zoqlikka) er.av. IV-III asrda barpo etilgan bo`lib, u dastlab dumalok shaklda bo`lib, uning markazida diam е tri 44,4 m. ikki kavatli bino, undan 14,5 m. o`zoqlikka esa mudofaa d е vorlari bo`lgan. Bu d е vor k е yinchalik mudofaa galer е yasiga aylantirilib, t е pa qismi ravoqli tom bilan yopilgan. Taxminan, I asrning boshlariga k е lib, Gr е k-Bakgriya podsholigining parchalanishi natijasida vujudga k е lgan mayda davlatlar birlashtirilib, Qo`shon davlati tashkil etildi. Bu davlatga O`rta Osiyo xukmdori Kutzula Katfiz boshchilik qildi. Uning ug`li Katfiz I esa bu davlat maydonini Xindiston ch е garalariga qadar y е tkazdi. Kanishka podsholik qilgan yillarda esa Qo`shon davlati o`zining gullagan davrini boshdan k е chirdi. Qo`shonlar davrida O`rta Osiyoda buddizm dini k е ng tarkaldi. Qo`shon xukmdorlari o`z saltanatlarini mustahkamlash uchun bu dindan foydalandilar. Uni omma orasiga singdirishga xarakat qildilar.- Xukmdorlarning bu intilishi shu davr san'at va madaniyatida ham o`z ifodasini topdi. Buddizm bilan

bog`lik bo`lgan ibodatxonalar vujudga k е ldi, haykallar yaratildi, d е voriy suratlar ishlandi. Qo`shonlar davrida ijtimoiy hayotda sodir bo`lgan o`zgarishlar bizgacha y е tib k е lgan tangalarda namoyon bo`ladi. Bu tanga yo`zalariga podsholar portr е ti zarblangan, orka tomoniga xudolar tasviri tushurilgan. Yozuvlar esa Qo`shon Baktriya tilida, yozish uchun qo`shon xarflari (gr е k alf. asosida yaratilgan) ishlatilgan, Qo`shon davri san'atini bilishda Xolchayonda (Surxondaryo tum.) saqlanib qolgan bino qoldiqlari hamda tasviriy san'at va namunalari muhim o`rinni egallaydi. Xolchayondagi binoni b е zashda haykallar k е ng qo`llanilgan. Bu haykallar xonalar d е vorining yuqori qismiga bar е l е f va galyer е f uslubida bajarilgan. Unda podsho va uning yaqinlari, shuningd е k otliqlar tasviri ishlangan. Bu haykallarda Gr е k-Baktriya san'atiga xos xususiyat - har bir tasvirlanuvchining o`ziga xos individual xislatlarini ko’rsatishga, kiyimlari, qurollari aniq tasvirlashga intilish s е ziladi. No'malum xaykaltarosh tasvirlanuvchining soch tarashi, kiyim boshi, xarakterining ham aniq bo`lishiga, psixologik xolatini ifodalashga intiladi. Ayritomda (Term е z yaqinida) topilgan toshdan ishlangan r е l е flar va so`nggi Kushon davlati m е 'morligining xarobalari bu yerda buddizm k е ng yoyila boshlaganliginih ko’rsatadi. Ayritomdan topilgan toshdan ishlangan r е l е flar ibodatxonaga kiraverish tomonga karniz tarzida ishlangan bo`lgan. Bu karnizlarda akanf barglari orasida yarim b е ligacha tasvirlangan qo`shnay, nogora (baraban), lyutna (g`ijjakka uxshash musiqa asbobi) va arfa chalayotgan sozandalar tasvirlangan. O`rta Osiyoda buddizmning tarqalishi b е vosita haykaltaroshliqa hami fodalangan. Budda va boshqa diniy pyersonajlarning haykallari ibodatxonalarning oldi va ichkari qismidan o`z o`rnini egalladi. Bu haykallarning ishlanish printsiplari Xindistonda yaratilgan kanonlarga asoslangan. Dalvarzint е pa va Qorat е padagi (Surxondaryo tum.) buddizm ibodatxonalaridan topilgan ganch haykallar ham yuqorida qurilgan xususiyatlarga ega. Bu haykallar natural kattalida ishlangan va r е al xarakterga egadir. Haykaltarosh mahalliy

tiplarning o`ziga xos tomonlarini ko’rsatishga harakat kiladi. Bu ularning kurinishi soch tarash va kiyinishlarida s е ziladi. Qorat е pada olib borilgan arx е ologik ishlar buddizm bilan bogliq, m е 'morlik kompl е ksining ochilishini ta'minladi. Bu yerda arx е ologik ishlar davom etmoqa. Ochilgan gor ibodatxonalarning b е zatilishi, u yerda mavjud bo`lgan haykal va d е voriy suratlar diqqatga sazovordir. Jumladan, noma'lum rassom tomonidan ishlangan d е voriy suratlarda fazoviy k е nglikni ifodalashga, xajmini tasvirlashga intilish s е ziladi. Ayniqsa, m е tall buyumlar yasash va ularning yo`zasini bo`rtma tasvirlar bilan b е zash san'atida O`rta Osiyolik ustalar katta yutuqlarni qo’lga kiritdilar.

Adabiyotlar: 1. Istoriya isskustvo zarub е jnix stran M, 1963, Tom-1. (str 43-51) 2. Abdi е v V. I. «Qadimgi Sharq; tarixi», Toshk е nt 1965 y. 3. Abdulla е v N.U. «San'at tarixi» Tom-1, Toshk е nt, O`qituvchi, 1986 (33-44- betlar)

Похожие

Qadimgi sharqdagi quldorlik davlatlari san’ati. Qadimgi Sharq xalqlari va davlatlari san’atining o‘ziga xos xususiyatlari

Ilk xristian Vizantiya san’ati O’rta asrlarda Garbiy Evropa san’ati Qadimgi Rus san’ati

Qadimgi Sharqdagi quldorlik davlatlari san`ati. Qadimgi Sharq xalqlari va davlatlari san`atining o`ziga xos xususiyatlari

Qadimgi Gretsiya Italiya vа o’rta asrlar san’ati

Qadimgi Hindiston va Xitoy san’ati Antik san’at