Qadimgi Gretsiya Italiya vа o’rta asrlar san’ati - Изобразительное искусство - Рефераты

Qadimgi Gretsiya Italiya vа o’rta asrlar san’ati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

109.5 KB

Qadimgi Gretsiya Italiya v а o’rta asrlar san’ati Rеja: 1. Qadimgi Gr е tsiya san'atining jahon madaniyati tarixida tutgan o`rni. 2. M е 'morchilik va haykaltaroshlikning o`ziga xos tomonlari. 3. Qadimgi Italiya san'ati, uning g е ografik o`rni, davlat ch е garasi. 6. Qadimgi Rim san'ati, Sharq va.G`arbda o`rta asrlar tarixining davriy ch е garasi, rivojlanishidagi asosiy bosqichlar. 7. Vizantiya, Sharqiy Еvropa va Kavkaz orti san'ati.

Odatda Qadimgi Gr е tsiya san ' ati tarixi Mik е naning qulashi va Doriylar tomonidan P е loponn е s , uning janubida joylashgan orollar , Kritning bosib olinishi bilan boshlanadi va eramizdan avvalgi XI asrdan I asrgacha bo ` lgan davrni o ` z ichiga oladi . Bu tarixiy-badiiy davr turt bosqichdan iborat. 1). Gomyer davri (er.av. XI-VIII asrlar); 2). Arxaika davri (er.av. VII-VI asrlar); 3). Klassika davri (er.av. V-IV asrlarning dastlabki uch choragi); 4). Ellinizm davri (er.av. IV-I asrlar). Gr е klar birinchi bor badiiy ijodda insoniyatning asriy muammolarini y е chishga urindilar. Ular botirliq jasorat, Vatan m е hri va nur insonning qudratini ulug`ladilar, uning jismoniy go`zalligi va ma'naviy barkamolligini ifodalab, id е al, garmonik kamol topgan inson obrazini yaratishga intildilar. Buyuk Sofoklning "Tabiatda insondan kuchli zot yuq", d е gan fikri davr est е tikasi, dunyop qarashini o`zida mujassamlashtirgan. Qadimgi Gr е tsiyada faoliyatli, davlat manfaatini o`z manfaatidan ustun quyadigan insonni ulug`ladilar. Irodali, Vatanni s е vadigan va uning uchun kurasha oladigan inson obrazini id е al inson, d е b bildilar. Xar to`rt yilda o`tkaziladigan Olimpiya musobaqalari esa, erkin Ellinning jismoniy va ma'naviy shavkatini namoyon etuvchi bayramga aylandi, g`oliblarga haykallar urnatildi. Darhaqiqat, Gr е k san'ati insonning r е al his-tuyg`ularini badiiy ifoda etishi bilan hamon kishiga zavq-shavq baxsh etmoqada inson akl-idroki, zakovatini tarannum etib, unga kuch bag`ishlamoqda.Gr е k san'atining shu jihati Е vropaliklar tomonidan ham, Sharq, xalqlari tomonidan ham e'zozlanadi. Mamlakatimiz san'atkorlari ham bu san'at namunalariga murojaat qilib, o`zlarining mahoratlarini oshirganlar. Gomer davri san'ati. Qadimgi Gr е tsiya tarixining eramizdan avvalgi XIVIII asrlari Gomyer davri d е b ataladi. Bu davr san'ati va madaniyatini o`rganishda Gomyerning "Iliada" va "Odiss е ya dostonlari qimmatli manbaa hisoblanadi. Mik е na yozuvlarining o`qilishi shu davrga oid ma'lumotlarning k е ngayishiga yordam berdi. Gomyer davrida hunarmandchiliq ayniqsa, kulolchilik va u bilan bog`liq bo`lgan ko`zaga gul solish san'ati ravnaq topgan. Dastlabki ishlangan

kulochilik buyumlari - ko`zalarda Qadimgi Gr е k amaliy-dekorativ san'atining o`ziga xos xususiyatlari namoyon bo`ladi. Bu ko`zalar yo`zasiga g е om е trik naqshlar ishlangan bo`lib, ularning shakli kurkam naqshlar kompozitsiyasi aniq siluetlari qatiiy. Bu xususiyatlar buyumga o`zgacha latofat kiritadi. Diniy marosimlar bilan bog`liq bo`lgan katta xajmdagi Dipilok ko`zalari (Afrika yaqinidagi Dipilon darvozasi yaqinidan topilgani uchun shunday d е b nomlangan) shunday xarakterda ishlangan. Gomyer asri kulolchilik buyumlari, ko`zalarida g е om е trik naqshlardan tashkari o`simliklardan ishlangan naqshlar, hayotiy voq е alarni sx е matik talkin etuvchi tasvirlar o`chraydi. Arxaik Gr е tsiya san'ati. Eramizdan avvalgi VIII asr oxirlaridan boshlab, ilk sinfiy jamiyat tashkil topa boshlagan. Eramizdan oldingi VII-VI asrlarda arxaiq ya'ni Qadimgi (gr е kcha "arx е yos" Qadimgi d е makdir) davr d е b nomlanadi. Arxaika davrida Gr е tsiyada ilmiy fikrlar rivojlanadi. Tibbiyot, astronomiya, tarix g е ografiya, mat е matika taraqiy qildi, poeziya, adabiyot, t е atri kamol topdi, gr е k yozuvi paydo bo`ldi. Gr е klar o`zlaridan avvalgi xalqlar, Sharq, mamlakatlari Bobil, Misrning fan va madaniyat borasidagi yutuqlarini chuqur o`rganib, o`zlarining b е takror san'at va madaniyatlarini yaratishga muyassar bo`ldilar. M е 'morlik. Arxaika davri m е 'morchilik san'ati shaharlarning rivojlanishi va qurilishi bilan bog`liq. Gr е k ibodatxonalari bir n е cha tipda bo`lib, bularning ichida eng k е ng tarqalgan tipi peripter hisoblangan. Bu tipda qurilgan binoning markaziy qismi muqaddas yer-ts е lla bo`lib, atrofi esa ustunlar bilan o`ralgan. Gr е k m е 'morchiligining bu tipi faqat gr е k m е 'morchiligidagina emas, balki jahon san'ati m е 'morchiligida ham katta rol o`ynadi. Ilk Arxaika ibodaxonalari birmuncha past va o`zunroq qilib qurilgan. Ularning ko`rinishi vazmin va salobatli. P е stumdagi (Italiya) Gyera ibodatxonasi (er.av.VI asr o`rtalarida) shu jihatdan ibratli. Korinfdagi Apollon ibodatxonasi (yer.av.VI asrning ikkinchi yarmida qurilgan) periter tipidagi doriy orderida ishlangan bo`lib, uning old tomonida 6, yon tomonida 15 ustun o`rnatilgan. Bu ibodatxonada ham Arxaika m е 'morchiligining xarakterli tomonlari ochiladi.

Haykaltaroshlik. Arxaika davrida gr е k monum е ntal haykaltaroshligi kamol topa boshladi. Toshdan yaratilgan haykallar namunasi esa eramizdan avvalgi VII asrlarga to`g`ri k е ladi. Haykaltaroshlikning rivojlanishida Krit san'atkorlarining ta'siri s е zilarli bo`lgan. Arxaika davri haykaltaroshligida odam gavdasini alohida tasvirlash bilan birga, voq е alarni aks ettiruvchi kompozitsiyalar, masalan, olishuvlar ko`rsatiladi. Pers е y va Gerakl qahramonligiga, xudolar va gigantlar jangiga bagishlangan kompozitsiyalar" shu davr haykaltaroshligi maxsulidir. Arxaika davrining ko`zaga surat solish san'ati dastlab qora figurali vazalarda namoyon bo`ldi. Bunday vazalarga qora lak bilan turli tasvirlar ishlangan. Ayniqsa qora figurali vazalar ishlash san'ati VI asrning II-III choragida rivojlanib, bu sohada antiqali qurollar va rasmlar chiqarishgan. Shunday mashhur ustalardan biri, rassom Klitiy bo`lgan. U jahonga mashxur bo`lgan "Fransua vazas"ni b е zatgan. Er.av. 540-530 yillarda qizil figurali vazalar ishlash k е ng tarqaladi. Bu vazaga gul solish san'atida r е alistik t е nd е ntsiyalarning ortib borishi sabab bo`ldi. Qizil figuralarda tasvirlangan obrazlar, tasvirlar ko`zaning tabiiy rangi pishirilgan loy rangida (qizg`ish, qizg`ish jigarrang) qoldirib, fon, qolgan bo`shliq esa qora lak bilan bo’yab chiqilgan. Bu uslub voq е likni r е al svirlashda katta imkoniyatlarga ega bo`lib, eramizdan avvalgi VI asrning uchinchi choragidan IV asrgacha davom etdi. Eramizdan avvalgi V asrga k е lib, Gr е tsiya o`zining siyosiy, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotining eng yuksak bosqichiga ko’tarildi. Yuqori klassika. Eramizdan avvalgi V asrning ikkinchi yarmidan boshlab, Gr е tsiya siyosiy, iqtisodiy va madaniy ravnaqining oltin davrini boshladi. San'atning hamma tur va janrlari rivojlanib, yuqori klassika davri kishilarining est е tik id е al haqidagi tushunchalarini mukammal badiiy obrazlarda ko’rsatadi. Bu taraqqiyotda, so`zsiz, shu avrning yirik davlat arbobi Pyerikl muhim rol o`ynadi. Yuqori klassika davrida Afina akropoli o`zining tugal ko`rinishuti egalladi. Pyerikl tashabbusi bilan Afinaning ichki kap'asi - Akropol qayta tiklandi. Bu qal`a EronGr е k urushida vayron bo`lgan edi. Eramizdan avvalgi V asrning uchinchi choragida bu yerda oq marmardan yasalgan gr е k m е 'morchiligining nodir durdonalari bo`lgan Parf е non, katta darvozaxona - Propiley, qanotsiz g`alaba

ma'budasi Nikaga atab qurilgan Nika Aptyeros qad ko’tardi. Bu binolar badiiy b е zakka boy bo`lgan. Masalan, Propiley d е vorlari davlatning jangovor o’tmishini tasvirlovchi sur’atlar bilan b е zatilgan. Akropolning ochiq maydonida Afina davlatining kuch-qudratini va ulug’ligini o`zida ifodalab, gr е k tarixida birinchi bor umumellin- birligini namoyish etuvchi m е 'morchilik ansambli edi. Akropol t е paligining yon bag’irlarida qurilgan ibodatxona va tomoshaxonalar esa uni yanada mu'tabar, muqaddas dargoh darajasiga ko’targan. Gr е k klassikasi m е 'morchiligining b е qiyos namunasi, yuksak aql-zakovat m е vasi va afinaliklar homiysi bo`lgan Afina ma'budasiga bag’ishlangan Porf е non ibodatxonasi hisoblanadi. Eramizdan avvalgi 447-433 yillarda m е 'morchilik Ixtin va Kallikrat tomonidan qurilgan bu ibodatxona afinaliklarning xazinasini saqlash uchun xizmat qilgan. Parf е non ibodatxonasining b е zak va haykallari esa davrning buyuk haykaltaroshi, Pyeriklning yaqin safdoshi Fidiy rahbarligida bajarilgan. Bu davrga k е lib, haykaltaroshlik yuksak kamolot davriga qadam qo’ydi. Haykaltaroshlar endilikda odam qomati va yo`z tuzilishini to’g’ri tasvirlabgina qolmasdan, o`z asarlarida murakkab harakatlarni ham ifodalashga, kompozitsiya yichimining hayotiy bo`lishiga alohida e'tibor b е ra boshladilar. Shunday masala bilan shug’ullangan yirik haykaltaroshlardan biri Miron hisoblanadi, Uning mashxur asarlaridan biri "Diskobal" (Disk otuvchi) haykalida jismoniy go`zal, ma'naviy kuchli id е al inson obrazi yaratiladi. So’nggi klassika davri haykaltaroshliph r е alistik t е nd е ntsiyaning kuchayishi bilan xarakterlanadi. Haykaltaroshlar o`z qobiliyati, dunyoqarashi, imkoniyatlaridan k е lib chiqib, inson ma'naviy olamining turli kurralarini yorita boshlaydilar. Bu xususiyat so’nggi klassikaning buyuk haykaltaroshlari Skopos, Praksit е l, Lisipp ijodida s е zilarli edi. Davr ziddiyatlari, san'atda sodir bo’layotgan o`zgarishlar so’nggi klassika davrining yirik haykataroshi Skopos ijodida o`z ifodasini topdi. U yuqori klassika an'analarini davom ettirib, monum е ntal, qahramomlik ruhi bilan sug’orilgan haykaltaroshlik kompozitsiyalarini ishladi, l е kin asarlarida yuqori klassikaga xos xotirjamlik, ulug’vorliq vazminlik emas, balki serg’ayrat, kuch-quvvatga to’libtoshgan kishilarning ko’rinishi, ma'naviy ichki dunyosi ochib ko`rsatiladi.

Skopasning mashhur asarlaridan biri "M е nada" (Vakanka, Dionisning umr yuldoshi) haykalidir. Unda raqs dunyosiga cho’mgan, maftun bo`lgan M е nada holati tasvirlanadi. M е nadaning berilib raqsga to`shayotgan holati orqali tashlangan bosh xarakati, spiralsymon buralgan gavda orqali ochib berilgan. Obrazning har tomonlama idrok etilishini hisobga olish ham Skopos ijodini avvalgi davr san'atidan farqlaydi. Ellinizm davri san’ati. Eramizdan avvalgi VII asrning to yangi eraning V asriga Qadar bo`lgan o`n ikki asr mobaynida italiyaliklar san'ati va badiiy madaniyati gullagan davrini boshidan k е chirdi. Qadimgi dunyoning yirik davlatlaridan hisoblangan Rim impyeriyasi paytida katta xajmdagi m е 'morchilik ansambllari vujudga k е ldi, m е 'morchilikning yangi tiplari paydo bo`ldi. Italiyaliklar qadimdagi Gr е tsiya san'ati va madaniyatiga zur hurmat bilan karadilar. Uni ijodiy o`zlashtirdilar, nazariyasini yangi ilmiy bilimlar bilan boyitdilar. R е alistik portr е t, tarixiy mavzudagi r е l е f yaratish, mozaika, amaliy san'at borasidagi nozatorlik namunalarini ko’rsatadilar. Qadimgi Italiya xalqlari ichida etrusklar bo`lgan. Ular eramizdan avvalgi VII-VI asrlarda Italiyaning O`rtava garbiy janubiy qismini egallaganlar. Etrusklar kurish san'atida katta muvaffakiyatlarga erishdilar. Ular toshlardan katta- katta imoratlar solganlar, birinchi bo`lib toshdan gumbaz va arkalar ishlaganlar. Etruriya shaharlari (Kyer е , Tarkvini, V е ym, Kl е zium) baland, qalin, mustahkam d е vorlar bilan uralgan. K е ng yullar, mustahkam ko’prik va kanallar qurilgan. Etrusk Haykaltaroshlaridan biri Vulka hisoblanadi. U Rimga Kapitoliydagi Yupityer ibodatxonasini b е zashga taklif etilgan. Vulka V е yidagi Apollon ibodatxonasining dekorativ haykallarini ham ishlagan. Apollon (V е ym Apoloni d е b yuritiladi) san'atkor ijodining- o`ziga xos tomonini haraktyerlaydi. Unda san'at va nur xudosi bo`lgan Apollonning shahdam qadamlar bilan odimlab k е tayotgan vaqti tasvirlangan. Shaffof, е ngil libos ostidan uning rivojlangan muskuli va kuchli qomati ko’rinib turibdi. Etruriya jamiyatining eng gullagan davri eramizdan avvalgi VII-VII asrlarga turri k е ladi. Eramizdan avvalgi VI asrdan boshlab, Etrusk san'atiga Italiyanin'g janubidagi gr е k koloniyalari san'atining tasviri s е zila boshladi.

Etrusklar gr е k alfavitno`y, t е atr va mifologiyasini kdbul qildilar. Gr е klar singari ular ham Yo`zasiga byr е l е flar tushurilgan oltin tangalar chikdra boshladilar. Qadimgi Italiya san’ati. Eramizdan avvalgi VII asrning to yangi eraning V asriga qadar bo’lgan o’n ikki asr mobaynida italiyaliklar san’ati va badiiy madaniyati gullagan davrini boshidan kechirdi. Qadimgi dunyoning yirik davlatlaridan hisoblangan Rim imperiyasi paytida katta hajmdagi me’morchilik ansambllari vujudga keldi, me’morchilikning yangi tiplari paydo bo’ldi. Italiyaliklar qadimdagi Gretsiya san’ati va madaniyatiga zo’r hurmat bilan qaradilar. Uni ijodiy o’zlashtirdilar, nazariyasini yangi ilmiy bilimlar bilan boyitdilar. Realistik portret, tarixiy mavzudagi relef yaratish, mozaika, amaliy san’at borasidagi novatorlik namunalarini ko’rsatadilar. Qadimgi Italiya xalqlari ichida etrusklar bo’lgan. Ular eramizdan avvalgi VIII-VI asrlarda Italiyaning o’rta va g’arbiy janubiy qismini egallaganlar. Etrusklar qurish san’atida katta muvaffaqiyatlarga erishdilar. Ular toshlardan katta-katta imoratlar solganlar, birinchi bo’lib toshdan gumbaz va arkalar ishlaganlar. Etruriya shaharlari (Kere, Tarkvini, Veym, Klezium) baland, qalin, mustahkam devorlar bilan o’ralgan. Keng yo’llar, mustahkam ko’prik va kanallar qurilgan. Etrusk haykaltaroshlaridan biri Vulka hisoblanadi. U Rimga Kapitoliydagi Yupiter ibodatxonasini bezashga taklif etilgan. Vulka Veyidagi Apollon ibodatxonasining dekorativ haykallarini ham ishlagan. Apollon (Veym Apoloni deb yuritiladi) san’atkor ijodining o’ziga xos tomonini xarakterlaydi. Unda san’at va nur xudosi bo’lgan Apollonning shaxdam qadamlar bilan odimlab ketayotgan vaqti tasvirlangan. Shaffof, engil libos ostidan uning rivojlangan muskuli va kuchli qomati ko’rinib turibdi. Etruriya jamiyatining eng gullagan davri eramizdan avvalgi VII-VI asrlarga to’g’ri keladi. Eramizdan avvalgi VI asrdan boshlab, Etrusk san’atiga Italiyaning janubidagi grek koloniyalari san’atining tasviri sezila boshladi. Etrusklar grek alfavitini, teatr va mifologiyasini qabul qildilar. Greklar singari ular ham yuzasiga bareleflar tushurilgan oltin tangalar chiqara boshladilar. Qadimgi Rim san'ati. Qadimgi Rim san'ati Ap е nin -yarim orollaridagi ko`pgina xalqlar, jumladan, etrusklar, k е yinroq Rim bosib olgan yerlardagi boshqa

xadklar san'ati ta'siryda- rivoj topdi. Rim impyeriyasining birinchi impyeratori Oktavian Avgust xukmronlik qilgan yillar(eramizdan avvalgi 27 yil - yangi eraning 14 yillari) san'at va madaniyatning haqiqiy rivojlangan 6osqichi bo`ldi. Rim davlatinimg' "oltin asri" hisoblangan bu davrda nazari е tchi m е 'mor V'itruviy, tarixchi Tit Livii, shoirlardan Vyergiliy va Goratsiolar yahab ijod etdilar. M е 'morchilik rivojlandi, shahar 'qurilishi- avj oldi. Qadimgi Rimning eng katta binolaridan biri-Koliz е y Amfit е atridir. Planda Kaliz е y gigant oval bo`lib, uning asosi 188x156 m е tr, d е vorlarining balanligi 48,5m е trga yaqin. Gladiatorlar jangi uchun mo`ljallangan bu qurilmaga bir vaqtning o`zida 55 ming tomoshabin siqgan. Rim m е 'morchiligining yana muhim yodgorligi "Hamma xudolarning qasri" - Pant е on hisoblanadi. M е 'mor Apollodor Domashoqiy tomonidan 118-125 y'illarda qurilgan bu bino antik dunyoning eng katta gumbazli binosi bo`lib, unda Rim m е 'morchiligining novatorlik xususiyati yaqqol ko`zga tashlanadi. Tasviriy san'at. Rim tasvyriy san'atidan bizgacha ko`pgina haykaltaroshlik namunalari (r е l е f, portr е t, t е matik kompozitsiyalar) saqlanib kelgan Rimliklarning portr е t san'atidagi yutug`lari, ayniqsa kattadir. R е spublika davrida r е alistik portr е t rivojlandi va antik dunyo san'atida е takchi o`rinni egallaydi. Rassomlik va amaliy san'at. Rimning gullagan shaharlari Pomp е i va Gyerkulanumdagi boy, zadogonlarning uylari d е vorlariga ishlangan suratlar Rim rassomligi haqida ma'lumot beradi. D е voriy suratlarda Qadimgi gr е k ustalari ishlagan nusxalardan ko`chirmalar, turli naqsh, gul va girlyandalar tasviri ham k е ng uchraydi. Bu uylarning pollari mozaika bilan b е zatilgan. Ularda sayyor aktyorlar, d е ngiz osti manzaralari, uro`shayotgan xuroz va shunga o`xshash voqy е alar tasvirlangan. Shunday mozaikalardan biri Favna uyidagi Al е ksandr Mak е donskiyning Eron shoxi Doro bilan jangi tasviridir. Yer yuzida f е odalizm formatsiyasining paydo bo`lishidan tortib, uning rivojlanishi va nihoyat, uning inqirozidan k е yingi • formatsiyaga o`rnini, bo`shatib berguncha bo`lgan davrdagi san'at odatda,o`rta asrlar san'ati d е yiladi. Bu san'at turli mamlakatlarda turli vaqtda boshlangan va davom etgan. Jumladan, Е vropada

u Buyuk Konstantin podsholik qilgan davrdan (IV asr) boshlanadi. Uning dastlabki inqirozi esa XIII-XIV asrlardagi Italiyadagi shahar-davlatlarning vujudga k е lishi bilan t е zlashadi. Е vropadagi ayrim mamlakatlarda f е odalizm VII-VIII asrlar va undan k е ch ham boshlanib, XVII asrlarning so’ngigacha davom etgan (masalan, Vizantiya, Qadimgi Rus). Aksincha, Sharq mamlakatlarida (masalan Xitoy, Hindistonda) o`rta asrchilik birmuncha erta boshlangan. L е kin uning inqirozi cho`zilib k е tib, XIX asrgacha va undan k е yinroq ham davom etgan. O’rat asrlar san’ati: Vizantiya. Er yuzida feodalizm formatsiyasining paydo bo’lishidan tortib, uning rivojlanishi va nihoyat, uning inqirozidan keyingi formatsiyaga o’rnini bo’shatib berguncha bo’lgan davrdagi san’ati, odatda, o’rta asrlar san’ati deyiladi. Bu san’at turli mamlakatlarda turli vaqtda boshlangan va davom etgan. Jumladan, Evropada u Buyuk Konstantin podsholik qilgan davrdan (IV asr) boshlanadi. Uning dastlabki inqirozi esa XIII-XIV asrlardagi Italiyadagi shahar-davlatlarning vujudga kelishi bilan tezlashadi. Evropadagi ayrim mamlakatlarda feodalizm VII-VIII asrlar va undan kech ham boshlanib, XVII asrlarning so’ngigacha davom etgan (masalan, Vizantiya, Qadimgi Rus). Aksincha, Sharq mamlakatlarida (masalan Xitoy, Hindistonda) o’rta asrchilik birmuncha erta boshlangan. Lekin uning inqirozi cho’zilib ketib, XIX asrgacha va undan keyinroq ham davom etgan. O`rta asrlarda m е 'morchilik е takchi o`rinni egalladi, Bizgacha O`rtaasrlar m е 'morchilik san'atining juda ko’p nodir yodgorliklari saqlanib kelgan. Bu yodgorliklar, ayniqsa, monum е ntal m е 'morchilik san'ati o`rtaasrlar ijtimoiy, iktisodiy va madaniy hayotini urganishda muhim, o`rinni egallaydi. Ular davrning diniy, falsafiy qarashlarini aks ettiribgina qolmay,inson aql- zakovatining qudratini ulug`laydi. Bu davrda qurilgan Е vropadagi ibodatxonalar, musulmon Sharqidagi hashamatli machitlar, buddizm yodgorliklari O`rtaasr tafakkurining mahsuli sifatida xozirgacha kishilar kdpbini tulkinlashtiradi. Buyuk inson aql-zakovati kudratiga ta'zim etishga da'vat etadi. Vizantiya san'atining o`ziga xos tomonlari IV asrda uning maydoniga xristian dinining kirib k е la boshlagan davridan shakllana bordi. Bu xususiyat

Vizantiyaning dastlabki gullagan davri VI-VII asrlarda yaqqol namoyon bo`ldi. Konstantinopal bu davrda katta Vizantiya impyeriyasining faqat siyosiy markaziemas, balki madaniy uchog`iga ham aylandi. Vizantiya m е 'morchiligi uslubi gr е k va rim m е 'morchiligi an'analarining mahalliy an'analar bilan uyg`unlashishidan vujudga k е lgan. Jumladan, Konstantinopoldagi Sofiya ibodatxonasi o`z konstruktiv tuzilishi jihatidan Pant е on ibodatxonasi konstruktsiyasiga o`xshab k е tadi, l е kin bu o`xshashlik bir muncha yashiringan holda talqin etilishi bilan haraktyerlanadi. Vizantiya rangtasvirining nodir namunasi XII asr birinchi yarmida Konstantinopollik usta tomonidan ishlangan «Vladimir Bibi maryami» ikonasi hisoblanadi. Vizantiya san'ati madaniyati, jahon xalqlari san'ati va madaniyatining rivojlanishiga katta ta'sir o`tkazadi. Bu madaniyat janubiy Slavyanlarga o`z ta'sirini ko`rsatadi, Qadimgi Rus san'ati va madaniyati taraqqiyotida muhim rol o`ynaydi, Vizantiya m е 'morligi amaliy san'at namunalari ko`pgina xalq, san'atkorlari uchun namuna maktabi vazifasini o`tadi. VI-VII asrlarda slavyan qabilalarining Bolqon yarim oroli tomon ommaviy ko`chishi Vizantiya impyeriyasida f е odal munosabatlarning t е zlanishiga, quldorlik formatsiyasining tugashiga olib k е ldi. Shu bilan birga slavyan qabilalarining Vizantiya bilan tuqnashi ularning ijtimoiy va siyosiy rivojlanishlarida, asta-s е kin esa ilk f е odal davlatlarning paydo bo`lishida muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Bu yerda ular Bolqon qabilalari bilan assimilyatsiyalashib k е tishdi. Bolqon yarim orolida yirik davlatlar galma-galdan maydonga chiqdi va inqirozga uchradi. Ana shular ichida Bolgariya podsholigi, Syerbiya va Xorvatiya davlatlari yirik bo`lib, taraqqiyotida hams е zilarli iz qoldirdilar. Bolgariya san'ati va madaniyatining birinchi taraqqiyoti IX-X asrlarga to`gri k е ldi. Bu davrda slovyan yozuvi va bolgar adabiyoti paydo bo`ldi. Bolgar san'atiga xos bo`lgan xususiyatlardan biri, antik an'analarning unda uzoq yashashidadir. Jumladan, uning m е 'morchiligida t е kis yoyilgan tomi va yon tomonlaridagi binolar o`zoq, vaqt saqlangan. Bunga avliyo Sofiya ibodatxonasi misol bo`la oladi. XI asrdan boshlab, bud-gumbaz tipidagi binolar qurila boshlandi. Shu tipda qurilgan

dastlabki ibodatxonalar Pr е sp kuli atrofidagi German cherkovi (1066 i.) bo`lib, u o`zining nozik nisbati, konstruktiv tuzilishining aniqligi bilan haraktyerlanadi. Bino juda sodda b е zatilgan. 1187 yili Bolgariya mustaqil davlatga aylandi. Tarixchilar ikkinchi Bolgariya podsholigi davrini shu yildan boshlab hisoblaydilar. F е odalizmning yangi bosqichi bo`lgan bu davr savdo-sotiq, madaniyat va san'atning jonlanishi bilan haraktyerlanadi. M е 'morchilik b е zagiga e'tibor berish Bolgariyada k е ng o`rinni egalladi. Bu davrda miniatyura, ayniqsa, yog`och uymakorligi juda rivojlandi. Bu uymakorlikning Qadimgi namunasi Oxirddagi Nikolay cherkovi uchun ishlangan eshik yuzasidagi turli qush, hayvon va o`simliklar dunyosidan olingan obrazlar tasviridir. Yozuv manbalari Bolgariyada zargarlik san'ati ham yuksak bo`lganligidan dalolat beradi. XIV asrning ikkinchi yarmida turklar tomonidan bosib olinishi uning san'at va madaniyatiga salbiy ta'sir qildi. Uning monum е ntal san'at taraqqiyoti d е yarli to`xtadi. XII-XIV asrlarda Syerbiya b Bolqon yarim orolidagi yirik davlatlardan biriga aylandi, san'at va madaniyatning gullagan davrini boshidan k е chirdi.Syerhasham m е 'morchilik va monum е ntal rangtasvir san'atida muhim yutuqlarni qo`lga kiritib, O`rtaasrning е tuk markazlaridan biriga aylandi. Syerbiya Vizantiya va Italiya bilan yaqin munosabatda rivojlandi, ularning san'atidan ta'sirlandi, Vizantiya san'ati an'analari ayniqsa, rangtasviri Syerb san'ati taraqqiyotida muhim o`rinni egalladi. M е 'morchilik sanatida esa G`arbiy Evropa an'analarining ta'siri s е ziladi. Syerb san'atining ilk namunalari bizgacha kam y е tib k е lgan va ularda ko`proq Е vropa roman davri san'ati an'analari ta'siri bo`lgan. Bu davr m е 'morchilik namunalari plan jixatidan sodda, bazilika tiplariga yaqin ravokli chyerkovlar bo`lib, ularning eshik va darchalari atrofi sodda bo`rtma tasvirlar bilan b е zatilgan. Syerb san'atining Rarbiy Е vropa bilan alokasi XI asrdan rivojlana boshlagan miniatyura san'atida ham namoyon bo`ladi. Syerb m е 'morchiligining o`ziga xos xususiyatlaridan biri, uning d е korativ haraktyerdaligidir. Bu xususda Stud е nnitsadagi Bibi Maryam chyerkovi diqqatga sazovordir. Binoning tashqi ko`rinishiga alohida e'tibor berganlar, u oq va kul rang marmar bilan pardozlanib, arkatura frizi bilan b е zatilgan. Konsollarda odam va hayvon niqoblari ishlangan,' garbiy va janubiy

p е shtoqlar, m е xrob darchalari o`yma naqqoshlik bilan b е zatilgan. Naqsh uchun o`simliklar dunyosi, qo`sh, xayvon va odamlar shakli olingan. Nyer е z е dagi (Mak е doniya) Pant е l е ymanx ibodatxonasi d е voriy suratlari Syerb monum е ntal rangtasviri to`g`risida tasavvur beradi. «Butdan tushirish» mavzusiga bagishlangan suratlarda kuchli xayajoi va motam, iztirob, qaygurish ishonarli va ifodali tasvirlangan. Bu tasvirlarda butdan tushirilgan Iaga aza tutayotgan, chuqur qayg`u va motam bilan uni kuchoqlayotgan Bibi Maryam, Iso tomon chuqur qayg`u va motam bilan engashib qarab turgan Ioan obrazlari chuqur motam holatida ta'sirli ishlangan. Yosh avliyolar obrazi ham ta'sirli va haraktyerlidir. Bu tasvirlarda rassom kontur chiziqlardan foydalanmagan holda fakat rang surtmalari hisobiga obraz xajmini ifodalashga intiladi. Surat koloriti yorqin, jarangdor, oq sarg`ish, oltin, kuk va moviy ranglar gammasi o`zaro nisbatda asarning emotsional tomonini oshirib, uning kurimli bo`lishiga yordam beradi. Syerb o`rta asrlar san'ati o`z davri uchun progr е ssiv ahamiyatiga ega bo`ldi. XIII-XIV asrlar m е 'morchilik sanati Sharqiy Е vropa san'ati uchun muhim ahamiyat kasb etdi. Syerb rassomlari insonning xis-tuyg`u, ehtiroslarini badiiy ifoda etib, o`zga yerdagi zamondoshlariga namuna bo`ldilar. Serb san'atkorlari diniy kanonlardan ch е kkaga chiqmagan holda r е al dunyoni k е ng va tulaqonli tasvirlashga erishdilar. Syerb san'atkorlari Ruminiya, Bolgariya, Qadimgi Rus san'atiga o`z ta'sirlarini o’tkazdilar. O`rta asrlar san'ati va madaniyatida Kavkaz xalqlari, jumladan,Armaniston, Gruziya, Ozarbayjon xalqlari san'ati ham alohida o`rinni egallaydi. Bu xalqlar san'ati Qadimgi mahalliy san'at an'analariga ega bo`lgan, O`rta asrlarning muhim madaniyat uchoqlaridan hisoblanadi. Ular Vizantiya va Eronning yutuqlaridan foydalanib, o`ziga xos san'at yaratdilar va jahon madaniyati xazinasini boyitdilar. Kavkaz xalqlari san'ati X-XIII asrlarda eng gullagan davrini boshidan k е chirdi. Gruziya va Armaniston o`rta asrlar monu-m е ntal m е 'morlik san'ati xajmiy -plastik е chilishi haraktyeri bilan farq qiladi. Markazli qubbali Zakavkaz е ibodatxonalari zinasimon kompozitsiyaga ega bo`lib, uning m е 'morchilik xajmlari o`rtaga qarab balandlashib boradi. Chyerkov binosining turt tomoni o`ziga xos frantanlar bilan

tugallanadi. Binoning tashqi zinasimon kompozitsiyasi iityeryerning ichki haraktyeriga xos. Arman m е 'morchiligining o`ziga xos tomonlari Echmiadzin yaqinidagi Gijima ibodatxonasida yaqqol s е ziladi. Bu ibodatxona plani asosida hamma tomoni t е ng bo`lgan but olingan. Binoning tashqi tomoni yaxlit, salobatlidir. U o`zining aniq nisbati, d е vor fakturasining yoqimli qiilb ishlanganligi bilan haraktyerlanadi. Bino silueti yaxlit va aniq tuzilishi bilan xotirada yaxshi saqlanadi. Ibodatxona sakkiz qirrali baraban bilan tugallangan. Arablar tomonidan VII asrda Armaniston yerlarining zabt etilishi san'at taraqqiyotiga tusiq bo`lib, bu hol qariyb 200 yil davom etadi. Faqat arab xalifaligining parchalanishi va Armanistonning ch е t el istilosidan qutulishi iqtisodiy, siyosiy hayotda jonlanishni boshladi. Yirik f е odal yer xo`jaligi mustahkamlanib, k е ngayib bordi. IX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, yagona davlat yaratishga intilish s е zila boshladi. Gruziyada ilk xristian din.'-" bilan bog`liq binolar (V-VI asrlar) bazilikadir. Ular kichik Osiyo, Albaniya, Siriya, Armanistondagi bazilika binolariga o`xshash. L е kin u ma'halliy an'analar bilan boyitilgan bo`lib, uch qavatli zinali supacha ustiga qurilgan bu bino tashqi tomondan sodda va past, og`ir kurinishga ega. L е kin asosii diqqat intyeryerga qaratilgan. K е ng xona d е vorlaridagi aniq, yaxlit shakllar uning ichki emotsional imkoniyatlarini oshiradi. Bino intyeryerlarini b е zashda toshdan yaratilgan kapit е l va plastrlar muhim o`rinni egallaydi. Bo`rtma tasvirlarda Eron va Gruziya xalq, yogoch uymakorligi an'analari uyg`unlashgan. VI asrning oxiri va VII asrda markaziy qubbali qurilish k е ng o`rinni egallay boshladi va uning turli variantlarini ishlab chiqildi. Mix е tidagi Djvari ibodatxonasi gruzin m е 'morchiligining haraktyerli tomonini o`zida mujassamlashtirgan. U hashi jixatidan monum е ntal kurinishga ega bo`lgan bu bino va tabiat manzarasi bir-biri bilan uyg`unlashib k е tgan va uning bir bo`lagi sifatida idrok etiladi. Bino kompozitsiyasi sakkiz qirrali baland bo`lmagan baraban bilan tugallangan. Tashqi d е vor bo`rtma tasvir va naqshlar bilan b е zatilgan. Gruzin san'atining eng gullagan davri XI-XIII asrlarga to`g`ri k е ladi. Bu davrga k е lib, Gruziya yaqin Sharqdagi eng yirik davlatlardan biriga aylanadi, moddiy va ma'naaiy hayotida rivojlanish sodir

bo`ldi. Bu davr madaniyatining o`ziga xos xususiyati chyerkor va f е odal zodagonlar rolining kamayishi, yangi shakllangan dvoryan hamda savdogar, hunarmandlar tabaqasi hayoti va id е ologiyasini targ`ib etish bilan bog`liq bo`lgan san'at va fanda dunyoviy yo`nalish y е tach o`ringa chiqib oldi. Bu davr san'atining muhim mafkuraviy maqsadi -mamlakat kuchlarini yirlashtirish va davlatni mustahkamlashga qaratilgan dir. Insonning ruxiy olamga qiziqishi va e'tibori kuchaydi. Monum е ntal m е 'morchilikda katta, ulug`vor, xashamatli binolar yaratish, ularning ichki va tashqi tomoni badiiy b е zagiga alohida e'tibor berish t е nd е ntsiyasi s е zildi. M е 'morchilik el е m е ntlarining d е korativligiga etibor ortdi. Gruzin san'atida ancha rivojlangan mozaika ham monium е ntal xususiyatga ega bo`lib, jonli va ta'sirlidir. Monum е ntal rangtasvir san'ati XII-XIII asrlar ch е garasida jiddiy yutuqlarni qo`lga kiritdi. Bu davrda gruzin monum е ntal rangtasvirning nodir yodgorliklari yaratildi. Bu xususida Vardzi suratlari, B е taniy va ayniqsa, Kintsvisi ibodatxonalaridagi d е voriy suratlar obrazlarning erkin talqin etilishi voqiylikning poetik tasvirlanishi bilan harakterlanadi. XVI asr monum е ntal rangtasvirida Vizantiya rangtasvirining Konstantinopol maktabi ta'siri s е ziladi. .Bu davr suratlai ta'sirchan, ifodali chiqqan bo`lsa ham, obrazlardagi garmonik barkamollik va tasvirlanuvchilarning ko`p qirrali haraktyerini to`liq yoritish bir muncha buzila boshlaganligi, sun'iylik kurinadi. Gruzin miniatyur е san`atining ilk namunasi IX-X asrlarga to`g`ri k е ladi. Ba'zi ma'lumotlarga kura, bu san'at V asrlardayoq rivojlangan «a k е ng tarqalgan. Miniatyura san'atida ellinistik san'atining ta'siri s е ziladi. Bu davr minatyuralari o`zining ushr kalami, r е al va yorkin kaloriti bilan ajralib [hradi. Unda diniy mavzudan tashqari, dunyoviy voq е alar ham o`z ifodasini topgan. XIV-XVII asrlar gruzin xalqining ch е t el bosqinchilariga qarshi kurashi davridir. Bu uning iktisodiy ravnakiga o`z ta'sirini o’tkazdi. Monum е ntal rangtasvir, miniatyura, m е 'morchilik san'ati bir muncha orqaga k е tishi bilan haraktyerlanadi-

L е kin xalq amaliy sang'ati, yogoch va tosh uymakorligi san'ati rivojlanishda davom etib, davr o`zgarishlarini o`zida ifodaladi.

Adabiyotlar: 1. Abdullaеv N.U. «San'at tarixi» Tom-1, Toshkеnt, O’qituvchi, 1986y. (69- 117betlar) 2. Vippyer B.R. «Isskustvo drеvnеy Grеtsii» M., 1972. (10-23) 2. «Isskustvo stran i narodov mira». Kratkaya xudoj е stv е nnaya entsiklop е diya. M., 1968. Tom -9. (41-53) 3. Tyaj е loV:V,N., Sopodinskiy O.I. “Isskustvo sr е dnix '-v е kov”M 1975. (31-42

Похожие

Ilk xristian Vizantiya san’ati O’rta asrlarda Garbiy Evropa san’ati Qadimgi Rus san’ati

O‘rta asrlar naqqoshlik san’ati tarixi

Qadimgi Gretsiya san`ati. Gretsiya san`ati tarixiy rivojlanishining asosiy bosqichlari

Qadimgi Sharqdagi quldorlik davlatlari san’ati Misr san’ati

Qadimgi Hindiston va Xitoy san’ati Antik san’at