XII-XIV asrlarda O’rta Osiyodda tarix ilmining rivojlanishi - История - Рефераты

XII-XIV asrlarda O’rta Osiyodda tarix ilmining rivojlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77.5 KB

XII-XIV asrlarda O’rta Osiyodda tarix ilmining rivojlanishi Reja: 1 . Xorazmning O’rta Osiyoning siyosiy markazi sifatida yuksalishi. 2 . Rashididdin asarlarida O’rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotining aks ettirilishi. 3 . Gardiziyning “Zaynul Axbor”, Hamidilloh Kazviniyning “Tarixi Guzida ” asarlarining tarix fanining rivojlanishidagi ahamiyati.

Tayanch iboralar : Zayn ul - axbor , Gardiziy , An - Nasafiy , Kitob al - ansob , Tarixi Bayxakiy , Bartol ’ d , Juvayniy , M . SHafiiy Qoraxitoylarning 1141 yilgi g ’ alabasi saljuqiylarni zaiflashtirib tashladi . Saljuqiylar mag’lubiyatining yana bir omili Xorazmning siyosiy markaz sifatida ko’tarilib chiqqani bo’ldi. Xorazmni saljuqiylar xukmronligidan ozod etish uchun izchil kurashganlardan biri Qutbiddin Muhammad Otsizning o’g’li (1127-1156 y.)edi. Otsiz bo’lajak xorazmshohlarning buyuk davlati asoschisi edi. (Eron saljuqlari XII asr o’rtalaridan boshlab nomigagina hukmron edilar. 1156 yili Saljuqiylar dav lati sultoni Sanjar uch yillik asirlikdan so’ng poytaxt Marega qaytib keldi va bir yildan so’ng vafot etdi, Uning o’limidan so’ng fors va Ozarbayjonda mustaqil davlatlar vujudga keldi. Xuroson ham mustaqil davlat bo’lib tanildi. Xalifalikning markazi Bag’dod o’z hokimiyatini tikladi. Bu jarayon xorazmshohlar mavqeini kuchaytirdi. SHoh Alovuddin Tekesh (1172-1200 y) qoraxitoylarga soliq berishdan bosh tortdi. U o’lpon yig’ish uchun Xorazmga kelgan qoraxitoylar elchisini qatl ettirdi. Bir pecha bor bo’lgan janglar natija bermadi. Faqat 1196 yilgi Xorazm va Bag’dod xalifaligi o’rtasida bo’lgan jang xorazmliklar g’alabasi bilan tugadi. Biroq, xalifalik dindorlarga suyanardi va shu bois Tekesh jangchilari yordamida keng hududlarga ta`sirini kuchaytirishga urindi. Lekin, mamlakat ichida o’ziga mustahkam tayanch topa olmadi. SHunga qaramay, O’rta Osiyo xalqlarining bu davr tarixi mo’g’ullar bosqini arafasi davri sifatida O’rta Osiyodagi XII asr oxiri XIII asr boshidagi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy ahvolni qisqa bo’lsada, yorqin tasvirlaydi. Tekeshning munshiysi (shaxsiy kotibi) Muhammad Bag’dodiy (At-tasviri ila tarassul» (Muhim nomalar bitish yo’l-yo’riqlari) asarida o’sha davrdagi ahvolni tasvirlaydi va Xorazmshoh Tekeshning Sirdaryo viloyati noibi Jaidga topshirig’ini keltiradi. Unda shoh noibiga aholining turli tabaqalari bilan to’g’ri munosabatlarni quyidagicha o’rnatishni buyuradi: 1. Sayidlar (Muhammad avlodidan) kamchilik ko’rmasligi, ularning ehtiyoji va tabarrukligi darajasidan kelib chiqqan holda ta`minlanishlari lozim;

2. Imom va ulamolar qonunlardan kelib chiqilgani holda sovg’asalom va turli imtiyozlarga sazovor etilishlari lozim; 3. Qozi va boshqaruvchilar qonunga rioya etib, adolatni talab qilishlari kerak; 4. So’fiy va ularga yaqin kishilar shunday ta`min etilsinlarkim, toki ular engilmas davlatimiz uchun bemalol duo o’qisinlar; 5. Obro’li oqsoqollarga g’amxo’rlik qilib turish kerak; 6. Noibga bo’ysunuvchi amaldor va sarkardalarga qat`iy bohchilik qilish, aholini talamasliklari uchun haqini o’z vaqtida berib turish zarur; 7. Xudoga ishonuvchilarni qo’llab-quvvatlash va ularga aholinining xulqini kuzatib yurishni topshirish lozim. Bu asarning to’la tavsifini birinchi bo’lib tarixchilardan A. A. Semyonov bergan K U Niso viloyati bilan bog’liq bir qator hujjatlarni tarixchilik va tarixshunoslik nuqtai-nazaridan tadqiq etadi. Niso viloyati g’uz feodallari mavqei kuchli bo’lgan xorazmshohlar davlatining janubiy hududlari hayotida katta siyosiy ahamiyatga ega edi. Xorazm shohi Tekesh, Muhammad Bag’dodining guvohlik berishicha, g’uz feodallari etakchilaridan biri To’g’on shohga viloyatning bir necha katta tumanlariga to’la xo’jayinlik qilish huquqini berganini yozadi. Bu yorliqqa asosan bu joylardagi dindorlar, qozi, ulamolar, boylar, «lashkarboshilar», er egalari va boshqa tabaqa kishilari unga bo’ysunardi. Bu hujjatda, shuningdek, ayollar nomusi, aholining mulki va hayotini, mol-mulki xavfsizligini himoya qilish va boshqa tadbirlarni qo’llashga ham chaqiriladi. Bu erda bizning e`tiborimizni manbaning yoshi 700 yil atrofida ekani tortadi va uni o’rganishga jiddiy munosabatda bo’lish zarur. Biroq hanuzgacha tarix fani bunday tadqiqotga ega emas. G’aznaviylar davrining eng yirik tarixchilaridan biri Abu Sayd G’ardiziy hisoblanadi. U «Zayn-ul-axbor» («Xabarlar ziynati») tarixiy-didaktik asarning muallifidir. U 1048-1052 yillar orasida yozilgan. Gardiziy o’z davrining tarixchi va tarixshunosi sifatida shu asarida oldin o’tgan tarixchilarning asarlarini tahlil qiladi. Ular orasida Tabariy, Narshaxiy, Utbiy va boshqalar bor.

Mo’g’ullar bosqini O’rta Osiyo xalqlariga cheksiz kulfat va fojialar olib keldi. Movarounnahr shaharlari xarobaga aylandi, hunarmandchilik va savdo inqirozga uchradi, dalayu vodiylar bo’shab, huvillab qoldi. Sharqning eng yirik va qadimiy o’chog’i Samarqand^ mo’g’ullar bosqiniga qadar juda katta shahar edi. Samarkand orqali CHingizxon huzuriga borgan Xitoy rohibi CHan-CHunning so’zlariga qaraganda, mo’g’ullar bosqinidan so’ng shaharda 25 ming oila, oldingi aholining chorak qismi qolgandi, xolos. Demak, ilgari bu erda 100 ming oila, ya`ni 400 mingdan oshiq kishi yashagan. 30 ming hunarmand Mo’g’ulistonga olib ketilib, mo’g’ul shahzodalarga tarqatilgan edi. Muammoning tarixshunoslik jihatiga qaytamiz. Xitoy rohibi CHan-CHunning hikoyasiga sharqshunoslardan birinchi bo’lib, Bartol’d e`tibor berdi. «Turkestanskoe vostokovedenie» jaridasining 1894 yil, 43-44-sonlarida uning «Turkiston o’lkasi XYIII asrda» (Xitoy sayohatchisining hikoyasi asosida) maqolasi e`lon qilindi. Bu maqoladan sayohat yo’nalishini aniqlash mumkin edi. U quyidagicha: CHu va Talas daryolari, Sayram, Sirdaryo, Mirzacho’l, Zarafshon, Samarkand (1221 yil dekabr’ 1222 yil apreli oxiri) , Kesh va Amudaryo orqali o’tib, CHingizxon qarorgohiga etib borgan. qaytishda CHan-CHun CHingizxon ortidan ketgan, Bartol’d « X asrdan to XIII asrgacha (CHan-CHungacha) bo’lgan davrga tegishln Turkiston xayotini mufassal yorituvchi bironta ma`lumotga ega emas edik. CHan-chunning ma`lumotlari shu jihatdan mamlakatni o’rganish uchun qimmatlidir» deb yozadi . V.V.Bartol’dning tarixiy asari «Turkiston mo’ g’ullar bosqini davrida» asarining kirish qismida muallif kitobining nomi mazmuniga to’liq kelmasligini yozadi. Muallif maxsus tadqiqot uchun mo’g’ullar bosqini davri, Urta Osiyo tarixining muhim davrini olgan. O’rta Osiyoning shundan avvalgi asrlar tarixiga esa o’zining maqsadi uchun zarur bo’lgani qadar murojaat qilmoqchi edi. Biroq, mavzuga oid adabiyotlar bilan tanishuv muallifga o’zigacha bo’lgan tadqiqotchilarning manbalar bo’yicha xulosalar qilmaganliklarini ko’rsatdi. Ularsiz esa mo’g’ullar kelganda O’rta Osiyo qay ahvolda ekanligini aniqlash mushkul edi.

1. Gardiziy ( XI asr). «Zaynul-axbor». Matnda qo’lyozmadan alohida ko’chirmalar keltirilgap. Masalan: Xaris b. Surayj qo’zg’oloni, Amir b. Jamol, Tohir b. Abdulloh, YAqub b. Lays va Amir b. Lays haqidagi ko’chirma; Amirning lashkarini ko’rikdan o’tkazishi, fuqaro boshqaruvi haqidagi, somoniylar va ularning hukmdorligi, Ahmad b. Saxl haqidagi, Abu Ali CHag’oniyning harakatlari; Surxon vohasidagi shaharlar, simjuriylar haqidagi; arab amirlarining Turkistonni olishi, Mahmud G’aznaviy va Qoraxoniylar to’qnashuvi, Mahmudning Xorazmdagi harbiy harakatlari haqidagi. Mahmudning Qashqar xoni Qodirxon bilan uchrashuvi tasviri boshqa ko’chirmalar shular chizmasidandir. 2. «Mujmal at-tavorix val-qisas». XII asrda yozilgan bu asar ning muallifi noma`lum. Bartol’d undan Efasning o’g’li Turkning vatani Issiqko’l atrofidagi joy ekani xususidagi rivoyat va SHarq hukmdorlari unvonlarining ro’yxatini keltiradi. 3. Al-g’arnotiy ( XII asr). «Kitob tuhfat ul-albob va nuhbat ul-a`job». Balx yaqinidagi Xalifa Aliping mozori deyiladigan qabrning ochilishi haqida hikoya qilinadi. 4. Insho ( XII asr). Bu Rossiya imperiyasi ichki ishlar nozirligi huzuridagi SHarq tillari o’quv bo’limi fondidan olingan hujjatlardir. Biz uchun Bartol’d keltirgan quyidagi hujjatlar muhimdir: Sulton Sanjarning O’rta Osiyo xonlariga munosabati; Otsizning Sanjarga maktubi: Sanjar va Otsizning yozishmalari; Xorazm shohniig xalifa Muqtadirning vaziriga nomasi; el-Arslonning Samarqand xoniga nomasi; Otsizning Janddan O’rta Osiyo ichkarisiga yurishlariga oid hujjatlar; saljuq hukmdorining Bag’dod vaziriga maktubi; Sanjar nomidan elchilik hujjati va boshqa hujjatlar. 5. An-Nasafiy ( XII asr). «Kitob al-qand fi tarixi Samarkand». Bu kitob Osiyo muzeyining qo’lyozmalar fondidan qadimgi Samarqand tarixidan manba sifatida juda qadimiy qimmatli qo’lyozma. Aynan ana shu qo’lyozma Samarqandning ilgari (Afrosiyobdan ham oldin) Navvodon kanali yuqorisida (bu kanal hozir ham bor, u chaqartoshoxur, Darvozai Xo’ja Ahror degan joylardagi er osti bulog’idan

boshlanadi) joylashgan o’rni haqida ma`lumotlar beradi. 6. As-Somoniy ( XII asr). «Kitob al-ansob». U Osiyo muzeyi fondidan. Bu asarda Zarafshon, qashqadaryo vodiylari, Samar qand va Buxoro tumanlaridagi qishloq va joylarning, Samar qand va Buxorodagi ko’cha va mahallalarning nomlari haqidagi ma`lumotlar, mintaqaning dindor va boshqa taniqli kishilari ro’yxati berilgan. 7. Imodiddin Isfaxoniy ( XII asr). «Xaridat al-qasr va jaridat al-asr». XII asrning eng muhim tarixshunoslik asarlarydan biri. Undan Barakotning «Lam at-tavorix» (unda 500-1106, 1107 yillargacha bo’lgan tarixiy voqealar bayon etilgan. Qo’lyozma hozircha etarli darajada o’rganilmagan) asarining muallifi Haqida mufassal ma`lumotlar topish mumkin. Kotib as-Samarqandiy ( XII asr). «A`rad as-siyasa fi ag’rad ar riyasa». Arab tilidagi qo’lyozma. Bartol’d bu asardan Sulton Sanjarning so’zlarini («... xalqni qattiq itoatkor holda ushlash kerak»), qilich Tamg’ochxon davridagi Ayyorbek qo’zg’oloni tafsilotlarini va u bilan xon o’rtasida Mirzacho’ldagi bo’lgan jang tafsilotlarini, Xuroson uchun jang va uning talon-toroj etilishi voqealarini tarjima qilib keltirilgan, 8. Muhammad Muayyad Bag’dodiy ( XII - XIII asr). «Kitob at-tavassul ila tarassul». Unda 1182-1184 yillarga tegishli, Xorazmshoh Tekesh hukmdorligi davri hujjatlari jamlangan. Ular orasida Tekeshning 1183 yilda G’iyosiddin g’uriyga yuborgan maktubi ham bor. 10. Muhammad Najib ibn Baqron ( X I I I asr). «Jahonnoma». V. Bartol’d bu asardagi Issiq ko’l, Movarounnahr tog’ boyliklari, O’rta Osiyo cho’llari, qoraxitoylar haqidagi ijtimoiy-etnografik ma`lumotlardan foydalangan. 11. Avfiy ( X I I I asr). «Jome`-ul hikoyot va lom`e ar-rivoyot». Bu asardan u SHaqiq Ibrohim Balxiyning O’rta Osiyoda Budda kohini bilan bo’lgan uchrashuvi to’g’risidagi hikoyasini, qoraxoniylar, ayniqsa, Ibrohim ibn Nasr Tamg’ochxon haqidagi ma`lumotlarni, din islohotchisi Moh Afridning harakati va bu harakatning Abu Muslim yordamida bostirilishi haqidagi, Somoniylar va ularning Simjuriylar bilan to’qnashuvi, Gurganjining SHahobiddin Guriy tomonidan qamal qilinishi, uyg’ur va boshqa turkiy urug’lar haqidagi ma`lumotlarni keltirgan.

12. Butxona. «SHe`rlar to’plami». Bu erda mutasavvif shoir Sayfiddin Boharziyning CHig’atoy saroyi vaziri Qutbiddin Habash Amid (musulmon) ga nomasi keltiriladi. Noma muallifi oliy tabaqaning dindorlar faoliyatiga aralashayotgani xususida o’z fikrini keskin bayon etadi, norozilik bildiradi. 13. Juvayniy ( XIII asr), «Tarixi jahonkushoi». Xanikov shaxsiy jamg’armasidan. Bu tarixshunoslik asaridan V. Bar tol’d CHingizxon avlodi xususidagi ma`lumotlarni olgan. Bular: CHingizxon davlatining boshqaruv tuzilishi, CHingizxon o’g’illariga tegishli hudud chegaralari; mo’g’ullarni Kuchluq bilan kurashi; Xorazmshoh Muhammadning qoraxitoylar bilan kurashining ayrim lavhalari; Xorazmdagi 1056-1208 yillardagi er qimirlash, Xorazmdagi ayyorona harakatlar xususidagi ma`lumotlardir. 14. Rashididdin ( XIII - XIV asr). «Jome`-at-tavorix». Unda O’rta Osiyodagi CHig’atoy davlatidagi asosiy voqealar va ularning ishtirokchilari xususida juda ko’p ma`lumotlar bor. Fikrimizcha, Rashididdin asarlariga berilgap baho diqqatga sazovor va u O’rta Osiyo tarixshunosligida alohida o’rin egallaydi. 15. Jamol qarshiy ( XIII - XIV asr). «Mulhaqat as-Suroh». Unda qoraxoniylarning islomni qabul qilishi, qoraxoniylar ning Qashg’ar tarmog’i geneologiyasi (shajarasi), Olmaliqning turli shayxlari, mo’g’ul xonlari va ularning mahramlari (Mahmud YAlavoch va uning o’g’li Ma`sudbek), Kuchlug’ va boshqalar haqidagi ma`lumotlar bor. 16. Hamdulloh Qazviniy ( XIV asr). «Tarixi Guzida». Muallif bu erda shaxe Abu Sayyid Moyxoniyning ibn Sino bilan suhbatini ko’rsatib o’tadi, shayx Majididdin Bag’dodiy, Najmiddin Kubro va Sadaddin Hamaviy to’g’risidagi ba`zi ma`lumotlarni keltiradi. V. Bartol’d foydalangan 16-21 manbalar tarixshunoslik nuqtai nazaridan unchalik katta ahamiyatga ega emas. Biroq, muallifning keyingi foydalangan manbalari alohida e`tiborga loyiq. Ular jumlasiga quyidagi asarlarni kiritish mumkin: 1. «SHajarat al-atrok» yoki «Ulus arba` CHingiziy». («Turklar shajarasi» yoki «CHingiziylarning to’rt ulusi»). Bu erda CHingizxonga o’g’li Jo’jining o’limi

haqidagi xabar qanday etkazilgani haqidagi she`riy hikoya va boshqa ma`lumotlar bayon qilingan. 2. Isfizoriy ( XV asr). «Kitob Rauzat-ul-jannat fi avsof al madinati Hirot» («Hirot shahridagi jannat ravzasi»). Bu erda Mo’g’ulistonga olib ketilgan Hirot hunarmandlari haqida qimmatli ma`lumotlar bor. 3. Ahmad Muhammad Mo’yin-al-fuqaro ( XV asr) «Kitobi Mullazoda». Kitobda Buxoro shayxlari va imomlari haqida biografik ma`lumotlar, Buxoro sadrlari shajarasi haqida va bosh qa ma`lumotlar bor. Tuzuvchining SHarq manbalari bilimdoni sifatida jahon ki tob markazlaridan uzoqda ishlagani holda qo’liga tushgan va Ovrupo, SHarq, Rusiya, O’rta Osiyo kitobxonalarida kurgan barcha ma`lumotlarini sinchiklab to’plaganini haqida dalolat beradi. V. V. Bartol’dning SHarq muarrixlari asarlarini to’plash bo’yicha bajargan ishlari O’rta Osiyo xalqlari tarixini o’rganish, tarixshunoslikni tiklash uchun o’ta muhim ahamiyatga egadir. XIII asr oxiri XIV asr boshlarida chingiziylar saroyida yashagan yirik tarixchi olim va siyosiy arbob Rashididdinning hayoti va ijodi mo’g’ullarning YAqin va Urta SHarq mamlakatlaridagi hukmronligi davri bilan bog’liqdir. Fazlulloh Abul-Hayr Ra shididdin Hamadoniy 1240-1247 yillar orasida Hamadonda unchalik mashhur bo’lmagan tabib olim oilasida dunyoga kelgan. U Abakaxon hukmdorligi (1265-1282) davrida davlat xizmatiga kiradi va g’ozonxon (1295-1296) hukmdorligi davrida saroy tabibi vazifasini egallaydi. Rashididdin ma`rifatli kishi bo’lib, ko’p tillarni o’rgangan, adabiyot va she`riyat nafosatini tushunar, tarixiy asarlarni yaxshi bilardi, tibbiyot, handasa va falakiyot ilmlaridan yaxshi xabardor edi. U ayniqsa ilohiyot ilmi bilimdoni sifatida mashhur edi, Fazlulloh 1298 yili vazir etib tayinlanadi. U Xulagiy davlatining boshqa vazirlaridan farqli o’laroq, kuchli markaziy hokimiyatning zaruriyatini chuqur his qilgan hukmdor sifa tida aniq siyosiy yo’nalishda ish olib bordi, Rashididdin 19 yil hokimiyat tepasida bo’lib, o’z sinfining tub an`analariga sodiq qoldi. U feodal jamiyatning markazlashgan davlat hokimiyati uchun izchil

kurashdi. Ammo, afsuski, umrini fojiali tugatdi. «Markazlashtirish siyosati» jamiyatning feodal ravnaqi yo’nalishida eski vaqtlardagidek tayanch topa olmadi. Hukmdor madadidan mahrum bo’lgan Rashididdin 1317 yili iste`fo berdi, bir yildan so’ng esa dushmanlari uyushtirgan fitna qurboni bo’ldi. U sulton Uljaytuni zaharlashda ayblanib, o’g’li, sulton soqiysi Ibrohim bilan 1318 yilning 18 iyulida qiynab o’ldirishga, mol-mulki musodara qilinishga hukm etiladi. Tabrizda ular qurgan, asosan hunarmandlar, muqovachilar, xattotlik va yozuv qurollari yasovchi ustalar yashaydigan Rashidiy mahallasi buzib tashlanadi. Ammo tasodifgina uni qatl etilishdan saqlab qoldi, Rashididdin 10 yil o’tgach oqlandi, oilasiga mol- mulkining bir qismini qaytarishdi. Ug’li G’iyosiddin vazir bo’ldi va otasining siyosiy yo’lini davom ettirishga urinib ko’rdi. Rashididdin esa Xulagu naslidan bo’lgan Qozonxonning buyrug’i va taqdir taqozosi bilan tarixchiga aylandi. Keyinchalik «shunday asarlar yaratdiki, bu asarlar uning nomini asrlar osha saq lab qoldi. «Jome` at-tavorix» bugungi kunda haqli ravishda ko’p mamlakatlarda uzoq hukmronlik qilgan ko’chmanchi mo’g’ullarning maishiy hayoti va ijtimoiy-siyosiy tarixi bo’yicha eng kuchli manbalardan biri hisoblanadi. Forscha manbalar ichida bunga teng asar yo’q. «Jome`-at-tavorix» da boy ma`lumotlar asosida mo’g’ullarning ko’chmanchi turmushi, marosimlari, urf-odati va fe`li, ma`naviyati, qonunlari haqida yorqin hikoya qilinadi. Rashididdinning bu shoh asarida o’troq xalqlar hayoti, xo’jalik iqtisodiy turmu shi, ko’chmanchi va o’troq turmush tarzlari o’rtasidagi ziddiyatlar ham o’z ifodasini topgan. «Jome`-at- tavorix» da ko’chmanchi feodallar hukmronligi ostida qolgan, «asosan o’troq aholili ko’p mamlakatlarning iqtisodiy, xo’jalik va siyosiy tarixiga oid ancha mufassal ma`lumotlar keltiriladi Tarixshunoslik jihatdan Rashididdin asarini chuqur o’rgangan kishi rus olimi I. N. Berezin edi . Bu sharqshunos butun umrini Rashididdin merosini o’rganishga bag’ishladi. I. N. Bere zin fors tilidagi nashrlarning asosiy noshiridir.

U «Jome`-at-tavorix» ning birinchi jildi (CHingizxon hukm dorligi davri tarixi), shuningdek, «turkiy va mo’g’ul ko’chmanchi qabilalari» tarixini o’z ichiga olgan qismlarining tarjimoni-dir. Biroq, I. N. Berezin hayotligi davrida asar qo’lyozmasining eng yaxshi, Toshkent va Istambul nusxalari ma`lum emas edi va shu bois, ismlar, turkiy- mo’g’ul iboralari, jug’rofiy, tarixiy toponimik iboralar aniqlashtirishni talab qilardi. SHu bilan birga I, Berezining forscha matni va ruschaga tarjimasi hozirda ham bibliografik jihatdan nodir hisoblanadi. Buning ustiga uning nashri to’liq emas edi. SHu bois 1936 yildayoq «Jome`-at-tavorix» forscha matni va ruscha tarjimasining qayta ko’rib chiqilgan nashrini bosmaga tayyorlay boshladi. 1-139- betlarni prof. A. Romaskevich, 140-231- betlarni filologiya fanlari nomzodi L. Xechaturov va nihoyat, 232- betdan asarning oxirigacha bo’lgan qismini etuk sharqshunos, professor A. Alizoda tayyorladi. YAna shuni ham ta`kidlash lozimki, tanqidiy matn birinchi jildining I va II qismlari hamda ruscha tarjima matni 1941 yilgachayoq professor A. A. Romaskevich tomonidan oldindan tahrir qilin-gan edi. Rashididdin «Jome`-at-tavorix»i elxonlarga bo’ysunuvchi mamlakatlar ijtimoiy-iqtisodiy ahvoliga oid juda ko’p ma`lumotlarni o’z ichiga oladi. Bu sohada XIII - XIV asrning bironta ham tarixchilik asari u bilan tenglasholmaydi. Uning asaridagi ma`lumotlarga ko’ra, XSH asrdagi dehqonchilik, erdan foydalanish tartibi, soliqlar va ularni undirish usullari, dehqonlarning to’lovlari va mamlakatning iqtisodiy ahvoli xususida bemalol fikr, yuritish mumkin. Mo’g’ullarning O’rta Osiyo, YAqin va Urta SHarq va unga tutash mamlakatlardagi hukmronlik davri manba va tarixshunoslikka juda boy. Bu davrda juda ko’p yirik asarlar yaratildi. Vardan Kirokatsi, Nasaviy, Juvayniy, Ibn Asir, Hamdulloh Qazviniy, Vassofiylar nomi juda mashhur edi. Ularning hammasi yoriti layotgan vaqealarning nafaqat guvohi, balki qatnashchilaridir, shu boisdan ular yaratgan asarlarning o’ziyoq o’sha davrning tarixiy hujjatlari bo’la oladi. Hozirgi zamon tadqiqotchilari uchun Mo’g’ul xoni saroylarida yozilgan tarix bilan O’rta Osiyo, SHarq, Kavkaz orti xalqlari vakillari birinchi navbatda arab, o’rta osiyolik,

arman, suriyalik tarixchilar yozgan tarixni qiyoslash, ovrupolik sayohatchilar va elchilar keltirgan ma`lumotlar bilan tanishib, xulosalar chiqarish imkoni bor. Mo’g’ul istilochilari davri manbalarga qanchalik boy bo’lmasin «Jome` at- tavorix» va «YOzishmalar» ular orasida o’ziga xos alohida markaziy o’rin egallaydi. Rashididdinda tabiblik, botanik, tarixchi, ilohiyotchi, shoir, davlat arbobi va siyosatchining xislatlari mujassamlashgan edi. g’ozonxonning topshirig’ini bajarib, u tarixchi sifatida «Yilnomalar majmuasi» ni yaratdi. «YOzishmalar» da esa Rashididdin qiyofasida buyuk vazirni ko’ramiz, bu yarim shaxsiy, yarim rasmiy yozishmalar o’zi-o’ziga guvohlik berib turibdi, bu maktublardan o’sha davr rasmiy tarafdan topilmaydigan ma`lumotlarni topamiz. SHu bilan birga bu ikki asar bir-biri bilan tutash, ko’p tomonlama bir-birini to’ldiradi. «Yozishmalar» ko’p manbalarda yo’q ma`lumotlarni beradi va o’sha davr tarixiy asarlarida ijtimoiy-iqtisodiy hayotning yo’l-yo’lakay aytib o’tib ketiladigan tomonlari, hodisalari mohiyatini ochib tashlaydi.

Adabiyotlar 1. Saidkulov T.S. O’rta Osiyo xalklari tarixining tarixshunosligidan lavxalar (1-kism) T. 1993 y. 2. Axmedov B. Tarixdan saboklar T. «Ukituvchi» 1994 y. 3. Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari. T. «Ukituvchi» 2001 y.

Похожие

Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda tarix fani

O`RTA OSIYO XALQLARI HAYOTIGA IX-XII, XIV-XV ASRLARDA YUZ BERGAN UYG`ONISH

Yevropada O’rta asrlarda kolleksiya yig’ish

IX – XII asrlarda O'rta Osiyoda madaniy hayot

Qadimgi va o’rta asrlarda Xitoy tangalari