Qadimgi va o’rta asrlarda Xitoy tangalari - История - Рефераты

Qadimgi va o’rta asrlarda Xitoy tangalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

41.5 KB

Q adimgi va o’ rta asrlarda X itoy tangalari Reja: 1. Q adimgi X itoyning kuyma tangalari xaqida. 2. Imperator Sin SHi Huandi tomonidan o’ tkazilgan pul islohati. 3. Markazlashgan Hitoy davlatini q aror topishi yagona tanga pulni joriy qi linishi. 4. Qadimda o’rta asrlarda Xitoyda savdo- sotiqning rivojlanishi.

Q adimgi X itoyning kuyma tangalari xaqida. Xitoy tangashunos olimlari Sen Sin Vey Chjungo “Xitoy pullari tarixi” kitobida Xitoy xalqi Sharqiy Turkiston hududlarini bosib olgan davirda tangalar zarb qilinganligi to’g’risida fikir bildiradi. Qadimgi hitoyda birinchi marta quyma tangalar vujudga kelgan. Bu tangalarga misol uchun pichoq –tangalar , belkurak – tangalar, omosh –tangalar . Xitoyda pichoq –tangalar 7 dyum og’irligi 740 gr bo’lgan. Vaqti kelib u o’zining dastlabki vazifasini va og’irligidan maxrum bo’lib unga tig’, keyinchalik sop xam kerak bo’lmay qoldi. Pichoq pul shakliga xalqa holiga kirgan. Xalqani ipga shodalab, o’zlari bilan olib yurishgan hato odamlar metaldan qilgan o’zining mustaqil shakillariga ega bo’la boshlagan bo’lsalar ham ular odatda uzoq vaqtgach pulni turli buyumlar shaklida yasaganlar. Masalan; Xitoyda o’sh vaqtning kiymi shaklida bir parcha metal “ko’ylak” pullar bo’lgan. Keyinchalik Xitoyda kivadrat teshikli dumaloq tanga Imperatir Sin Shi Xuan Di davrida yani milloddan avvalgi 248-310 yillarda o’tkazilgan pul islohati yuzasidan saltanatda yagona kivadrat teshikli tangalar zarb qilinib muomilaga chiqarilgan . bu tanganing birligi “Lyan” deb nomlangan. Janubiy Lyan sulolasi hukumronligi davrida bironza va temirdan quyilan 5shu qiymatidagi tangalar zarb qilingan. O’rta asirning 1759- yili Xitoydagi Sin sulolasi, Manjur Xitoy feodal bosqinchilari sharqiy turkistonni bosib oldi. Sharqiy Turkistonda XV - asrda Sulton Sayid xon hukmronlik qilgan yorkend honligini ag’darib tashlab, 6u joyda Sin sulolasi o’z hokimyatini o’rnatishga muyasar bo’lgana. Sin sulolasi sharqiy Turkiston halqlarining qushni halklar bilan bo’lgan o’zaro madaniy iqtisodiy aloqalarini uzib kuyish maqsadida sharkiy Turkistonda ilgari savdo muomalasida yuritilgan kumush va mis tangalarni yo’q qiladi. Kumush tangalarni quyma yombiga aylantirib, mis tan-galarni esa qayta quyib 1760 Xitoy pullarini chiqara boshladi. Imperator Syan Lun davrida (1736-1795 ) zarb qilingan bronza pullarning old tomonidan Cyan Lun tun Bao (imperator Syan Lun puli hamma joyda yuritiladi) deb yozilgan bo’lsa, orqa tomonida bu pullar zarb qilingan shaharning nomi manjur, xitoy va Uyg’ur tilida yzilgandir. Undan keyin gi x itoy i mperator l aridan

Sz ya sin (1736-1820 ) Dao Guan (1822-1850) davrlarida ham huddi ana shunda y pullarni, har bir imperator o’ z no midan pul chi q ara bo sh ladi. Bu bronza pullarni y er li hal q lar yamo q pul d e b atadi. K eyinchalik Hitoyliklar k umush pullar q uyidagi besh hil n o minalda chi q arilgan edi : 1.yarim mis q ol - 1, 8 0 gramm, 2.Bir mis q ol 3,60 gramm, 3 . Ikki mis q ol -7, 2 0 gramm, 4. Uch mis q ol - 10,80 gramm, 5. Besh mis q ol - 18 grammni tashkil q ilardi. Bu besh hil nominaldagi kumush pullarni asosa n Q ash q arda Yo rkentda, Hutanda, Ya ngihisorda, Oksuvda, keyinro q Urumchida zarb q ilingan. Bu tangalarga zarb q ilingan j o y lar nomi Man jur va uygur tillarida ber il gan bo’ lib, pulning naminali esa X itoy va uygurcha berilgandir. Yuq oridagi besh hil nominaldan tangalar q uyidagicha no m langan. S in honi Guan Syuy nomi bilan 1296 -1 8 7 8 yillarda, O q suvda zarb q ilingan. Y a rim mis q olli kumush tanga. Cin honi, Guan S yuy nomi bilan - ikki miskolli kumush t anga. Sin S zyand a "chu" Huna n da zarb q ilingan yarim miskol ku mush tanga. Xitoy Respublikasi davrida 1331-1912-13yillarda Qashqarda zarb qilingan 10 dasentlik mis puli ham chiqarilgan. Mana shu nominaldan tashqari Sharqiy turkistonda yuritilgan kumish pullar ichida, ba’zi kumush pullarga Xitoy ieogrifi bilan “Siyan Pin” – uch misqol, yoki “Siyan pin” besh misqol deb yozilgan. Bu yozuvlarni ma’nosi “Siyan pin”ning og’irligi belgilangandir. Nima sababdan Sharqiy Turkistonda zarb qilingan tangalarda Xutan o’lkasining og’irlik birligi vanomi berilgan. Tekshirib o’rganilganda Sharqiy Turkistonda zarb qilingan tangalarga tasodifan qo’yilmaganligini ko’rsatdi. Chunki Sharqiy Turkistonni ikkinchi marta bosib olgan Xitoy generallaridan Szo Szun Tan bilan Lyu Szun tangalarining asil yurti Xutan o’lkasi bo’lganligi uchun, ular Sharqiy Turkistronda o’zlarining mustamlakachilik izini" Mangu." qoldirish niyatida bu tangalarni Hunan ulkasining nomi va ogirlik ulchov birligi bilan zarb qildirganlar. S zo S zun T an S h arkiy Turkistonni bosib olgandan s o’ ng bu y erlarni. bosh q arish hu q u q ini o’ zining yurtdoshi Lyu S zun T anga in ’ om etadi. Bu x a q da

XIX asrning ohirlar i da sa yo hat q ilgan va bu ulkani o’ rgangan rus say o hi v a tadkikotchisi M.I. Pev s ov, "Sin' S zyan o’ lkaning general –gubernatori Lyu Czun T an X itoy millatiga mansub b o’ lib, asil yurti Hunandir. X ito y da q adimdan q ul ostidagi amaldorlarni o’ z yurtdoshlaridan jalb q ilish odat tusiga kirib q olgan. Lyu Szun Tan ana shu tradisiyani davom ettirib, Hunandan o’ziga ishonchli bo’lgan juda ko’p amaldor ofiserlarni olib kelib ishga jollashtirdi, Xozir Sin Szyandagi amaldordarning hammasi Hunanlik bo’lib qolmay, balki saldatlari xam hunanlikdir”-deb yozgan. Nima uchun ikki yarim ming yildan beri savdo muomallsida faqat mis (bronza) pul ishlatib kelayotgan Xitoylik, hali Xitoy kumush pul sestemasiga o’tmagan davrda 'Sharqiy Turkiston 1878 yilda kumush pul sistemasini yurgizgan edi. Butun Xitoyliklar esa 1889 yilda kumush pul ishlata boshlaganlar. 1. Ettishahar davlatida Xitoyliklar tomonidan chiqarilgan mis pular amaldan qoldirilib, uning o’rniga oltin, kumush pul sistemasini qo’llanganligidan mis pullarga erlik halqlar gumon bilan qarab uni savdo muomalasida qabul qilmadi. 2. Xitoyning burungi pullari fakat Sharkiy Turkistonda qadrsizlanib qolmay, balki butun Xitoy bo’yicha qadrsizlanib ketdi. 3. XIX asr oxirlariga kelib Cin imperiyalsi va feodal tuzumining chirib borishga qaramay, kapitalistik munosabatlarnning tarakkiy qilib, tovar va pul munosabatlaring kuchayjshi bilan pulning savdo kapitalidagi roli oshib ketdi. 4. Mis pularning davlat tashki va ichki savdo munosabatlarida va uzaro hisob- kitob ishlarida qo’llanishi juda noqulay edi. Shuning uchun XIX asr ohirlarida Xitoyga kumush pullar zarb qilish boshlangan edi. Cin sulolasining ohirgi yillarida Xitoy tarihida birinchi bo’lib bir va ikki misqolli tilla tangalar zarb qilindi. Bu pullarning old tomonida X ito y va uygur yo zuv lari bila n, pulning nominali ( q iymati ) be r ilgan, bo’ lsa, tomonida esa ajd a h oning ta s vir i berilgan. Bu tillo t ang a lar j uda kam za r b q ilinganligi uchun savdo muomalas ida yuritilmasdano q uni puldor boylar yig’ib olar e dilar.

1911 yildagi Sin'hay inqilobi natijasida Xitoydagi Cin sulolasining hukmronligi ag’darilib, 2000 yildan buyon hukmronlik qilib kelgan Xitoydagi feodal monarhiya tuzumi yo’qotildi. Uning o’rniga Hitoy burjua - demokratik respublikasi tiklandi. Sin'hay inqilobidan keyin ham Hitoyning pul muomala sistemasida o’zgarishlar bo’lmadi. Ilgarilari Sin hukmronligi davrida zarb kilingan, 1,2,3,5, misqolli kumush pullarni savdo muomalasida yuritish davom ettirildi. Keyinrok borib asta - sekin o’zlarining tanga va chaqa pullarini chi q ara boshladilar. 1913-1914 yillarga kelib X itoy burjua - respublikasining pullari paydo b o’ ldi. Bu pullar Cin hukmronligi tomonidan chi q arilgan pullardan bir tomoniga" C h jung x ua Min'go" ya ’ ni X ito y respublika" deb yo zilgan, yil sanalari bil an far q q ilardi. Bu da v rga kelib 1,2,3,5 mis q oli pullar bilan birga eng katta nominaldagi bir sar og ’ irlikdagi .kumush pullar ham chi q arila boshandi. M is pullarni esa Evropa pullariga o’ hshatib mashinalar yo rdamida o’ rtasi teshiksiz q ilib, chi q ara boshladilar . Kumush pullar asosan tanga deb atalar edi. 1911 yildan keyin chi q arilgan kumush pullarni esa Y a r C hen deb yuritildi . Mis pullarni esa uyg ’ ur tilida yarmo q , jez, cha q a yoki m is pul deb atar edilar. X itoy transkripciyasi bilan"da s en” deb ham aytilgan. 1933 y i l 12 aprelda Sin'si cay X itoyda si yosiy o’ zgarish yasab, butun hokimiyatni o’ z q uliga oladi . U sar, q ogoz pul birl igi q ilib olingan, pu l ni muomalaga chi q ardi. 50 sar q og ’ oz pulga bir q uti gurut yo ki bir dona t uhum sotib olish mumkin edi. Va q t o’ tushi bilan bu q og ’ oz pullar q adr siz lanib ketganligi sababli, bozor sa v do muomalasida, hatto Cin hokimligi davridagi mis v a ku m ush tangalarni ham harid kilishlari uchradi. Pul muomalasidagi iqtisodiy krizisni tuzatish uchun Sin' si Sayning muovini moliya ministri Mao Szimin pul reformasi o’tkazilib " sar" pul sistemasi o’rniga "YUAN'' (Dollor) ni birlik qilgan yangi, Sin Szyan pulini chiqardi. 1939 yili I fevraldan boshlab quyidagi nominaldagi 10, 5, 3, 1 yuan (dollor), 5 mao ( 50 tiyin) 3 mao ( 30 tiyin), 2 mao ( 20 tiyin), I mao (10 tiyin), 5 fen (5 tiyin) 2 fen (2 tiyin) pullarini muomalaga chiqaradi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. “Tarixiy xotirasiz kelajak” Toshkent 1998yil 2. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat engilmas kuch” Tashkent 2008 yil 3. Elizavetin. G. “Pulnoma” Toshkent 1979 yil 4. Pidaev. Sh. “Tangalar davr ko’zgusi” Toshkent 1984yil

Похожие

Qadimgi va ilk o’rta asrlarda O’zbekiston tangalari

Qadimgi Yunoniston tangalari

Qadimgi Rim tangalari

Qadimgi Xitoy

Eng Qadimgi Xitoy