Yevropada O’rta asrlarda kolleksiya yig’ish - История - Рефераты

Yevropada O’rta asrlarda kolleksiya yig’ish

Загружено в:

06.11.2022

Скачано:

0

Размер:

46.7900390625 KB

Yevropada O’rta asrlarda kolleksiya yig’ish Reja: 1. O’rta asr tushunchasi. 2. O’rta asr xazinalarining saqlash tartiblari. 3. Buyuk karl davridagi xazinalar. 4. O’rta asrlardagi xususiy kolleksiyalar.

Yevropada o’rta asrlar deganda, juda katta davrni tushunish qabul qilingan, uning xronologik chegaralari tarqoqligi va aniqlanmaganligi uchun an’anaviy ravishda ilmiy bahslar predmeti bo’lib hisoblanib kelinadi. Rim imperiyasining qulagan sanasi – 476-yil o’rta asrlarning quyi chegarasi sifatida shartli ravishda qabul qilingan, zamonaviy tarixnavislikda Yevropada Angliyada burjuaziya inqilobi yuz bergan XVII asr uning yuqori chegarasi sifatida qayd etiladi. Xorijiy tarixchilar XVI-XVII asrlardagi davrni qoida tariqasida yangi davrga mansub deb hisoblashadi. Shuni nazarda tutish kerakki, tarixni bunday umumiy davrlarga bo’lish faqat Yevropa jamiyati rivojining asosiy tendensiyalarini o’zida aks ettiradi. Xalqlarning madaniyati va milliy o’ziga xosligi unga o’z o’zgartirishlarini kiritadi. shu sababli, o’rta asrlar Yevropa tarixiga xronologik jihatdan ikkita bir-biridan tubdan farq qiluvchi madaniy davrlar kiradi. G’arbiy Yevropada XV asrdan XVII asr boshlarigacha bo’lgan davrni tadqiqotchilar madaniy taraqqiyotning mustaqil davri sifatida ajratadilar va uni “Uyg’onish davri” yoki “Renessans” deb ataydilar. sharqiy Yevropada esa o’rta asrlar madaniyati o’zining hukmronlik mavqeini saqlab qolgan edi. O’rta asr madaniyatining chuqur diniy mazmunga egaligi uning bosh xususiyati hisoblanadi. U Yevropadagi barcha mamlakatlar va xalqlar uchun umumiy bo’lgan nasroniylik dunyoqarashi ta’siri ostida rivojlandi, unda yagona axloqiy normalar, qadriyatlar va hatti-harakat namunalari shakllandi. Axloq ilohiy ahdga asoslangan va hech qanday asoslashni talab qilmaydigan aniq-ravshan narsa sifatida qabul qilinardi. Ilm-fan teologiya (ilohiyotshunoslik) shaklidagina mavjud bo’lib, “Injil” eng asosli va ishonchli ilmiy va falsafiy dalil hisoblanardi. Tabiatshunoslikda umumiy mulohaza yuritish hukmron edi: u davrda kuzatishga va tajribaga amalda e’tibor qaratilmasdi. o’rta asrlar san’ati to’laligicha diniy-cherkov ehtiyojlariga qaratilgandi, o’sha davr me’morchiligini va haykaltaroshligini ko’pincha bejizga “Toshdagi Injil” deb atashmagan. Rang–tasvir ham asosan Injil sujetlari va mavzularini aks ettirardi, unga savodsizlar uchun o’qish kitobi sifatida munosabatda bo’linardi. o’rta asrlar teatri diniy protsessiyalar va misteriyalarni

taqdim qilardi, bu davrda avliyolarning hayoti haqidagi hikoyatlar badiiy asarning eng ommabop janri edi. O’rta asrlarda antik davrning donishmandlik va go’zallik ideallari vayron bo’ldi, ayni vaqtda cherkov otalari va ilohiyotchilar doimo inson tafakkuri dunyo tuzilishining ilohiy sirini bila olmasligini ta’kidlashardi. Cherkov antik davrga xos tanaga sig’inishni butunlay rad qildi; uning o’rniga zohidlikka sig’inishni, asketizmni ilgari surdi, u tana haqida emas, balki qalb haqida g’amxo’rlik qilishni talab qildi. Bu madaniyatda badiiy asarlarning antik to’plamlariga va tarixiy noyob asarlarga o’rin yo’q edi. Go’zallikka va mukammallikka sajda qiluvchi hayotsevar va hissiyotli antik san’at rad qilindi. U hatto o’tgan davr yodgorligi sifatida ham qiziqish uyg’otmadi, chunki o’rta asrlar kishisi uchun tarix nasroniylikning kirib kelishidan boshlangan edi. Qadimiy sig’inish kitoblarida bayon qilingan voqealargina o’tmish tarix hisoblanardi. Ashyo, agar u nasroniylik aqidasini tasdiqlasagina, nasroniylik tarixidagi shaxslar va voqealar bilan bog’liq bo’lsagina yodgorlik hisoblangan. Ilk o’rta asrlarning alg’ov-dalg’ovli davri antik dunyo badiiy to’plamlarini to’zitib yubordi. Yunonlar va rimliklarning ayrim ijod namunalari, haykaltaroshlik asarlari “iblisning uyasi” deb hisoblovchi diniy fanatiklar qo’lida halok bo’ldi, ayrim asarlar esa sof amaliy mulohazalarning qurboniga aylandi. Bronza haykallarni eritib, undan tanga quyishdi, marmarni maydalab, kuydirib ohakka, qurilish materiallariga aylantirishdi 1 . o’rta asr kishisi san’at bilan asosan ibodatxonada duchlashardi. Davrga xos bo’lgan savodsizlik shunga yordam berdiki, qavmdoshlarning ko’pchiligi cherkov urf-odatlarining tashqi tomoninigina qabul qilardi. shu sababli ibodatxonaning moddiy to’kinligi ko’pincha diniy marosimlar buyumlari va interyerning sifatli bajarilganligiga bog’liq bo’lardi. Insonni o’sha paytda yorqin va yaltiroq narsalar o’ziga tortardi. Chunki ular Xudo va ilohiy poklanishning ramzi bo’lmish nur sifatida qabul qilinardi. shu sababli diniy buyumlarni oltin, kumush, qimmatbaho toshlar, perlamutra, javohir kabi 1 The first treatise on museums. Samuel Quiccheberg”s inscriptiones 1565. 2013. 20 The first treatise on museums. Samuel Quiccheberg”s inscriptiones 1565. 2013.

qimmat va kamyob materiallardan tayyorlashga harakat qilishardi. Diniy marosimlarni amalga oshirishda ishlatiladigan turli idishlarni qoida tariqasida qimmatbaho metallardan tayyorlab qimmatli toshlar bilan bezatishardi, qo’lyozmalar, ayniqsa, Injil qo’lyozmalari uchun oltin va kumushdan g’iloflar (qoplamalar) tayyorlashardi. Diniy marosim liboslarini, ko’pincha, islom mamlakatlaridan yoki Vizantiyadan keltirilgan parcha, duxoba, shoyi kabi qimmatli gazlamalardan tikishardi. Mohir ustalar tomonidan bajarilgan ushbu barcha ishlar amaliy-bezak san’atining oliy namunalari hisoblanib, katta moddiy hamda badiiy qiymatga ega edi. shu sababli ularni saqlash uchun kuchaytirilgan xavfsizlik choralari talab qilinardi 20 . Cherkovlardagi xazinalar oddiy yopiq shkaflarda saqlanishi mumkin edi, ammo ko’pincha ular maxsus xonada saqlanardi. Mehrob yonidagi alohida xona yoki ibodatxonaga tutash boshqa bino, rohibxonalarda esa alohida bino ana shunday joy hisoblanardi. Bu binolarning cherkov-slavyancha nomi riznitsa (rizaxona ) deb atalardi (riza – cherkov xizmatchilari diniy marosim paytida kiyadigan libos). G’arbiy Yevropada cherkovlarda xazinalar borligi haqidagi ilk ma’lumotlar VII asrga borib taqaladi, ammo franklar qiroli, keyin imperator bo’lgan Buyuk karlning (768–814-yillar) taxtga chiqishi bilan ularning qurilishi haqiqiy avj oldi. U Yevropa xalqlarini zabt eta turib, ular o’rtasida nasroniylikni joriy qildi, bu bilan yangi cherkovlar va rohibxonalar paydo bo’lishiga turtki berdi. Ahli qavmning badallari va hadyalari ibodatxonalardagi xazinalarni to’ldirishning muhim manbalaridan biri bo’lib xizmat qildi. Buyuk karlning o’zi ham sahovatpeshalikda nom chiqardi, u o’limidan uch oy avval o’z boyliklarining uchdan birini merosxo’rlariga qoldirdi, qolgan boyliklarini esa qirollikdagi 24 abbatlik o’rtasida taqsimladi. Avarlar va arablar bilan bo’lgan janglar vaqtida tortib olingan harbiy o’ljalar ham nasroniylarning xazinalarini to’ldirdi, XI-XIII asrlarda “g’ayridinlar” qo’lidan “Xudoning tobutini tortib olish” maqsadida sharqqa qilingan salb yurishlari eski xazinalarni to’ldirishning va yangi xazinalar paydo qilishning muhim manbaiga aylandi.

To’rtinchi salb yurishi aytilgan fikrga ajoyib misol bo’lib xizmat qilishi mumkin. Tashqi sabablarga ko’ra u o’zining Misrga qarshi yo’nalishini o’zgartirdi va 1204-yilda pravoslavlarning konstantinopol shahrini bosib oldi, janglar shaharni vayron qilish va uning boyliklarini talash bilan yakunlandi, madaniyat, san’at yodgorliklariga ham, cherkovlardagi muqaddas ashyolarga ham shafqat qilinmadi. Bunda venetsiyaliklar tomonidan olingan harbiy o’lja Venetsiyadagi mashhur san Marko ibodatxonasi xazinasini yaratishga asos bo’ldi. salbchilar talonchilik bilan olingan boyliklarning o’zlariga tegishli qismini garov tariqasida qarz olish uchun fransuz qiroli muqaddas Lyudovik IXda berdilar. Qirol esa qarzni qaytarishni talab qilmasdan, qimmatbaho boyliklarni Parijda maxsus tiklangan sen-shapel ibodatxonasiga joylashtirdi. Ibodatxonalardagi boyliklar tarkibiga diniy marosim xizmatlarida ishlatiladigan buyumlardan tashqari Bibi Maryam, havoriylar, din yo’lidagi jafokashlar va nasroniylar olamida ehtirom qilinadigan boshqa shaxslar nomi bilan bog’liq yodgorliklar kirardi. Ruhoniylarning liboslari va Ishlatgan buyumlari, ularning hoki o’ralgan matolar, agar ular jafo tortib halok bo’lgan bo’lsa, azoblash va qatl qurollari shular jumlasidandir. Maxsus kumush yoki qo’rg’oshin idishlarda dafn lampalari moyi saqlanardi. Injil sujetlari tasviri tushirilgan past bo’yli keng qutilarda Falastin zaminining muqaddas tuprog’i asralardi. Ba’zan u yoki bu yodgorliklar bir necha nusxada mavjud bo’lardi, ularning egalari esa o’zidagi raritetning haqiqiyligini tasdiqlashardi. Masalan, Yevropada kamida 29 ta cherkov va rohibxona aynan o’zida Isoning qo’l va oyog’ini xochga qoqishda ishlatilgan mixlar saqlanishini tasdiqlashardi. Buyuk karl imperiyasi tarkibidagi rohibxonalardan birida saqlangan nasroniylik yodgorliklarining namunaviy tarkibi quyidagicha bo’lgan: “Rabbimizning belbog’i, Uning libosi, Uning poyabzali, Uning oxuri, U iordan daryosidan suv olib ichgan idish, Iisus 5 ming kishini beshta non bilan to’ydirganda o’tirgan tosh, U tug’ilganda nur sochgan chiroq, Favor tog’idan keltirilgan yodgorliklar, Bibi Maryamning ... sochi, Uning libosi va palliy, havoriy

Pyotrning soqolidan olingan tuk, uning poyabzali va ko’ylagi, uning stoli, avliyo Pavelning stuli, uning libosi...” va hokazo 2 . Cherkov tomonidan jafokashlar va avliyolar sirasiga kiritilgan kishilarning xoklari, ayniqsa alohida e’zozlangan. Ularga egalik qilish uchun haqiqiy kurash borgan: ularni sotib olishgan, o’g’rilashgan, qismlarga bo’lishgan. Muqaddas xoklar maxsus idishlarga – relikvariylarga solib qo’yilgan, ularni qimmatbaho metallardan, fil suyagidan, yog’ochdan ishlab, qimmatbaho toshlar, naqshlar bilan bezak berilgan. Relikvariylar ikki tomli uy yoki gotik uslubdagi ibodatxona shaklida ishlangan, ba’zan esa xoch, silindrik idishlar va boshqa diniy ashyolar ko’rinishida ham bo’lgan. Agar asralayotgan noyob yodgorlik-ashyo muqaddas kishi tanasining qismi bo’lsa, bunda relikvariy qo’l, oyoq, bosh, barmoq shaklida, ya’ni saqlanishi mo’ljallanayotgan narsa shaklida tayyorlangan. G’arbiy Yevropa cherkovlaridagi to’plamlarda antik davr ustalarining ijodiga mansub badiiy hunarmandchilik buyumlari sidqidildan asralgan, o’rta asr ustalari ularning nusxalarini tayyorlashga layoqatli emas edi. o’rta asrlarda ularga nisbatan haqiqiy qiziqish mavjud edi, shu sababli ular bizgacha yetib kelgan. Ibodatxonalardagi to’plamlarda g’ayrioddiy ma’danlar, fil tishlari, palma shoxlari, tuyaqush tuxumlari va dunyo tabiatining boshqa namunalari uchrardi. Ularni Muqaddas Yerdan “esdalik” sifatida asosan ziyoratchilar olib kelishgandi. Cherkovlar va rohibxonalar tarixiy arboblarga tegishli bo’lgan xotira ashyolarini ham asrardi. Masalan, ma’lumki, Kiyevdagi Muqaddas Sofiya ibodatxonasida, u 1202-yilda qipchoqlar tomonidan talangunga qadar, birinchi knyazlarning liboslari saqlanardi. Pskov yaqinidagi Pechora rohibxonasidagi rizaxona rus shohlari Ivan IV va Boris Godunovlar shaxsan kundalik ishlatgan xotira ashyolaridan iborat to’plam bilan ajralib turardi. Reyms shahridagi kafedral sobor tarixiy yodgorliklarning katta xazinasiga ega edi, bu yerda fransuz qirollarining toj regaliyalari saqlanardi. Cherkovlardagi xazinalarga ko’pincha daydib yuruvchi xudojo’ylar tashrif buyurardi. Chunki ziyoratga borib turish o’rta asrlar madaniyatiga xos xususiyat 2 Барсов Н . И . Реликвии // Христианство : Энциклопедический словар . М ., 1995. Т .2. С .467.

edi. G’arb cherkovi mahalliy va xorijiy ziyoratgohlarga “qalbni tuzatish uchun” borib turishni shart qilib qo’ygandi, XIII asrdan esa G’arbiy Yevropadagi dunyoviy sudlar ham jinoyatchilarni kafforat sifatida ziyoratga borishga hukm qila boshladi. Yuqori martabali shaxslar uchun imtiyozlar berishga yo’l qo’yilardi: ular o’z o’rinlariga xizmatchini yoki yollangan shaxsni yuborishlari mumkin edi. Sharqiy Yevropada, jumladan, qadimgi Rusda ziyoratga borish odati nasroniylik qabul qilingan birinchi asrlardayoq urfga kirgan edi. Rus xudojo’ylari nafaqat o’z Vatanlaridagi “muqaddas joylarga” tashrif buyurishardi, balki Falastinga, Afonga, Mo’jizakor avliyo nikolayning qoq murdasi saqlanayotgan Italiyaning Bari shahriga ziyoratga borishardi. Tantanali ibodat kunlarida alohida e’tiborga molik tabarruk ashyolar sajda qilish uchun namoyishga qo’yilardi, xazinalardagi qimmatli diniy buyumlar ibodat marosimida ishlatilardi. san’at ahli qavm-ning ongi va tuyg’ulariga katta ta’sir ko’rsatardi. Ular yaratgan tasviriy timsoldan cherkov, shak-shubhasiz, badiiy ta’bni emas, balki nasroniylik diyonatini tarbiyalash vositasi sifatida foydalanardi. Tasviriy san’at va haykaltaroshlik asarlarining mafkuraviy va didaktik funksiyasi uzoq vaqt ularning estetik qiymatidan ustunlik qildi. shunga qaramasdan, ibodatxonalar baribir xudojo’y odamlarda estetik tuyg’uning rivojlanishiga yordam berdi. Chunki diniy idishlar va interyerni bezatib turuvchi san’at asarlari, shak-shubhasiz, davrning badiiy qarashlarini ifodalar edi. Ibodatxonaning go’zalligi va ichki pardozning uyg’unligini qalbdan o’tkazgan kishi ayni vaqtda “dunyoning tuzilishini” anglardi, chunki o’rta asrlar ibodatxonalarining arxitekturasi va tasviriy shakllari “savodsizlar uchun o’ziga xos bibliya” edi. Gap shundaki, ramzlar bilan fikrlash o’rta asrlar mentalligining o’ziga xos qirralaridan biri edi. G’arb nasroniylik cherkovining otalaridan biri Avgustin Blajenniy (354-430) dunyo belgi–ramzlardan va narsalardan iborat deb ta’lim bergan edi. “narsalar” – bu insonni o’rab turuvchi moddiy predmetlardir, ammo ular ayni vaqtda boshqa g’ayritabiiy va muqaddas narsalarni aks ettiruvchi belgilar

hisoblanadi. O’rta asrlardagi tushunchalarga ko’ra, fikrlash – bu narsalarning pinhoniy sirini topish demakdir. Ramziy fikrlash falsafani, teologiyani, tarixiy voqealarni bayon qilishni va umuman, kelajak haqida fikrlashni ajratib turadi. Simvolika diniy va dunyoviy marosimlarga singib ketdi. Tabiat va san’atda, ayniqsa arxitekturada ramzlarning katta makoni ko’rindi. Rang, yo’l, shakl oliy ruhiy kategoriyalarni anglatar va badiiy timsollarning murakkab simvolikasini tashkil qilardi. Ibodatxonaning har bir me’moriy detali chuqur ramziy ma’noga yo’g’rilgan edi. U olamning tuzilishi haqida, samoviy tartib haqida tasavvur uyg’otishi kerak edi. soborning o’zi koinot, “Tangrining uyi”, gumbazlari esa osmon qubbasi, peshtoqi “samo darvozasi” sifatida qabul qilinardi. Ibodatxonada nasroniylik bilimlarining barcha tizimi mujassamlashgandi, undagi haykaltaroshlik va rang–tasvir shukuhi inson o’z kundalik hayotida amal qilishi kerak bo’lgan qarashlar va tushunchalarni o’ziga qamrab olgandi. shu bilan birga, ayrim haykallar, ikonalar, kartinalar ularni o’rab turgan muhit-makon bilan bog’liq bo’lib, ularni alohida holda tasavvur qilib bo’lmasdi, aks holda ular chuqur ramziy ma’noni yo’qotib qo’yardi. Muayyan konsepsiya asosida yaratilgan, ma’lum kodlashtirilgan axborotni tashuvchi hamda inson ongi va tuyg’ulariga ta’sir ko’rsatuvchi bunday ibodatxonadagi makoniy-predmetli muhitni ayrim tadqiqotchilar muzey ekspozitsiyasining ilk ko’rinishi (“praformasi”) deb hisoblashadi. Dunyoviy xazinalar va xususiy kolleksiya yig’ish O’rta asrlarda dunyoviy hokimiyat ham qimmatbaho bezaklar, qurol- aslahalar, qimmatli jihozlar va hujjatlarni asrash uchun maxsus binolarni barpo etishga kirishdi. Qator G’arbiy Yevropa mamlakatlarida qimmatbaho ashyolarning bunday muhofizxonalari “garderob” deb atala boshladi, chunki o’rta asrlarda bu termin nafaqat “kiyim saqlanadigan joy” ma’nosida, balki juda keng ma’noda ishlatilardi, “roba” so’zi barcha mulkka nisbatan qollanilardi. Ilk o’rta asrlardagi eng mashhur xazinalardan biri Buyuk karlga tegishli edi. U katta davlatning yangi poytaxtiga aylangan hozirgi Germaniyaning Axen

shaharchasidagi go’zal ikki qavatli imoratdan iborat mashhur Axen kapellasida joylashgandi. Antik gemmalar, qimmatbaho kitob muqovalari, ipak va parchadan tikilgan liboslar, taroqlar hamda arabistonlik va vizantiyalik ustalar fil suyagidan yasagan boshqa osori atiqalar, shuningdek, yevropalik hunarmandlar qimmatli metallardan yaratgan, naqshdor va emallangan amaliy bezak san’ati asarlari, nasroniylik yodgorliklari – bularning hammasi imperator xazinasidan joy olgan edi 3 . Rivojlangan o’rta asrlarda dunyoviy xazinalar o’zining jozibadorligi va boyligi bilan ajralib turardi. Fransuz qiroli karl V (1364–1380-yillar) xazinasi tarkibiga katta miqdordagi zargarlik buyumlari, tojlar va tilla servizlardan tashqari, quyidagi diniy ashyolar ham kirardi: oltin va kumush xochlar, Bibi Maryam va avliyolarning tilla haykalchalari, qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan relikvariylar, ruhoniylarning qimmatbaho kiyim-kechaklari va liturgiya idishlari... Xorijiy elchixonalar vakillarining ma’lumotlariga ko’ra, Rus podshohlarining Moskvadagi xazinasiga teng keladigan xazina XVI asrda Yevropada yo’q edi. Bu haqida 1599-yilda forsiyalik Don Xuan shunday eslaydi: “sakkiz kun mobaynida bizga shaharning diqqatga sazovor joylari, ayniqsa, xazina ko’rsatildi, xazina eshigi oldida ikkita sher tasviri turardi: bittasi, menimcha, kumushdan, boshqasi esa oltindan ishlangandi. Xazinada joylashgan boylikni tasavvur qilish ham, tavsiflash ham shunchalar qiyinki, shu sababli ular haqida so’z ochmayman. Shoh liboslarining muhofizxonasi teng darajada mislsiz boylikni ifoda qilardi. Aslahaxona ham shunchalar buyuk va boy ta’minlangandiki, undagi narsalar bilan 20 ming chavandozni qurollantirish mumkin edi” 4 . Xazina shakllanishining boshlanishini tadqiqotchilar XIII asrga borib taqashadi, bu paytda Moskva mustaqil markaziy knyazlikning markaziga aylangandi. Undagi narsalar qaram hududlarga soliq solish, o’zaro urushlar vaqtidagi an’anaviy feodal talonchiliklari, o’rdaga to’lanadigan to’lovlarni kamaytirib ko’rsatish evaziga hosil bo’lgandi. Unda Moskvaning yuksalish uchun 3 The first treatise on museums. Samuel Quiccheberg”s inscriptiones 1565. 2013. 4 Малицкий Г.Л. К истории Оружейной палаты Московского Кремля// Государственная Оружейная палата Московского Кремля.-М., 1957. 520-521c.

olib borgan kurashlari bilan bog’liq barcha voqealar ashyoviy aks topgandi. Chunki qo’shib olingan yerlarga va knyazliklarga tegishli barcha qimmatli narsalar Moskvaga tashib keltirilar edi. kreml ustaxonalaridagi mohir ustalar hukmdorlar xazinasi uchun ko’plab chiroyli va yuksak didli buyumlarni tayyorlab berishgandi. Ustalar ham chaqirilgan yoki Rus yerining chekka o’lkalaridan majburan keltirilgan bo’lardi. XIX asrning ikkinchi yarmida sharq va G’arb o’rtasidagi savdo aloqalarining rivojlanishi tufayli, Moskva hukmdorlarining xazinasiga ko’chib yuruvchi savdogarlardan sotib olingan qimmatli ashyolar va matolar kela boshladi. XVI asrdan xorijiy mamlakatlar bilan diplomatik aloqalarning kengayishi bilan bu xazinaning to’lishiga elchilarning sovg’alari katta ulush qo’shdi. sovg’alar ichida tilla va kumushdan yasalgan idishlar ko’p miqdorni tashkil qilardi. Xazinadagi boyliklarning ko’payishi yangi bino qurishni taqozo etardi. shunday qilib, 1485-yilda Arxangelskiy va Blagoveshchenskiy soborlari o’rtasida maxsus bino qurildi va u “ Казенний двор ” deb ataldi. Unda hokimiyat ramzlari, elchilarning sovg’alari, oltin va kumush idishlar saqlanardi. san’at asarlari o’z egalariga va tomoshabinlarga huzur bag’ishlash bilan birga, xazinalar o’ziga xos bank vazifasini ham o’tardi. To’plangan boyliklar ba’zan moliyaviy qiyinchiliklar paytida olinardi va ishlatilardi. Bunda metall eritishga jo’natilardi, qimmatbaho toshlar esa qarz olish uchun garovga berilardi. Masalan, fransuz qirollari bu yo’ldan ko’p foydalanishardi. Cherkov xazinasiga nisbatan bunday ekspropriatsiyalar, ayniqsa, Yuz yillik urush vaqtida (1337–1453- yillar) ko’p amalga oshirilgan edi. XVI asrda Rossiyada “nasliy xazina” va “shohlik xazinasi” tushunchalari o’rtasida tafovut yo’q edi: ayrim narsalar saqlashga olinsa, boshqalari sovg’alar, rohibxonalar va cherkovlarga vaqf, xorijiy elchilarni qabul qilish uchun olinardi. Shu bilan birga, dunyoviy xazinalardagi hamma narsa ham moliyaviy zahira sifatida qabul qilinmasdi. shunday noyob narsalar ham bor ediki, ularni har qanday sharoitda ham asrab qolishga harakat qilinardi, chunki ular esdalik qiymatiga ega bo’lib, oilaviy-nasliy yodgorlik sifatida avloddan avlodga o’tardi.

“Kolleksiya yig’ish” tushunchasini o’rta asrlar xazinalariga nisbatan shartli ravishda tatbiq etish mumkin. Chunki ulardagi ashyolar tasodifiy va rejasiz to’planib qolgandi. Ular, asosan, urushlar va feodal talonchiliklari paytida o’lja olingan, kelgindi savdogarlardan xarid qilingan, sovg’a sifatida berilgan, buyurtma asosida yasalgan buyumlardan iborat edi. Ammo o’rta asrlarda to’plamlarga ashyolar tasodifiy ravishda emas, balki yig’uvchining didiga, qiziqishlariga va ehtiyojlariga qarab olina boshladi. Lekin bu harakat Uyg’onish davrida to’la kuch to’pladi va imkoniyatlarini ko’rsatdi. Tarixda antik arxitektura fragmentlarini o’z uyiga to’plagan rimlik nikolo kreschenti (XI asr), Rimda maxsus yig’ilgan osori atiqalarini vataniga qaytargan ingliz yepiskopi Genri Vichesterskiyning (XII asr), o’zining osori atiqalar kolleksiyasini barcha xohlovchilarga tarqatgan kardinal Jordano orsinining (XII asr) nomlari saqlanib qolgan. Muqad-das Rim imperiyasining imperatori Fridrix II Gogenshtaufen (1220–1250-yillar) qadimiy narsalarning katta muxlisi edi, u Lucher (Italiya) shahri yaqinidagi qasrida o’zi yig’gan raritetlarni saqlardi. Fransuz qiroli Ioanning kichik o’g’li gersog Jan Berriyskiy (1340–1416- yillar) yevropalik yangi xususiy kolleksionerlarning eng yorqin vakili edi. ehtirosli yig’uvchi va saxovatli metsenat bo’lgan gersog o’z ijtimoiy mavqeyiga va davr ruhiga muvofiq zargarlik buyumlarini, qimmatli toshlarni, chiroyli gilamlarni, qimmatli matolarni, tilla idishlarni, cherkov ashyolarini sotib olgandi. Ammo uning garderobi akasi qirol karl V ning garderobidan farqli o’laroq shunchaki qimmatbaho buyumlarni saqlash joyi emas, balki san’atni nozik his qiluvchi va sevuvchi kishining kolleksiyasi edi 5 . O’rta asrlar Yevropa madaniyatida cherkov xazinalari va dun- yoviy xazinalar nafaqat moddiy qimmatliklarning muhofizxonasi, balki xotiraviy, tarixiy va badiiy qiymatga ega bo’lgan ashyolarning to’plami ham edi. o’rta asrlardagi ibodatxonalar va ularning xazinalari ko’pincha keyingi davrlarda muzeylar bajaradigan ishlar sirasiga kiruvchi vazifalarni bajarardi. Chunki ularda 5 The first treatise on museums. Samuel Quiccheberg”s inscriptiones 1565. 2013.

davr qadriyatlari tizimida alohida o’rin egallagan va madaniy an’anani berish uchun muhim bo’lgan ashyolar to’plangan va asralgan edi. nasroniylik yodgorliklari, ikonalarni, haykallarni, cherkov ashyolarini, shuningdek, xotiraviy va tarixiy ahamiyatga molik boshqa ashyolarni to’plash asosida xolisona ravishda muayyan madaniy-ma’rifiy faoliyat amalga oshirilgan. o’rta asr ibodatxonasi dekoratsiyasining o’zi keyingi davrda kolleksiyalarni ekspozitsiya qilish qoidalarini shakllantirishda katta rol o’ynadi. Dunyoviy xazinalarni yig’ish va undagi boyliklar shundan dalolat beradiki, ular moddiy boyliklarning muhofizxonasi sifatida paydo bo’lgan hamda harbiy va davlat xarajatlarini moliyalashtirishda muhim manba bo’lib xizmat qilgan. To’plamlarning tarkibi doimiy harakatda bo’lgan: ba’zi narsalar saqlashga olingan, boshqalar sovg’a, sotish, garov, ulush sifatida to’plamdan olingan. shu bilan birga vaqt o’tishi bilan moddiy qiymatga ega bo’lmagan ashyolar guruhi shakllangan. O’rta asrlardagi xazinalarda qulay sharoitlarda muzey shakllanishi mumkin bo’lgan “o’zak” yaratilgan. Drezdendagi mashhur “Moviy gumbaz” muzeyi, Moskva kremlidagi Aslahaxona (orujeynaya palata) bunga misol bo’la oladi. Uyg’onish davri kabinet va galereyalari 1. Uyg’onish davri tushunchasi. 2. Uyg’onish davri galereya va kabinetlari ilk galereya va kabinetlarning qanday ko’rinishga ega bo’lganligi: a) kunstkamera; b) myunskamera; d) vunderkamera; e) shatskamera tushunchasi. 3. Renessans xususiy kolleksiyalari. 4. “Muzey” atamasining Renessans davrida qayta tiklanishi. 5. studiola.

Uyg’onish davri deyilgan madaniy va ma’rifiy tafakkur yuksalish davri hisoblanadi. XVI-XVI asrlarda G’arbiy Yevropada bu davr boshlanib, Renessans deb atalgan. Bu masala bilan shug’ullanuvchi olimlar Uyg’onish davrini o’rta asrlar turg’unligidan yangi davrga o’tish bosqichi deb atashgan. G’arbiy Yevropada uyg’onish davri o’z -o’zidan yuz berib qolmagan, G’arbiy Yevropa Uyg’onish davrining asosiy belgilaridan iborat. 1–insonni ulug’lash, uning iste’dodi, aqliy mohiyatlarini yuzaga chiqarish; 2–antik davrlar (qadimgi Yunon va Rim madanyayini tiklash va boyitish. Ilm-fan sohasida qo’lga kiritilgan yutuq va buyuk geografik kashfiyotlar odamlarning olam haqidagi taassurotlarini o’zgartirib yubordi. Ayni paytda madaniy aloqalarni kengayishiga imkon yaratdi. Uyg’onish davrining vatani Italiya bo’ldi. Italiyaning boy savdogarlari manufaktura egalari, bankirlar bo’sh vaqtlarini o’qish va ilm o’rganish bilan o’tkazganlar. Ular kundalik hayotlarini chiroyli qilishga, u dunyoning emas, bu dunyoning hayotiy ne’matlaridan bahramand bo’lishga intilganlar, qolaversa, ular ilm-fan va san’at ravnaqiga homiylik qilganlar. Badavlat kishilar mahobatli binolar qurishni boshlashgan, ularning ichini suratlar, devoriy bezaklar va haykallar bilan bezashgan, noyob san’at asarlarini yig’a boshlashgan. Renessans davri o’z taraqqiyotini XV-XVI asrlar boshidan kechirgan, ya’ni madaniyat tarixida Uyg’onish deb nom oldi. Bu iborani Italiyalik rassom va sanatshunos Jorjo Vazari Italiyada uzoq o’rta asrdan so’ng yana qaytadan uyg’onganligi sababli ishlatgan va asosan Jotto ijodiga nisbatan qo’llanilgan edi. keyinchalik esa keng mazmunni kasb etib, Italiyada, so’ngra Yevropaning boshqa mamlakatlarida vujudga kelgan. o’rta asrlar davridan farq qiladigan san’atni ta’riflash uchun qo’lanila boshlagan. Renessans davri o’z taraqqiyotini Italiyada to’liq namoyon etib, qator bosqichlarni boshidan kechirdi. Bu, asosan quydagilardan iborat: 1.Uyg’onish arafasi davri - Protorenessans (XIII-XVasrlar).

2.Ilk Uyg’onish davri – Botrachento (bu atama adabiyotlardagi italiyancha atama), (XV-asr). a) Duchento – XIV asr; b) Trachento – XV asr; d) kvatrachento XVI asr; e) Chinkvechento XVI asrning ikkinchi yarmi. 3. Yuqori Uyg’onish davri (XV asrning 90-yillari, XVI asrning 20–30- yillari) 4. so’nggi Uyg’onish davri (XVI asrning ikkinchi yarmi) Uyg’onish davri taraqqiyoti hamma davlatlarda bir xil bo’lmagan. Masalan: Germaniyada so’nggi Uyg’onish davri, niderlandiyada esa Yuqori Uyg’onish davri taraqqiyotini boshidan kechirmagan. Uyg’onish davri insoniyat taraqqiyotidagi muhim bosqich edi. Bu insoniyat shu davrgacha o’z boshidan kechirgan hamma o’zgarishlar ichida eng buyuk progressiv o’zgarish edi. XV asrda Florensiyada yashab ijod etgan san’atkorlar Mozachcho, Donatello, Bruneleski va ularning izdoshlari o’z ijodlarida Uyg’onish davri san’ati prinsiplarini namoyon etdilar. Ilk Uyg’onish davrida antik san’atga qiziqish yanada ortdi, hayotni chuqur o’rganish asosida san’atkorlar fikr doirasi yanada kengaydi bu davrda ulkan binolar, g’oyat katta gumbazli va qator ustunli sobor, saroy va ibodatxonalar qurildi. Renessans kolleksionerlari o’zlarining yig’malarini tarqatishda har xil atamalardan foydalanishgan. Bu atamalar ichida eng keng tarqalgani–galereya va kabinet so’zlaridir. Galereya – bu uzunchoq shakldagi zal bo’lib, uning bir tomonida qator katta oynalar joylashgan. Bu xonaning yorug’ligi, shinamligi va arxitekturaviy qurilishi tomonidan qulayligi, haykaltaroshliki va rassomchilik namunalarini tarqatishda katta rol o’ynagan. Kabinet – kichik hajmdagi, kvadrat shakldagi xonadan iborat. Bu yerda turli xil noyob ilmiy namunalar va kichik hajmdagi san’at namunalari saqlangan. Renessans davrining ilk bosqichida Lorenso Medichi Florensiyada haykallar bog’ini barpo etish to’g’risida farmon beradi. XVII asrdan boshlab saroylarning

uzun va katta yo’laklarida haykallar va rasmlar qo’yish urfga kirdi. XVI asrdan boshlab saroy-lar qurilishida alohida rasmlar, haykallar, kitoblar va gravyuralar kolleksiyalar joylashadigan xonalar rejalashtirilgan. shu vaqtdan boshlab galereya so’zi tijorat maqsadida ham ishlatila boshlangan, knyazlik saroylarida badiiy san’at namunalari uchun alohida xonalar tashkil qilingan. Bu xonalarni kabinet deb atay boshlashgan. 6 Birinchi kabinet 1797–1799-yillarda V.Brenning loyihasi bo’yicha ishlangan. Bu kabinet markaziy korpusning tantanalar majmuasi yangi taxt zali bilan bog’langan, Ilgari bu yerning birinchi qavatida kolonadasi qurilgan, shu sababli xona loyihasi murakkab simmetrik bo’lmagan loyiha asosida ikkita har xil kenglikdagi arkaga bo’lingan. kabinetning devorlari barelyef va dekorativ lepkalar bilan bezatilgan, avval 3 ta allegorik barelyeflar, amorlar, qurbonliklardan iborat figuralar medalyonlarning takrorlanishidan iborat, bo’lgan. Ular Varshava yaqinidagi Lazenka qo’riqxonasi oranjereyasining eski devorlarini bezaydi. 1803- yildan boshlab bu kabinetlarni 2 ta ajoyib bronza haykaltaroshlik guruxlari bezay boshlaydi. Bular titanlarni mag’lub qilgan Yupiter va shamollarni boshqargan Yunon deb nomlanadi. Bu yerdagi kamerani Berlin va Lyuksemburg zavodlarining chinni vazalari bezaydi. hozirgi vaqtda bu yerda qora yog’ochdan qilingan zarli, oyna- li, shishadan iborat rasmlar qo’yilgan. Avval kabinet deb kichik qutichani yoki ko’p harakatlanuvchi totrmalardan iborat shkafchalarni aytishgan.Ularda turli xil hujjatlar, bezaklar va qimmatbaho buyumlar saqlangan. Bunday konstruksiyada asosan antik tangalar, gemmlar, zargarlik buyumlari, mayda plastinkalar hamda ilmiy namunalarni saqlashgan. keyinchalik bu xona shu nom bilan atalgan mebellar bilan jihozlanib, kabinet deb atay boshlangan. nemis tilida kabinet so’ziga sinonim sifatifa kamera so’zi ham ishlatilgan.Alohida bu ikki so’z juda kam ishlatilgan. Ular murakkab so’zlar tarkibiga kirib, birinchi qismi yig’malarning xarakteri haqida. Myunskamera – tanga va medallar saqlovchi saqlovchi kabinet. 6 The first treatise on museums. Samuel Quiccheberg”s inscriptiones 1565. 2013.

Shatskamera – qimmatbaho toshlar va metalldan tayyorlangan buyumlar xazinasi. Vunderkamera – tabiatda uchraydigan noyob narsalar saqlanadigan kabinet. Kunstkamera – inson qo’li bilan tayyorlangan yoki tabiat durdonalaridan tayyorlangan san’at namunalari saqlanadigan kabinet. Bu xonalar orasidagi farq shartli bo’lib, masalan: badiiy ishlangan nautilus chig’anog’ini vunderkamerada ham kunstkamerada ham uchratish mumkin bo’lgan. huddi shuni qimmatbaho toshlar bilan bezatilganini ba’zilar kunstkamerada saqlasa, ba’zilar esa shatskamerada saqlagan. shuningdek, kabinet va galereya tushunchalari avvalo arxitektura qurilishining tipini ko’rsatib berib, kolleksiya namunalari saqlanishini birinchi navbatda ularning tarkibi va yo’nalishini ko’rsatib bergan. Masalan: “Antikvariy so’zi orqali antik davr haykaltaroshlik namunalarini va uning ko’rgazma qilinayotgan joyi tushunilgan. “studiola” deb kolleksiyalar tushunilgan. Qadimgi grek va rimliklarning renessans madaniyatini ko’rsatuvchi buyuk yaratmalarga antik ideallarning “Ilmiy oromiga qaytishi”, rimliklarning villalardagi hayot tarziga taqlid qilishgan. Italiyan aristokratlarining saroylarida, mashhur shaharliklarning uylarida gumanitar mashg’ulotlar uchun alohida xonalar paydo bo’lib, ular bu yerda o’zining bo’sh vaqtlarini qadimgi yozuvchilarning asarlarini o’qish hamda falsafiy mavzularda bahslar olib borish bilan shug’ullanganlar. Boshlang’ich vaqtlarda studiola nomi bilan atalgan kabinetlar o’z ichiga kutubxonalarni olib, estetik tartibliligi bilan farq-langan. Ammo XV asr davomida kolleksionerlikning rivojlanishi bu atamalarning g’oyasiga va yo’nalishiga o’zgartirishlar kiritdi. Ular ichiga badiiy xarakterga ega bo’lgan kolleksiya: 1) gemmlar; 2) medallar; 3) qo’lyozmalar; 4) rassomchilik va haykaltaroshlik namunalari kiritilgan.

kabinetlarda bo’sh vaqtlarda, dam olish paytida qadimgi yozuv- chilarning o’qish bilan birga, endi san’at namunalarini tahlil qilish ham udumga kira boshladi. XVII asr oxiridan boshlab kabinetlar Italiyadan so’ng yevropada urfga kirgan. Galereya va kabinetlar avval shaxsiy maqsadda, keyinchalik jamoatchilik xarakteriga ega bo’la boshladi. Kunstkamera – bu san’at kabineti ma’nosini anglatadi. san’at ma’nosida insonning qo’li bilan yaratilgan nodir namunalar tushuniladi. Lekin bu yerda san’at deganda, faqat inson tomonidan yaratilgan noyob va nodir, tabiatdan noyob narsalar tushunilgan. kunstkameraning asos bo’lishiga sabab, insoniyatning noyob narsalarga qiziqishi bo’lgan 7 . kunstkamera – nemischa so’z bo’lib, u tarixiy xarakterga ega bo’lgan badiiy sanoat, tabiiy, ilmiy durdonalarning kolleksiyalari nomini hamda ularni saqlash joylarini bildiradi. Bu yerda har xil ajoyibotlar, kam uchraydigan buyumlar, tarixiy shaxsga yoki hodisalarga asoslangan yig’malar yig’ilgan. XVI– XVIII asrlarda kunstkameralar har bir knyaz hovlisining asosiy mulki hisoblangan. hozirda bu termin qoldirilgan, ilgari kunstkameralar yopilgan yoki har xil muzeylarga tarqatib berilgan. kunstkamera ko’rinishida tashkil etilgan ilk ma’lumotlar 1552-yilga tegishli bo’lib, Venada vujudga kelgan va imperator Ferdinnans Gabsburg nomi bilan bog’liq. Drezden kunstkamerasi tashkil etilgan. saksoniyalik kultyursi Avgust II rezidensiyasida, yozma ma’lumotlarga qaraganda 1565-yilda Myunxenda ham kunstkamera bo’lgan ekan. Uning asoschisi Albert Vittelsbarg (1550-1579) bo’lgan. Boshqa yana shunday 2 ta kunstkameraning paydo bo’lishi gabsburglar sulolasi bilan bog’liq. kunstkamerada faqat tabiat namunalari aks etadigan bo’lsa, ularga albatta, ba’zi mamlakat hamda kontinentlardan turli hayvon turlari, gerbariylar olib kelingan. Tabiat namunalari orasidan mamontlarning suyak qismlari, malyuskalarning chig’anoqlari, kokos yong’og’i, turli shaklda qotib qolgan minerallar, yantar va koral, prematlar orasida magiyaga bog’liq buyumlar bo’lishi mumkin 8 . 7 The first treatise on museums. Samuel Quiccheberg”s inscriptiones 1565. 2013. 8 The first treatise on museums. Samuel Quiccheberg”s inscriptiones 1565. 2013.

shunday kunstkameradan, masalan, Rossiyada ilk kunstkamera Buyuk Pyotr tomonidan tashkil etilgan bo’lib, u Gollandiyaga birinchi borishidayoq juda ko’p qushlar, baliqlar va qimmatbaho buyumlarni olib kelish bilan boshlangan. Bu kolleksiya anatomik preparatlar va anamaliyalar bilan birgalikda Moskvadagi “Arxeatr Arisk” dorixonasida saqlangan. 1714-yili bu to’plam Peterburgga olib kelinib, eski yozgi saroy kutubxonasida kunstkamera tashkil qilinadi. kunstkamera Pyotr I ning 1716-yilda Peterburgga qilgan safarida yanada boyidi. Gdanskda mineral, nodir toshlar, rakvinalar, Amsterdamda Ryushning anatomik kabinetida spirtda saqlangan hayvonlar, baliqlar, ilonlar, hasharotlarning to’plamini sotib olgan. 1718-yili Rossiyaning barcha chekkalaridan har xil arxeologik topilmalarini kunstkameraga olib kelish to’g’risida farmon chiqardi. 1722-yilda kunstkameraning kutubxonasi bilan birga binosi qurib bitkazildi. Fanlar Akademiyasini ochilishi bilan kunstkamera hamda kutubxona Fanlar Akademiyasiga o’tdi. o’tgan yillar ichida kunstkameraning to’plamlari akademiyaning turli muzeylariga tarqatildi. Faqatgina Buyuk Pyotr kabineti saqlab qolindi, bu yerda shohning kiyimlari, quroli, jihozlari, shuningdek, uni o’rab turgan barcha narsalar va uning qo’li tekkan narsalar: tokarlik buyumlari va dastgoh modellari va boshqalar saqlanadi. 1837-yilda bu to’plam tartibga keltiriladi.1843-yilda esa kema modellari kabinetdan Bosh admeralikka beriladi, Pyotrning kitoblarini esa gidrografik depoda saqlash buyuriladi. nihoyat, 1851-yilda kabinetning barcha buyumlari ermitajga berilib, unda alohida bo’lim tashkil etiladi va bu bo’lim “Buyuk Pyotrning kabinetlari” deb nomlanadi. Germaniyada san’at buyumlari bilan bir qatorda ajoyibotlar kolleksiyalari ham yig’ila boshlagan, ular vunderkameralar edi 9 . Vunderkamera – bu ajoyibotlar kamerasidir. Bu kamera yig’malari Germaniyaning Galle Zazle shaharida joylashgan, “Galladagi Frankning muassasasi” nomi bilan yuritiladi. Bu muassasa ko’rgazmalari sank-Peterburgdagi Gyote institutida ochilgan. ko’rgazma asosini planshetlar, illyustratsion tarkib va 9 The first treatise on museums. Samuel Quiccheberg”s inscriptiones 1565. 2013.

nishonlar vunderkamerasiga XVIII asrdagi prinsiplari kiradi. ko’rgazma Rossiyada taniqli bo’lmagan nemis tarix varaqlari, madaniyati, shu bilan bir vaqtda, kunstkamera va naturkameralarning Galladagi tarkibi va faoliyati haqida ma’lumot beradi. 1688-yilda asos solingan bu kolleksiya Avgust German Frans Muassaenniniki edi. 1995-yil qayta tiklangan bu kamera hamda Frans muassasasi hozirda Borokkoning Germaniyadagi ekspozitsiyasi eng to’liq saqlangan kompozitsiya hisoblanadi. Bu muassasa uzoq vaqt davomida ilmiy va ma’naviy maqsadda foydalanilib, yetimlar uyi bilan bog’liq bo’lgan. kolleksiya ensiklopediya prinsiplariga asoslanib, o’sha vaqtlardagi kunstkameralarga o’xshab quyidagi qismlardan: 1) mineral 2) rakvina 3) zoologik va botanik noyob turlari 4) anatomik preparatlar 5) tanga 6) medallar 7) tarixiy buyumlar 8) jahon madaniyati durdonalaridan iborat bo’lgan. Unda juda ko’p miqdorda ilmiy kitoblar, uskunalar, harakatdagi medallar yetimlar tomonidan amaliyotda qo’llangan, ko’rgazma alohida tibbiyot, farmatsevtika va amaliy yo’nalishlardagi fanlarning bog’liqligini ko’rsatadi. Muzey mebellari ham juda katta qiziqish uyg’otadi, chunki uni ishlash uchun ham, eksponat qo’yish uchun ham ishlatsa bo’ladi. Vunderkameralar tashkillashtirish tarixi Galladagi fan va sanoat rivojlanishi bilan uzviy bog’liq. Bu kolleksiya tarkibida hindistondan, shimoliy Amerikadan, Janubi-sharqiy osiyodan yig’ilgan, gallalik Lyuteral, missionerlar va savdogarlar olib kelgan eksponatlar bo’lgan. ko’rgazmaga kelgan tomoshabinlar XVIII asrning Galladagi va Peterburgdagi kunstkameralarini birbiriga qiyoslashlari mumkin. ko’rgazma 2004-yildan tomoshabinlar uchun ochilgan.

Myunskamera – bu nishonlar va medallar saqlanadigan xona bo’lib, shuningdek, bu xonada qadimiy tangalar ham saqlanadi. Shatskamera – bu qimmatbaho toshlar va metallar saqlanadigan xazina bo’lib, bu kameralar har bir muzeyda saqlangan 10 . Renessans davrida ekospozitsiyalar va terminalogiya muammosi. o’rta asrlarda burjuaziya namoyandalari tomonidan kolleksiya tuzish namunalari, terminalogiya muammolari paydo bo’lgan. Ular o’z kolleksiyalarini qaysi turga kirishidan qat’i nazar, galereya va kabinet deb atay boshlagan. keyinchalik Renessans davrida boshqa terminlar ishlatila boshlangan. Galereya so’zi sifatida “ pinokateka ” so’zi ishlatilgan. Bu vaqtda bu so’z rassomchilik kolleksiyasi borasida ishlatilgan. shuningdek, “ garderob” so’zi ham ishlatilgan bo’lib, bu xazina yoki qimmatbaho buyumlar ombori sifatida qo’llanilgan. XVI asr oxirlarida buyuk konstant gersogi kozimo Medichi garderobida qimmatbaho kiyimlar bilan bir qatorda buyuk musavvirlar rasmlari ham saqlangan. Renessans davri xususiy kolleksiyalari ga, XV asrdagi Medichi kolleksiyasi kiradi. Medichi Florensiyani 15 yil boshqargan va u rassomlar va gumanistlar tomonidan qo’llab-quvvatlangan. katta kozimo Medichidan boshlab (1429-1464) ular antik davr asarlari va boshqa kolleksiyalarni yig’ib, haykallar va rasmlar buyurtma qilishni boshlagan. 1429-yilga kelib, ularning buyumlari yuz ming floringa teng bo’lgan. Bu kolleksiya barcha rassomlar va qiziquvchilar uchun bo’lib, u yerda florensiyalik rassomlar, shuningdek, angliyalik rassom o’quvchilar ham tahsil olgan. Ular ekospozitsiya asosini tashkil etishgan. Fasadlarini antik haykallar bilan bezashgan, ochiq havoda arxeologik bog’ yaratishgan. 1494-yilda kolleksiyalar soni ko’payadi, shuning sababli shahar tashqarisida muzey tashkil qilish fikri kelib chiqadi. eng birinchi kolleksiya to’plami 1550-yil Venadagi imperator Ferdenant Gabsburgga tegishli bo’lgan. XVI - XVIII asrlar ikkinchi yarmining eng boy va taniqli to’plami Venger va Bagim imperatori Rudolfo II Gabsburgga tegishli bo’lgan. Uning qiymati o’sha vaqtda juda katta baholangan. 10 The first treatise on museums. Samuel Quiccheberg”s inscriptiones 1565. 2013..

Rimdagi Papa hovlisidagi kolleksiya. Papalar milliy xazinalarini saqlash uchun qayg’urishgan, ular qazilma ishlar yordamida yoki rejasiz topilgan buyumlardir. kapitoliy tepaligidagi maydon va Belveder villasi hovlisidagi Laokon haykallar guruhi qadimgi Rim villasi prinsiplari asosida antikvarlar tuzilgan. Pavel III ning farmoniga asosan Mikelanjelo kapitoliyni tartibga soldi. Targ’ibotchilik maqsadida Rim imperatorlari haykallari Papaning siyosiy va axloqiy tomonlarini ko’rsatdi. Bu kolleksiyani siyosatchilar, diplomatlar, gumanistlar, arxeologlar va rassomlar ko’rishgan. XVI asrda Florensiyadagi Medichi kolleksiyasi. 1532-yilda florensiyalik Medichi taxtga chiqib, monarxiya tuzumini o’rnatdi. Medichilar o’z davlatidagi qazilma ishlarini mablag’ bilan ta’minlagan. Rim, Yunon, Misr madaniyati namunalari, haykallar, ajoyibotlar, medallar va miniatyuralar shular jumlasidandir. 1559-yili Ufitssi saroyi quriladi. Kozimoning o’g’li Franchesko II Djorjo Vazariga Palasso Vekkioda haykallar majmuasini yaratishni, ya’ni kolleksiyalar va rassomlar haqida studiola tayyorlashni topshirdi. siyosiy arboblar bu yerga kelib turishar edi. so’ng u binoning ikkinchi qavatini qurishni boshladi. Birinchi qavatida galereya bo’lib, u yerga tomoshabinlar kelar edi. keyinchalik ko’prik ostiga ikkinchi saroy orasiga qimmatbaho buyumlar kolleksiyasi qo’shiladi. sakkiz burchakli xonani qimmatbaho buyumlar bilan yasatishgan, o’rtada esa Franchesko II hayoti tasvirlangan Tribuna zali joylashgan. Mantuanlik Izabella Estening grotto g’ori. Montuan markizasi XVI asr oxirida yashagan. Istanbulning har xil hududlaridan alohida antik san’at namunalari to’plangan, Di santio Jordjio sur’atlar galereyasi, studiolasi va haykallar kolleksiyasi (bog’dagi grotto ) shular jumlasidan. Bu yerda antik davr san’ati bilan uyg’onish hozirgi davr san’ati tenglashadi. Bu yerda eng yaxshi rassomlar galereyasi tashkil qilinadi. Venetsiyalik Grimanining haykallar ko’rgazmasi. Venetsiyalik kolleksioner koordinant Domeniko Grimani 1523-yilda arxeologik topilmalar va rasmlardan iborat boy kolleksiyasini yig’di. haykallar (beshta haykal, o’n oltita byust, o’n ikkita imperator portreti) Venetsiyaga meros qilib qoldirilgan bo’lib,

ular yomg’irlar saroyiga qo’yilgan edi. Lekin oradan 50 yil o’tkach, uni bergan egasi haqida unutishdi va ekspozitsiyasini olib qo’yishdi. shunda Jovanni jiyani rasmlarini merosxo’ri sifatida o’zini shaxsiy kolleksiyasini Venetsiyaga shart bilan berdi. Bu shart asosida uni katta ko’rgazma qilib ko’rsatishi kerak edi. kolleksiyada 217 ta haykallar bo’lib, keyinchalik ular san Marko sobori kutubxonasiga qo’yildi va bu antikvariya g’oyalarini rivojlanishida kerakli bosqich bo’lib xizmat qildi. Fonteblo kolleksiyasi. 1515-yildan - 1547-yilgacha Fransiya podshosi Fransis Polvar o’z davlatini Italiyada qurolmadi va u o’zining madaniy markazini tashkil eta boshladi. Qasrda xonalar rasmlar va gorelyeflar bilan bezatildi. Rimdan antik haykallar freska qismlari olib kelindi. Qadimgi haykallar nusxalari olindi, juda ko’p Italiya rassomlari va haykaltaroshlarining ijod namunalari sotib olindi. Ular “Vannal” zaliga qo’yildi va rasmlarni ko’pi yo’q bo’ldi” Gabsburglar kolleksiyasi. Gabsburglar sulolasi Avstriya va boshqa mamlakatlarning 1342-yildan 1918-yilgacha boshqardi. Imperator Maxsimelyan va uning nabirasi karl V ning kolleksiyasi Ispaniyadagi qarorgohlarga va janubiy german shaharlaridan yig’ilgan edi. Ferdinant I qurolsozlik va zargarlik buyumlari, medallar, tangalar, rasmlar, haykallar, san’at namunalaridan 1550-yilda kunstkamera tashkil qildi va u barcha Vena kolleksiyalarini Venaga joylashtirdi. Uning o’limidan so’ng qolgan merosxorlar bo’lib o’tirishdi. 11 Renessans davri antik buyumlar va udumlarni topish bilan bir vaqtda, insoniyat uchun o’rta asrlarda unutilgan “ muzey ” so’zini qaytardi va uni yangicha mazmun bilan boyitdi. Avval bu so’z kolleksiya so’zining sinonimi sifatida qabul qilingan. 1492-yildan boshlab, “muzey” so’zi alohida yozma ravishda ro’yxatga olina boshlagan. Florensiyalik bankir va Lorenso Medichining qo’lyozmalar va genlar kolleksiyasi muzey deb atalgan. “Muzey” so’zi grekcha muzalar uyi degan ma’noni bildiradi, tarixiy obidalarni saqlash, ko’rgazma qilish, o’rganish, yig’ish bilan shug’ullanuvchi muassasa hisoblanadi. ke-yinchalik muzey deb kolleksiyani emas, u saqlanayotgan xonani ham atashgan. 1539-yilda italiyalik gumanist Pado 11 The first treatise on museums. Samuel Quiccheberg”s inscriptiones 1565.

Joto o’zining yozuvlarida komodagi villasida saqlanayotgan buyuk insonlar portretini to’plamini ham muzey deb atagan. Ya’ni Javani muzeyi Museum Jovanu, shuningdek, Italiya tabiat tadqiqotchilari ham o’zlarini xonalarini muzey deb atay boshlashgan. shundan so’ng Uyg’onish davrida muzey so’zi kolleksiyalar saqlanadigan xona sifatida yuritila boshladi. XVI asrning ikkinchi yarmidan boshlab Yevropa hovlilari ajoyib, chiroyli, nodir buyumlar namoyishi bilan ham ajralib tura boshlagan. Bunday to’plam namunalari sifatida Uffitse galereyasi ham Markaziy Yevropadagi kunstkameralardan hisoblangan. eng birinchi kolleksiya to’plami 1550-yil Venadagi imperator Ferdenant Gabsburgga tegishli bo’lgan. XVI-XVIII asrlar ikkinchi yarmining eng boy va taniqli to’plami Venger va Bagim imperatori Rudolfo II Gabsburgga tegishli bo’lgan. Uning qiymati o’sha vaqtda juda katta baholangan. XIX asrgacha muzey faqat tarixiy ilmiy san’at namunalari kolleksiyasi sifatida qabul qilingan bo’lsa, XIX asrdan boshlab muzey ishida tadqiqotlar olib borish boshlangan va XX asrning 60-yillardan boshlab muzeylarni tarbiyaviy faoliyati ishi ham boshlangan. 1946-yilda IkoM jahon muzeylar birlashmasi tashkil qilinib, muzeylarni rivojlantirish bilan shug’ullangani. hozirda dunyoning 115 ta mamlakati o’z ichiga olgan birlashmaning 27 ming 500 ishtirokchisi bor va ular Yunesko Butunjahon tashkiloti bilan ish olib boradi. IkoM har uch yilda bir mamlakatda o’zining yig’ilishini o’tkazadi. Qadimgi muzeylarning biri Aleksandriyalik Ptolomey II tomonidan bizning eramizgacha bo’lgan 290-yilda tashkil topgan. Uning tarkibiga xonalar, ovqatlanish xonalari, kutubxonalar, botanik va zoologik bog’lari kirgan. keyinchalik bu yerga tibbiyot va astronomik uskunalar, hayvonlarni qotirilgan nusxalari, haykallar va byustlar qo’yilib, ulardan o’qitish uchun foydalanilgan. Bu muassasalar museonlar deb atalgan. Museon kutubxonasida 750 mingdan ortiq qo’lyozmalar bo’lib, museon direktori Ptolomey bo’lgan. Antik Gretsiyada ham ibodatxonalarga haykallar, rasmlar, san’at namunalari qo’yila boshlagan. keyinchalik ular shahar bog’lariga, hammomlarga, teatrlarga qo’yilgan. Boylarning villadagi urushlar natijasida olib kelingan san’at namunalarini ko’rsatish udumga aylangan. Rim imperatori Adrean haykallarini va san’at namunalarining nusxalari

tayyorlashni buyurdi va ular Gretsiya, Misrda katta qiziqish uyg’otdi, bu villa hozirgi muzeylarning ilk qaldirg’ochi hisoblanadi. shu jumladan, osiyoda eramizning II ming yili boshlanishida Xi- toy va Yaponiya ibodatxonalarida mahalliy san’at namunalari yig’ila boshlandi. eng to’la kolleksiya shosomg nomi bilan atalib, Unara ibodatxonasida joylashadi. o’rta asr san’at namunalari (zargarlik namunalari, haykallar, monuskritlar) ibodatxonalar va cherkovlarda ko’rsatish uchun belgilandi. VII asrdan boshlab urushlarda qo’lga kiritilgan boyliklar ko’rgazma qilina boshlagan. Urush vaqtida bu boyliklardan to’lov sifatida foydalanilgan. shunday qilib saqlanmalarda yo ko’payib, yo kamayib turgan. Masalan, Fransiyadagi Reyms ibodatxonasi xazinasining miqdori fransuzlarning harbiy g’alabalariga bog’liq bo’lgan. XVIII asrdan boshlab muzeylar Yevropadagi ko’p mamlakatlarning ijtimoiy hayotida muzeylar ajralmas bo’lib qoldi. 1750-yilda Parijda Palas de Lyuksenburg saroyida haftada ikki kun rasmlar ko’rgazmasi bo’lib o’tardi. Birinchi navbatda buni ko’rgani talabalar va san’at namoyandalari kirar edilar. keyinroq bu rasmlar Luvr kolleksiyasiga berilib, u yerda qirol Fransiskoning shaxsiy kolleksiyasi bo’lgan yangi tipdagi birinchi muzey 1753-yilda ochilgan bo’lib, unga tashrif buyurish uchun yozma ro’yxatdan o’tish lozim bo’lgan. 1793- yilda Fransiya revolyutsiyasidan so’ng, Luvr ham birinchi muzey bo’lib ochilgan. XVIII asr muzeylariga quydagilar kiradi: Renessans davrida buyuk grek va rim madaniyatining qaytarilishi bilan birga, antik davrning ilmiy dam olish hayot tarzi ham o’rganila boshlagan. Rim intellektuallari villalarda turli yig’inlar o’tkaza boshlagan. Italiya aslzodalari saroylarda va taniqli shaharliklar xonadonlarida alohida xonalar ajratib, bu yerda falsafiy mavzularda bahslar, qadimgi yozuvchilar kitoblarini o’qish udumga kira boshlagan. Birlamchi davrda bu kabinetlar studiola deb atalgan 12 . studiola tarkibiga kutubxona kirib, alohida tartibi bilan ajralib turar edi. XV asrdagi kolleksionerlikning rivojlanishi bu xonalarni tartibiga o’zgartirishlar kiritdi. Bu xonalarga kolleksiyalar joylashtirila boshlandi. Ayniqsa, badiiy 12 T he first treatise on museums. Samuel Quiccheberg”s inscriptiones 1565. 2013..

xarakterga ega bo’lgan gemmalar, qo’lyozmalalar, haykaltaroshlik va rassomchilik namunalari shular jumlasidandir. Bu xonalarda kitob o’qish bilan birga, san’at asarlari o’rganila boshlangan. XV-XVI asrlar studiolalar kutubxonadan qimmatbaho buyumlar saqlovchi xonaga aylana bordi. studiolalar muzeylarga o’xshatma bo’lib, ular kichik xonalardan iborat bo’lgan. U yerda yorituvchi moslamalar bo’lmagan. Devordagi kolleksiyalar shkaflarda saqlangan. Berk eshiklarda allegorik naqshlar bo’lgan. Bu kolleksiyalarni shkaf eshiklaridagi allegorik naqshlariga qarab, u yerda nima borligini bilish mumkin bo’lgan. studiolalarga faqat ega-lari va uning yaqinlarigina kirishgan. XV asr davomida kolleksionerlar gurkirab rivojlangani bois, studiolalarning funksiyasi va ichki bezatilishiga, uning asosiy g’oyasiga keskin o’zgarish kiritdi. Ularning ichiga badiiy harakatlarga ega bo’lgan kolleksiyalar ham joylashtiriladigan bo’ldi. Gemmalar, qo’lyozma, haykaltaroshlik namunalari insonlarni o’ziga tortar edi. Masalan, Gersog Leonello D estening Delfore saroyida yaratilgan (1447) kabinetining devorlarida 9 ta muza atributlari bilan tasvirlangan edi. Pero Medichining studiolasiga kiraverishda (1459) esa marmardan ishlangan antik relyef joylashgan bo’lib, kabinetning o’zi klassik qadimiy buyumlar bilan to’ldirilgan edi. Renessans davrining kabinetlari o’zgacha dunyoga aylandi, uning xo’jayini adabiyot yoki falsafa mashg’ulotlari bo’yicha vaqtini shu yerda o’tkazardi. Ba’zida oila a’zolari, ba’zida esa jamiyatdagi o’ziga yaqin kishilari bilan intellektual suhbatlar olib borib, estetik orom olganlar. Chuqur g’oyaviy va kuchli mistik motivlar bilan bezatilgan antik davr predmetlari bilan to’dirilgan studiolalar antik davr museoni kabi qabul qilinardi. kolleksionerlikning rivojlanishi sekin-asta studiolaning qiyofasini va unda jamlanib kelayotgan g’oyaviy dasturni o’zgartira boshladi. studiolalar universal xarakterga ega bo’la boshladi. Bu narsa XVI asrning boshlarida aniq namoyon bo’ldi. Bunga Izabella D estening dekorativ studiolasini misol qilishimiz mumkin, uning kabinetining maxsus dastur asosida bezatilgan panno emas, balki mashhur rassomlar ishlagan noyob kartinalar bezab turardi. Perudjino, kost, Monteni, koradjoning asarlari shular jumlasidandir. kartinalarning sujeti antik davr

adabiyotlaridan olingan yoki saroy gumanistlari tomonidan o’ylab topilgan bo’lar edi. natijada studiola Izabellaning rangtasvir kolleksiyalari saqlanadigan joyga aylandi, lekin eng kardinal o’zgarishlar Franchesko I Medichining studiolasida yuz berdi. U 1579-yili Verokkioning Florensiya palatssosida Jorj Vazari rahbarligida bir guruh rassomlar tomonidan yaratilgan edi. Dasturni filolog va tarixchi Vinchenso Borgeni ishlab chiqqan edi. Franchesko I studiolasi gumanistik mashg’ulotlar uchun mo’jallangan kabinet sifatidagi ahamiyatini butunlay o’zgartirdi. endi unda nafaqat san’at asarlari, balki tabiiy ilmiy namunalar, ekzotik haykallar, baliq rasmlari tushurilgan asarlar joy oldi. Qadimiy va noyob buyumlar esa shkaflarga joylandi. Shkaflarning eshiklari mifologik tasvirlar bilan bezatilgan edi. shunday qilib, XV-XVI asrlar davomida studiolalar kutubxona ko’rinishidan to galereya ko’rinishigacha o’zgardi. Lekin uni kolleksiyalar tashkil etish prinsipi Renessans davri muzeyi deb hisoblashga asos bo’la olmaydi. Uni faqat Protomuzey deyish mumkin. studiolalar uncha katta bo’lmagan xona bo’lib, saroylarning ulkan zallari oldida juda kichkina hajmi bo’yicha kontrast ko’rinardi, chunki studiolalar o’sha saroy zalining yonidagi xonaga joylashtirilar edi. Antikvariyalar uyg’onish davrida antik davr haykallari, ularning fragmentlari kolleksionerlikning eng zaruriy obyektlaridan hisoblanardi. Ularni maxsus maqsadga yo’naltirilgan arxeolog qazilmalar natijasida yoki qurilish ishlari olib borilayotgan hududlardan topish mumkin edi. Lekin arxeologik qazilmalar sistemasiz olib borilib, o’g’rilik xarakteriga ega edi. Bu topilmalar bilan saroy villalarining bog’lari bezatilar edi. haykaltaroshlik kolleksiyalarining shakllanishiga qarab, ularni tartib asosida yig’ishga talab paydo bo’ldi. Renessans madaniyatida antik davr plastikasi va u namo-yish qilinadigan joyni antikvariy deb atashgan. Birinchilar qatorida Rimdagi kapitoliyada antikvariya tashkil etilgan. Rimning siyosiy va ma’daniy markazi bo’lishidan oldin kapitoliya maydoni, o’rta asrlar davrida shahar bozori vazifasini o’tagan. 1471-yil sikst I taxtga o’tiradi va kapitoliyaga Papa Lateryanski sa-royi oldida turgan qadimgi bronza haykallarini

qo’ydiradi. U bu asarlarining qonuniy egasi Rim xalqi hisoblangani uchun shu ishni qilgan. sikst II ning sovg’alari orasida Rimning emblemasi bo’lgan. etrusk ustalari tomonidan yaratilgan mashhur ona bo’ri, qo’lidan tikanni olib tashlayotgan bola haykali — “spinario”, “kamill” — qurbonlik olib kelayotgan xizmatkorning haykali ham bor edi. Bir necha o’n yilliklardan so’ng “Lateran” maydonidan kapitoliya maydoniga imperator Mark Avreliyning otliq bronza haykalini ko’chirishadi. o’rta asrlarda xristian dinini davlat dini deb e’lon qilgan imperator Buyuk konstantin deb o’ylashgani uchun, saqlanib qolingan ilk davrlarda kapitoliya antikvar to’plami deyarli ekspozitsiy qilingan edi. Ya’ni atrof -muhit me’morchiligi va landshaftga uyg’un emas edi, haykaltaroshlik asarlari saroy fasadlari ichini bezardi. Lekin Pavel III davrida Mikelanjelo loyihasiga ko’ra qurilish ishlari boshlanib, kapitoliya saroylari bilan antik haykaltaroshlikni yagona ansanblga bog’ladi. XVI asr o’rtalariga kelib, yangi asarlar bilan to’ldirilgan kapitoliya antikvariyasi juda mashhur bo’ldi va kapitoliya muzeyiga aylandi. Bugungi kunda ham u yerda sikst IV sovg’alari saqlanadi. shuning uchun, uning tashkil etilgan sanasi 1471-yil hisoblanadi va u dunyodagi eng keksa muzeylardan biridir. Boshqa Rim antikvariyasi Papa Yuliy II ning nomi bilan bog’liq (1503- 1513). Yuliy II Rimni Italiyaning siyosiy va ma’naviy markaziga aylantirishga intilgan. saroy va ibodatxonalarni bezatgan, ko’priklar qurdirgan, yangi tantanalikni barpo ettirgan. Papalik va xristian cherkovini ulug’lovchi noyob asarni buyurtma qilgan Yuliy II juda tirishqoq va intiluvchan bo’lgani uchun klassik davr qadimiy buyumlarini kolleksiyalashtirishga ham vaqt topgan. Uning kolleksiyalari orasida “Laokoon” haykaltaroshlik asari bebaho asarlardan biri hisoblanadi. Uni 1506-yili imperator Tit binosining qoldiqlari bo’lgan joydagi uzumzorni buzib, qurilish ishlari boshlayotgan paytda topishgan. Bu voqeadan sal oldin mazkur haykal haqida yozuvchi Pliniy kattaning asarlari orqali ma’lumot olingan edi. shuning uchun “Laokoon” asari noyob topilma deb olindi.

Rim kapitoliyasidagi ilk antikvariyda Avgust Mozaliyda Avgust maqbarasidan olingan rafiqasining haykali hamda rimlik qo’mondon Germanikning haykali turar edi. Bu haykallardagi chuqurchalar bug’doy va tuzni o’lchash uchun ishlatilar edi. kapitoliya saroyiga chiquvchi zinada haykallar guruhi turar edi. Ular sher hamda tulporning haykali edi. Bular adolat timsoli hisoblanar edi. Bu yerda o’lim jazosi berilar edi. XV asrlar o’rtasiga kelib kapitoliya antikvaryasi yangi topilmalar bilan katta dong taratdi va buning natijasida kapitoliy muzeyi paydo bo’ldi. Bu muzey eng qadimiy muzeylardan hisoblangan. Yuliy II Papasi tashkil qilgan Rim antikvariyasi Rimni Italiyaning madaniy-siyosiy markaziga aylantirilishida katta rol o’ynadi. Yuliy II saroylar va ibodatxonalarni qurib bezadi, ko’priklar qurdi. Yangi katta ko’chalarni tashkil qildi, san’atni qo’llab-quvvatlab, buning natijasida xristian ibodatxonasini va Papasini qo’llab- quvvatlashda katta xizmat qildi. Papa kolleksiyasining eng nodir durdonalaridan biri Leokar yaratgan Apollon haykalidir. Bu haykal nusxasi marmardan tayyorlangan edi. Yuliy II uni kordinallik vaqtida qo’lga kiritib, Papalik vaqtida Belveder saroyi hovlisiga qo’ydirgan edi. shuning uchun uni Apollon Belvederskiy deb atashgan, Belveder saroyidagi haykallar antikvariyasini ochilishi Vatikandagi butun dunyoga taniqli muzeylar tarixini boshlanishiga sabab bo’ldi. Lev X papalik taxtiga chiqqanidan so’ng, Jovanni Medichi nomi bilan Belveder saroyiga yo’lni ochib berdi. o’sha vaqtlarda Belveder saroyi Yevropaning eng tabarruk qadamjolaridan hisoblanar edi. 1521-yilda Adrean IV papalikni qo’lga olgandan so’ng, Belveder antikvariyasi yopildi. U san’at bilan shug’ullanishni gunoh deb hisoblar edi. haykallar yog’och to’siqlar bilan berkitib qo’yildi. 1579-yilda gersog Franchesko Medichi studiolasi juda katta o’zgarishlarga sabab bo’ldi. Florensiyadagi Palatsso Vek-kio maydonida Djordjo Vazari boshchiligida bir guruh rassomlar va tarixchilar va falsafashunos Vinchenso Borgene loyihasi asosida o’zgarishlar qildilar. Bu ko’rgazmada allegorik obrazlardan keng foydalanilgan. Markazda Promiteyga kvars kristallini topshirishi kompozitsiyasi turadi. Devorlarni bir metr balandlikdagi rasmlar bezagan. Ularda tabiat boyliklari hamda tabiiy ofatlarni sujetlari bor edi. Devor oraliqlariga sakkizta

haykallar qo’yilgan edi. Franchesko II ning studiolasi gumanistik mashg’ulotlar o’tadigan xona sifatida ishlamay, san’at namunalari, har xil ajoyibotlar, taniqli rassomlar suratlari joylashtiriladi. Bu rasmlarda hayvon va o’simliklar aks ettiriladi. Qadimgi topilmalar va ajoyibotlar allegorik rasmlar orqasidagi devoriy shkaflarga joylashtiriladi. Bu studiola o’zini har xil buyumlari hamda miniatyuralardagi olam nomi bilan yuritilgan. X-XV asrlarda bu studiola kutubxona va mashg’ulotlar o’tish xonasidan xazinaga aylanib qoladi. Bu studiolarni Renessans muzeyi emas, balki uni muzey muassasa deb atash mumkin edi. Chunki bu yerda nafaqat ko’rgazmalar, balki mashg’ulotlar o’tkazilgan. studiola kichik hajmdagi xonalardan iborat bo’lib, saroy zallardan keskin farq qilar edi. Undan faqat Franchesko I studiolasi omma uchun ishlatilmas edi. Bu studiola egasi va uning yaqinlari uchun ishlar edi. Uyg’onish davrida antik haykallar va ularning qismlari kolleksionerlikning asosi hisoblanar edi. Uffitsi galereyasi ilk tashkil qilingan paytda antik davr va zamonaviy haykaltaroshlik asarlarini joylashtirish uchun yaratilgan edi. Lekin bir necha yillardan so’ngina mazkur to’plam universal xarakterga ega bo’ldi. Uffitsi galereyasi konselyariyalar galereyasi ma’nosini bildirib, Florensiyada 1560 — 1581-yillarda qurilgan. hozirda bu Yevropadagi san’at asarlarini o’zida saqlovchi muzey hisoblangan edi. Uffitsi tarixi 1559-yil iyul oyida boshlandi. Bu vaqtda Florensiya qiroli kozimo Medichi ma’muriy xizmatchilarini bir saroyga to’playdi. Ishni boshlash uchun saroyga Jorj Vazari taklif etildi. 1560-yilda Vazari o’z ishini boshlaydi, lekin 1574-yilda Vazari vafot etadi va uning ishini Bernardo Buantalenti davom ettiradi. 1575-yilda Uffitsi binosida Medichi muzey tashkil etadi. Uffitsi galereyasi Florensiya markazida joylashgan bo’lib, shimol tomondan bu bino Palasso Vekkio va Pyasso della sinoriya bilan va janub tomoni esa Ariyo daryosi bo’ylariga chiqadi. “Uffitsi” so’zining ma’nosi ofis so’zidan kelib chiqqan. Kozimo II me’mor sifatida Jordjo Vazarini taklif qiladi. U Pyasso della sinoriya kvartalini buzib tashlab, buzilgan toshlarni qurulishda ishlatishni buyuradi va ish tez

rivojlanadi, biroq kozimoga ham Vazariga ham bu binoni tugallash nasib etmaydi. Bino qurulishi 1580-yilda tugatiladi. Uffitsi binosi oval shaklida bo’lib, tor fasad bilan daryoga chiqadi. Bu bino to’liq mukammal bo’lmagan bir necha qurilishlarni o’z ichiga olgan, bular sarasiga san Petroil cherkovi va tangalar hovlisi kirib, bu yerda 1252-yilda birinchi oltin florinlar tayyorlangan edi. Uffitsining bezash ishlari bilan taniqli rassomlar Allori Besselri va Peronilar shug’ullanishgan. Deylanse ravoqida osma bog’lar tashkil etilgan va ikkinchi qavatida teatr bo’lgan. Uffitsi muzeyining san’at asarlari to’plamlari asosan Medichi oila a’zolarining buyurtmalari va topilmalarini tashkil qiladi. Masalan, Ferdinando II Uffitsi galereyasining eng taniqli Venera haykalini va haykallar kolleksiyasini sotib olgan. shuningdek, o’zining xazinasidan barcha buyumlarni olib kelgan. Ferdinanto II esa o’ziga meros qolgan rasmlar kolleksiyasini bu yerga olib kelgan. kordinant Leopolda ham muzey tashkil etishda ishtirok etib, o’zining turli rassomlarning avtoportretlari va rasmlari kolleksiyasini olib keladi. 1737-yilda Medichilarning so’nggi vakilini o’limidan so’ng, bu xazina Florensiya shahri ixtiyoriga o’tadi 13 . 13 The first treatise on museums. Samuel Quiccheberg”s inscriptiones, 1565. 2013.

Foydalanilgan adabiyotlar 1 . Илалов И . Музееведение . – Т .: Мусиқа , 2006. 2. Юренева Т.Ю. Музееведение. – Москва: Академпроект, 2003. 3. kuryazova D.T. o’zbekistonda muzey ishi tarixi. — T.: san’at, 2010. 4. Столяров Б.А. Музейная педагогика. История, теория, практика. – М.: Высшая школа, 2004. 5. Юренева Т.Ю. Музееведение. – М.: Академпроект, 2003. Xorijiy adabiyotlar 1. Mark Walhimer. Muzeums 101. Printed in the United states of America. 2015. 2. Bulding national Museums in europe 1750-2010. Linkoping. sweden. 2011. 3. Paul Getty Trust. The first treatise on Museums. Samuel quicheberg’s lnscriptiones 1565. Los Angeles. California. 2013. 4. Verlag Dr. Christian Muller-straten Munich. Introduction to Muzeology - the european Approach. Munich. 1998.

Похожие

Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda tarix fani

Qadimgi va o’rta asrlarda Xitoy tangalari

Qadimgi va ilk o’rta asrlarda O’zbekiston tangalari

O’rta asrlarda davlatchiligimiz taraqqiyoti (VIII-XIII asrlar)

XII-XIV asrlarda O’rta Osiyodda tarix ilmining rivojlanishi