Qadimgi va ilk o’rta asrlarda O’zbekiston tangalari - История - Рефераты

Qadimgi va ilk o’rta asrlarda O’zbekiston tangalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

76.5 KB

Q adimgi va i l k o’ rta asrlarda O’ zbekiston tangalari Reja: 1. O’ zbekiston hududidan topilgan eng q adimgi tangalar. Yunon- Baqtriya tangalari. 2. Kushon podsholari tomonidan z arb qilingan tangalar. 3. Qadimgi Xorazm tangalarini zarb qilinishini yo’lga qo’yilishi 4.Ilk o’ rta asr davriga oid tangalar.

O’ zbekiston hududidan topilgan eng q adimgi tangalar. Yunon-Baqtriya tangalari. Dastlabki davrlarda tangalar O’rta Osiyoning faqat Yunon aholisi orasidagina yuritilgan bo’lsa kerak, chunki bu paytda tub aholi hali pul-tovar muomalasi yuritishga ulgurmagan edi deb hisoblaydi, tangashunos olim E.V.Zeymal. Bu jarayon miloddan avvalgi III asr, ya`ni ikki mustaqil Parfiya va Yunon Baqtriya podshohligi paydo bo’lgan davrda boshlangan deb tahmin qilish, har holda haqiqatda xilof bo’lmasa kerak. Ammo bu podsholikni birinchisida etakchi rolni Janubiy Turkmanistonda yashovchi kuchmanchi parklar qabilasidan chiqqan odamlar uynasa, ikkinchi o’rinda oliy nasab yunonlar turishgan. Yuz yildan sal ziyod, ya`ni miloddan avvalgi III asrdan to II asrning uchinchi choragigacha hukm surgan Yunon-Baqtriya podsholigi tangalarining aksariyati medal'er (medal yoki tanga quyish yokivarb etish san`ati - tangavarbhonasi) san`atining nodir namunasi deb hisoblanadi.Yunon-Baqtriya podsholigining tanga sistemasi standartga asoslangan edi, tangalar asosan kumush va misdan, ba`zan tillodanvarb etilardi. Ular orasida Evkritning 20 staterli ( 160g ) oltin tangalari, ya'ni antik dunyo davrining e ng yirik oltin tangalari mavjud. Bunda y tangalardan ikkitasi ha q ida ma`lumot bor. Biri A.Semznovning gapiga q araganda, Buhoro amiri hazinasida sa q langan, ikkinchisi Parijda saklanadi .Yunon-Baqtriya kumush tangalari, asosan bir andozada bo’lib o’ng tomonida hukmdor podshoning, tersida esa u o’ziga pir qilib olgan ma`budlarning, masalan Zevs, Gerakl, Poseydon, Apollon, Dioskurlarning tasviri tushirilgan edi. Yu non-Ba q triya tangalarida andozaga tushib q olgan tasvirlardan chekini sh hollari ham uchrab turadi. Masalan podsho Evkratid da v ridavarb e til g an tangalar ichida o’ ng tomonida podshohning o’ z surati hamda "Ulug ’ shoh Evkratid" degan yoz u vi tersida esa yigit yok i e rkak hamda pe sho nasida tilla q osh ta qq an ayolning yon tomonidan olingan surati aks e ttirilgan, Suratning tagida "G e liokl va Paodina" dab yozilgan tangalar uchraydi, Aleksandr, Antiol, Dloft va Evtidemlar sharafiga bag ’ ishlab medal-tangalar bironta ulug ’ zot, shara f li sana, qi mmatcxilik yoki q a x atcxilik, ochlik yillari munosabati bilanvarb e tilgan tangalar ham di qq atga

sazovor b o’ lgan, Bu n day medal-tangalar-da n biri - Evtidem sharafiga Antima x tomonidanvarb e tilgan ta n ga Pa n jakentda, Diodit va Evkratid sharafiga Agafokl tomonidan chi q arilgan uchta tanga Buhorodan topilgan dafina ichidan chi qq a n. Yunon-Baqtriya tangalari tehnikaviy ijrosi jihatidan va hususan, podshohlarning siymosini aks ettirishdagi badiiy ifoda usullari jihatidan eng balad saviyadavarb etilgan Ellada tangalaridan ustun turadi, Qadimgi Gresinda Yunon- Baqtriya tangalari Sitsiliyaning denadrahma hamda tetradrahmasi bi lan bir qatorda antik davr tangavarb etish ishining eng nodir namunasi hisoblanardi. Ularning fikricha: "Tangavarb qilishishi o’z badiiy konunlari va talablariga esa mustaqil san`atdir."Yunon-Baqtriya tangalarining o’lchov birliklari haqida gapirsak, Masalan, Yunon-Baqtriya Evtidem tangasi eramizdan avvalgi 235-200 yillar. misdan tayyorlangan diametri - 19 mm, vazni - 3,5 gramm. Evkratid oboli - eramizdan avvalgi 171-155 yillar Kumush obol - d - 0,9 mm, V - 0,9 g. Tangalarga aks ettirilgan Yunon-Baqtriya tangalariga podsholarning tasviri, bu umumiy tarzda qabul etilgan yagona ideal hukmdorning tasviri bo’lmay balki podshoning o’z chinakam suratidir. Podsholar bir-biridan faqat yuz ko’rinishi bilangina emas, balki musavvirlar ularning har birining ahvoli ruhiyati berishda ajinlardan, ko’z boqishlaridan, lab ifodalaridan unumli foydalaaganlar. Miloddan avvalgi II asrning ikkinchi yarmida O’rta Osiyo xalqlarining etnik va siyosiy hayotida ulkan o’zgarishlar sodir bo’ldi, Eron ko’chmancxilari - yani yuechji qabilalari boshqa ko’chmanchi qabilalari tayziki ostida Yunon-Baqtriya podsholigiga karshi hujum boshlagan, Eramizdan avvalgi II asr o’rtalariga kelib, yuechji nomli eron qabila xuni kabilalari tayzikidan qochib O’rta Osiyoning janubiga qochib qoladi. Boshqa yuechji qabilasi Baqtriyaning Amudaryo shimolidagi kismini bosib oladi. So’ngra butun podsholiknivabt etadi. Bir muncha vaqt o’tgandan keyin yuchji ittifoqi qisimga-mulklarga bo’linib ketadi. ularning har birini qabila, oqsoqoli yobg’u boshqarardi. Eamizdan avvalgi I asr boshi yoki o’rtalarida Kushon mulki tobora kuchayib, uning yobg’usi Kujula Kedfiz hamma mulklarni birlashtirib Kobuliston hamda Gondharnivabt etadi va Kushon davlatini tashkil qiladi, Kushon davlati o’z ahmiyatiga ko’ra, Han imperiyasi,Parfiya

podsholigi va Rim saltanatiga teng qadimgi dunyoning engvabardast davlatlaridan edi. Bu davlat eramizdan avvalgi I asr o’rtalaridan to eramizning III asr o’rtalariga qadar ya`ni 200 yilcha yashadi, ammo ayni ravnaq topgan payti buyuk Kushon podshoxi Kanishga davriga to’g’ri keladi. Kanishka eramizdan avvalgi II asrning birinchi yarmida, ya`ni Kushon davlati tarkibiga Hindiston va Afg’onistonning talay hududlari, O’rta Osiyoning janub viloyatlari kirgan davrda hukmronlik qilgan edi. Kushonda tangavarb q ilinishi ba`zi bir tadkikotlar ismi n i " Geray " bosh q alariga e sa " Sanab " d e b o’q ishgan hukmdorning tantalarid a n boshlanadi . Bu tangalar ikki xil bulib biri tetradrahma, i kkinchi s i obol ( cha q a ) e di. Te tr adrahman i ng o’ ng tomonida sochlari ha f sala bilan taralgan,. peshonasiga tasma bog ’ lagan, yuzlarida g ’ ayrat shijoat bar q urib turgan e rkak ki sh ining beligacha tushgan surati berilgan. Ta n ganing ter s tomoni kishi di qq atini o’ ziga tortadi. O’ rtada ot minga n shoh, uning or q asida, gulchambar takkan Nina ( Zafar ) ma`budasi parvoz q ilayapti. S h u y er ning o’ zida " Kushon hu k mdori Geray Sanabniki " degan turt s o’ zdan iborat grek yozuvi bor. Bu s i rli tangalarni o’ rgana boshlanganligiga ham yuz yildan oshdi: s o’ nggi ikki o’ n y i llik mobaynida tangashunoslik ilmi qo’ lga kiritgan yangi ma'lumotlar hamda X olchayonda topilgan " Geray " galar-ning haykallari Kushon hokimi hukmronlik q ilgan davrda o id kashfiyotlar kilishga im k oni ya t be r di. Er onshunos olim V, P. Lim i sh n ing tah mini ga q araganda " Geray " s o’ zi ism e mas, sifat (e pitet ) b o’ lib, turk til i da dongdor (q ahramon ) zot", " Sanab " s o’ zi e sa Sanabar s o’ zining q is q artirilgan shakli b o’ lib, balagar do n," yov q ir " manosini anglat a di, Ammo bu tangalarga oid k o’ p narsalar hali noani q ligicha q olgan. Kushon m is tangalari bu n dan ham hayrato m u z va sirliro q dir. Ularda hukmdorning ismi yu q , fa q at mansabi va la q abini anglatuv ch i " SHohlar shohi ( shahanshoh ) Buyuk holoskor" degan grek yozuvigina mavjud . Ilmda " N oma`lum shoh" yoki " Soter Megasning" tangalari nom olgan bu chakalar O’ zbekiston va Tojikisto n janubida olib borilgan arheologik q azishmalarda juda k o’ plab uchraydi. Bu tangalar q aysi Kusho n shohi tomonidanvarb q ili n ga n ligini , a ni q lash uchun

hozirgacha ko’ p mushohadalar davom e tmo q da. M. E. Masson va bizning fikrimizcha, ularni Kujula Kadfizvamonidavarb etishgan, boshqa tadqiqotcxilar fikricha oa tangalarni Kadfiz Vima chiqargan. " Soter megas " tangalarining o’ ng tomonida qo’ lida kalta va engil nayza - drotik ushlagan ideal shoh siymosi e mas, balki ma`bud Mitra deb tahmin q ilishadi. Tan-ganing ters tomoni o’ rtasida, uzatilgai qo’ lida jang boltasi tobar -vagnul tutgan o t li q shoh tasviri o’ yilgan. Ku sh on shohi Kadfiz ikkivamonida pul islohati o’ tkazilib, yangi tanga sistemasi asosiy stateri 8 ,03 g. kel ad iga n turli - tuman s i fatdagi tillalardanvarb otish g a asoslangan b o’ lib ikki xil tanga jori y , e tilgandi : b iri 1 8 , 07 g. ikkinchisi e sa 2, 01 g. S h uning bil a n bir q atorda diame t ri 2 3 - 2 5 mm, vazni 16 -17 g. keladigan mis t angalar ham muomilaga chi qa ril gan. T angalarning o’ ng tomonida beriladigan suratlarni n g doimiy turi ham ishlab c hi q ildi. Bu suratda yuzi yon tomonidan aks e ttirilgan shoh mehrob oldida tik turganicha q and ay dir diniy ibodat ado e tmo q da. Bu tipdagi nohin - sh oh tasviri bosh q a bar cha Kushon podsholigi n ing shohlari shu jumladan, Kanishka, Rasud e va, Kanishka III tangalarida (X av i shka tangalari bundan mustasni ) mavjud . Kushon tangalarining ters tomonida berilgan homiy ma`budasi ta s viri ayni q sa maro q lid i r. Kad f iz II va Vasudeva tangalarida homiy mabudasi sifatida bu q a nan da yon ida turga n Hind ma ’ budasi S h iva namoyon b o’ ladi. Kan i sh k a va Huv i sh k a tangalarida ma`budalar ahli ham: ( pateo n - ma`bud ) A vesto diniga man s ub Otash, Vad, Mehr, Moh, Ordagi, Farr s a namlar N ana va Ardohi greklarni n g G i lion , Xind l a rning Buddasi , Misrliklarning Soranisi . Tangalarda berilgan ma`budalar nusha s i eh romlardagi monementa l haykallardan olingan b o’ lsa kerak, Baqtriya yo yozma obidalari kashf etilishiga qadar olimlar Kushon tanlalarini o’rganib, mazkur podsholikda joriy etilgan muhim bir islohot haqida ma'lumot olshga muyassar bo’lishgan. Shoh Kanishka tangalarida oldingi Grek yozuvlarining o’rniga baqtriya tilidagi yozuvlar paydo bo’ladi, baqtriya tili sharqiy - eron tillar majmuasiga kiradi, Baqtriya yozuvi aso-sidagi yigirma turt harfga yana bir sirg’aluvchi " san " harfi qo’yilgan holda Grek tilini olishgan. Eramizning III-IV asrlari O’rta Osiyo tarixida ijtimoiy siyosiy sohalarida keskin o’zgarishlar davri bo’ladi, Qadimgi dunyoning so’ngi eng ulkan

vavabardast davlatlari Kushon va Partiya inqirozga yuz tutdi, ularning sobiq yerlari yangi qudratli Sosoniylar davlatiga qo’sxilib ketdi. Endi bu yerlarda Sosoniy shohlari tomonidan tayinlangan noiblar - Kushonshohlar hukmronlik qila boshladilar.Sosoniy Kushonshohlarning tangalari ikki turkumga bo’linadi Sosoniy - Kushon va Kushon - Sosoniylar tangalariga bo’linadi. Birinchi turkumga oid tangalarning o’ng tomonida hukmdor Kushonshohning yon tomonida kukragi bilan olingan surativarb etilgan, ters tomonida esa muqaddas Mehrob yonidavardushtiy dinining bosh ma'budasi Ahuramazda yangi shohga hukmdorlik belgilarini topshirayotgan manzara yoki peshtoqlar ostidagi taxtga o’tirgan shoh tasvirlangan. Ikkinchi turkumga mansab tangalari Kushon shohi Vasudeva tangalari andoza s i bilanvarb e tilardi. Eramizdan avvalgi dastlabki asrlardan boshlab to eramizning birinchi asrlarigavarb etilgan Sug’d tangalari bu jihatdan diqqatga sazovordir. Bu davrn ing behisob, turli - tuman Sug ’ d tangalarini bir necha turkumga bulish munkin. 1 . Antioh I. Selevkiylar tangalariga t aq lidanvarb e tilgan ters tomonida otning boshi tasviri tushirilgan kumush hamda mis tangalar. Milloddan avvalgi II-I asrlar hamda e ramizning I asri. 2. Selevkiylar yoki Aleksandr drahmasiga borib ta q aluvchi, Gerakl va Zevs tasviri tushirilgan ammo sug ’ d yozuvi bor kumush tanga. 3. Ch op i b keta yo tgan o t va tik turgan tangri tasviri tushirilgan ( ikki alohida - alohida tur ) Girkod kumush tangasi. 4. Tirandoz tasviri hamda sug ’ d yozuvlari ( legenda ) tushiril gan kumush tangalar. 5. Grek tilidagi yozuvlari x iralashgan, pala - partish sug ’ d yozuvlari bor. Evtidem tetradra x malariga ta q lidanvarb e tilgan tangalar. Sug’d tangalarining aksariyat qismi tug’ri shakldagi, yuzi o’ymali, vazni va diametri o’rtamiyona kumush tugaraklari (Ev tidem tangalariga taqlidanvarb etilgan tangalar bundan mustasno) dan iborat.

Bularning orasida ski f at, ya`ni bir tomoni kavari q , ikkinchi tomoni boti q , tirandoz tasvirli tangalar alohida o’ rinda turadi. Hozirgi paytgacha mis sug ’ d tangalari da f inalari kamdan kam uchr ay di, sug ’ d tanga sistemasi monometalli ya`ni bir turdagi ma`dan kumrshing ishlatilishiga asoslangan b o’ l i shi mumkin. Sug ’ d tangalarining ungida hukmdorning yon tomonidan berilgan surati ter s tomonida e sa tirandoz, nayza ushlab turgan ma`bud, chop i b keta yo tgan ot yoki shohli ot boshin i ng surati berilgan. Girkod turdagi sug ’ d tangalari m iloddan avvalgi II er a mizning I asr i da Sug ’ d davlatinivabt e tgan kuchmanchi kabilalar hukmdorlari tomo n idanvarb q ilingan b o’ lsa kerak. Bu turdagi ilkvarb eti lgan tangalarda fa q at grek tilida imzo, yo zu v lar, keyin yunon-sug ’ d tilid a gi mushtarak yo zuvlar va nihoyat birgina sug ’ d yozuvlari mav j ud e di. Q adimgi zamon tangalarida tanga zarb q ilish tehnikasi inkirozga yuz tutgan i tasodi fiy vo q ea e mas. Bu vo q ea O’ rta Osi yo m a d aniyatining bir q ator sohalarida tanglik boshlangan vaqtda tug ’ ri keladi. Ba`zi bir tadkikotcxilar buni q adimgi ij timoyi infor rma s iyaning umumi ly tanglikka yuz tutganining i f odasi d e b hisoblaydi. Shuning bilan bir qatorda eramizning III-IV asri O’rta Osiyoga tangavarb qilish ishining tarixida, pul muomalasi joriy etilgan hududlar toborra kengayib, tangavarb qilishning yangi markazlari paydo bo’lganligi ham qayd qilinadi. Mahalliy mis tangalar birinchi bo’lib Kesh (Hozirgi Qarshi va Shahrisabz), Choch (Toshkent oblasti) va Buhoroda paydo bo’ladi. Ta s viri y jihatdan Ke sh tangalari alohida di qq atga sazo v ordir. Tangalar-ning o’ n g tomonida hokimning kuksigacha tushgan rasmi bor. Uning sochlari galati tarzda taralgan: bosh uchidagi tam g’ a bilan turmaklangan soch sim - sim pastga sil l i q langan. Tan g aning ters tomonida e sa or q a o yoq larida turib odam bilan olisha yo tggan sher tasviri berilgan. Bunday syujet O’ rta Osiyodavarb e tilgan bosh q a tangalarda uchramaydi, ammo u e ramizdan oldingi IV asrda Kiliniya kumush tangalari hamda Ahamoniylar davridan boshlab E ronning bir q ator san`at obidalariga q ayd e tilgan. Eramizdan oldingi II asrda Xorazmda ham tangavarb qilina boshlanadi. Dastlabki Xorazm tangalari Evkratid tetradrahmalariga taqlidanvarb etilgan yirik

kumush tangalar bo’lib asil nushalardan farqli o’laroq, yozuvlari hiralashgan, ters tomonida uziga hos belgi tamga borligi bilan ajralib turadi. Keyinchalik o’ng tomonida Evkratid tasviri mahalliy hukmdor surati bilan o’zgartiriladi va hiralashgan Grek yozuvlari bilan bir qatorda podshoning ismi va unvoni haqida ma`lumot beruvchi Xorazm tiladagi yozuvlar, tanganing ters tomonida esa suvoriyning tasviri paydo bo’ladi. Ba’zi bir tadqiqotcxilar Beruniy ma`lumotiga asoslanib tangaga tasvirlangan siymo xorazmshohlar sulolasining asoschisi suvoriy tangri Siyovush desa, boshkqlar bu tasvirda podsho - tangri berilgan, deydilar, So’ng suvoriy – tangri tasviri tamg’a bilan bir qatorda etti asr mobaynida ya`ni Xorazm tangasivarb qilinishi tugagunga qadar bu joydarda tarqalgan barcha tangalardavarb etilib kelingan. Faqat tasvirning shakl - shamoyili o’zgarib turgan holos. O’rta Osiyo tangashunosligada uchragan bu ajoyib voqea bir suloladan kelib chiqqan Xorazmshohlarning izdoshligi, qadimiy ananalarga sodiqligidan dalolat berib turadi. Bu Xorazm podsholari Bravik hamda Siyovush Fanlarining kumush tangalaridir. Ular bundan oldinroqvarb etilgan tangalardan shakl jihati bilan qalinligi bilan, shoh tasviri va yozuvlarining mazmuni bir munchavamonaviyvarb qilininsh usuli bilan ajralib turadi. Suvushfan tangalarining o’ng tomonida chetga qarab turgan, peshonasida yarim oy, o’ziga yarashiqli toj kiygan, soqoli olingan o’ta tasirchan tasviri berilgan. S h ohning buynida ikki q ator marjon boshi uzra tilla q osh tasmalari xilpirab turibdi. Tangada shoh Siyovush nomi zikr etilgan sug’d yozuvi bo’lib, uning tarjimasi: " Siyovushdek dogndor demakdir, Tanganing ters tomonida Xorazm suzoriylarining an`anaviy tasviri hamda "Siyovush podsho hazratlari" degan Xorazm tangavarb qilish uslubiga hos yozuv bor. Xorazmshohlar tomonidan chiqarilgan sunngi tangalarda arab yozuvlari paydo bo’lib, bu o’z o’rnida Xorazmda arab halifalarining ta`siri kuchayganligi, so‘nggi Xorazmshohlardan biri Islom diniga kirganligidan darak beradi. Xorazmda shoh va suvoriy tasviri tushirilgan an`anaviy tangalarningvarb etilishi asrimizning VII asr o’rtalarida tugallangan bo’lsa kerak.

E ramizning V- VII asrlari ilk o’ rta asr davri O’ rta Osi yo tarihida kes k in o’ zgarishlar r o’ y berdi: feodal tuzum musta xkam lanib, tobora rivo j lanib bordi, unga katta b o’ lmagan davl t tashkil topdi, bu davlatlar o’ z navbatida behiso b mayda, k o’ cha musta q il hokimlardan iborat e di. Bu davrga kelib, O’rta Osiyaning turli joylariga kelib S h ar q ning q udratli davlatl ar eftalitlar , ( e r amizning V asri ikkinchi yarmidan, VI asrnin g birinchi yarmigacha ) Sosoniylar, (e ramizning birinchi asri, va VII asrning o’ rtalarigacha ) turk ho q onligi, ( eramizning VI asri ikkinchi yarmidan VIII asr o’ rtalarigacha ) ta`sirida b e nihoyat VII asrning birinchi yarmi ohirlaridan boshlab O’ rta Osi yo uzil - kesil arab halifaligi ( avvali Umaviylar key in Abbosiylar ) tarkibkga kiradi. Ilk O’ rta asr davrida O’ rta Osiyo x al q lari hayotida tala y o’ zgarishlar yuz b e rdi: bu o’ zgarishlarning boshlanishi kuchmanchi e roniy hamda x ion i t, kidarit, e ft alit kabi tog ’ li q abilalar bostirib kiri sh i, asrning ikkinchi yarm i dan boshlab turk q abilalarin i ng ke lishi natijasida O’ rta Osiyoning bir q tor viloyatlari tu rk lashi sh bi lan belgilaniladi. M oddiy va badiiy madaniyat sohalarida ham ulkan o’ zg arish lar yuz bera boshladi. Turgan ga p ki, tangavarb kilish i sh i bu o’ zgarishlardan chetga q olgan chekonl a r ( shtampel ) tanga cha q a, metal va shu kabilar ni varb q iladigan sht a mp, q olip lar paydo b o’ la boshlagan. Tangalarni nisbatan yirik o’lkalarning (Sug’d, Xorazim) hukmdorlari, kichik ulus hukmdorlari (Panjikent) hatto shaxarlar (masalan, Buxoro vohasidagi Noykend)varb qilishardi. Siyosiy va an`anaviy aloqalar ta`sirida aksariyat O’rta Osiyo mulki amloklari qudratli qo’shni davlatlarning tangalaridan nusxa olib tangavarb qilar edilar. Masa lan, sug’d ixmidlari va bazi bir turk hukmdorlari Xitoy tangalariga o’xshatib dumaloq , o’rtasida to’rt burchak teshigi bor tangalar, Buhoroda esa Sosoniy sulolasida Barahran V tangalariga taqlidan tangalarvarb etishadi. O’zbekistonning janubiy viloyatlarida (Chaganiyon va Termizda) boshqa Sosoniy shohlari: Peruz (Feruz 439 – 434) hamda Husrav (Anushervon 531 – 579) tangalariga taqlidanvarb qilar edilar. Sug’d, Choch, CHagoniyonning ba'zi hukmdorlari o’z tangalarining ikonografiyasiga asoslab Vizantiya tangalarini olishgan. C h och va C h ogo n iyon

tangalarining o’ ngida shoh va Malikaning kukragigacha tushirilgan tasviri bor. Oldinlari bunday d avir O’ rta Osiyo tangavarbligida b o’ lmagan ; ammo k o’ pincha Viza n tiya tangalarida x ususan imperator Y u stinlan II ( 565 – 578) tangalarida ( ularda imperator va malika Safiya tasviri bor ) uchraydi. F a q at X orazm q adimgi an ’ analarga so diq q oldi. Eramizning I asrida kalitga tushgan ikonografik: sxema: tanganing o’ngida hukmdor, tersida ot mingan shoh tasviri ilk o’rta asr davrida ham o’zgarmay qoldi. Balki bu Xorazmning siyosiy va iqtisodiy turg’unligi va mutaassibligiga bog’liqdir. Ilk o’rta asr davrida O’rta Osiyoning turli joylarida tangavarblash kumush va misga asoslangan edi, tillodan tangavarb qilinmas edi. Sug’d, Choch, Istravshan, yettisoyda faqat mis chaqalarvarb ettilardi. Kumush tangalarga bo’lgan ehtiyoj esa sosoniylarning kumush tangalari bilan qondirilgan bo’lsa kerak. X orazm, Buhoro, Ch agoni yo nda mis tangalar bilan bir q atorda kumush tangalar hamvar b kilingan. O’ rta Osiyoga Vizantiya ol ti n solidlari ham ollb kelingan, ammo ular real pul muomalasida b o’ lganmi, y o’q m i bu bizga q oro n g ’ u. Ammo mazkur tangalar zeb - ziynat si f atida ishlatilgan indi f ika ts iyalar (Ya 'ni o’ ngi va tersida bir x il o’y ma tas v irli tangalar ) yaratilishiga olib kel a di. Vizantiya tangalaridan yasalgan indika ts iyalarni, hatto bu tangalarning o’ zini ham O’ rta Osiyoning q adimgi q ishlo q lar i g o’ ristonlarida topish mumkin. Ilk o’rta asr davrida anti k davrga nisbatan tanganing ung va terslari anchagina u z gardi. Tasvirlar b o’ rtma emas, si yq aro q rasmlar esa oddiy chizila boshlandi. Yozuvlar va nasabni bildiruvchi tamg’asi bor, ammo hukmdor yoki mabudaning tasvirisiz, shuningdek hech bir yozuvsiz tangalar yuzaga keldi. Bunday hol ilgari sira uchramagandi.O’rta osiyoning bir qator viloyatlari tangalarini ikonografiya nuqtai nazaridan qisqacha tavsiflab utaylik. C h och - Bu viloyatning turli joylaridavarb etilgan tangalar g ’ oyat xilma- xildir. Kupincha tangalarn i ng o’ ngida shik bo q uvchi yo x ud yuzini chetga burib turgan hukmdor yoki shoh va mam l a ka t ning siymolarini k o’ ri sh mumki n . Aksariyat hollarda bu tas virlar ani q bir shahsning portret b e lgilaridan h o l i b o’ ladi va u m umiylashgan, ba`zan hatto s x ematik obraz tarzda i f odalanadi. Tangalarda

y irt q ich hayv o n, yay do q va tuya ta s virlar i ham tez - tez uchrab turadi. Bizning tahminimizcha, bu jonivor l ar hukmdor urug ’ ning homey totemlari b o’ lsa kerak. Tangalarining tersi bir x il- o’ rtada tamg ’ a, uning gir atro fi da hukmdorning ismi, unvoni hamda mulk noma sug ’ d yozuvida berilgan. Sugd - Ilk Sugd tangalarining o’ ngida silli q sochli ma`budaning tasviri b o’ lsada, VII asrning yarmidan sug ’ d hokimlari - i x midlar hamda ularga tobe amlokdor t o’ rt burchak teshikli hech bir tasvirsiz siyka tangalarvarb q ila boshlashadi. Tanganing o’ ngida nursiz berilgan sug ’ d yozuvi hukmdorning ismi va unvonini bildiradi. Tanganing tersidan esa har bir hukmdorning o’ z sulolasiga hos belgi berilgan. Bunday tangalar ularda gi ismi va unvonlar o’ zgartirilib, Y ttisoyda turgana nomli turk q abilasi, Buhoro vo x asida savdogarlar sha x ri b o’ lmish Paykent, S h imoli y Tu x ariston va C h ochdavarb etilardi. E ng s o’ nggi Sug ’ d yozuvlari b i lan bir q atorda q is q acha arab yozuvlari ham paydo b o’ la boshlaydi. Istravshan, Kadimda hozirgi Tajikistonning Leninobod viloyati hamda O’ z-bekistonning Jizza x viloyat hududlarida joylashgan bu kichik o’ lka hokimlari Er amizning VII asr ikkinchi yarmida va VIII asrning birinchi yarmida o’ z mis cha q alarinivarb q ilishardi. Bu tangalarning o’ ngida Sosoniylar tangalariga ta q lidan boshiga q anotli chambar kiygan hokimning tas v iri berilgan. Hokim Satagari tangalarida buning o’ rniga butparastlarning donishmandl a r ramzi b o’ lmish fil tasviri berilgan. Buhoro IV-V asrda varb etilgan Buxoro mis tangalarining o’ngiga toj kiygan hokim boshining nuktalar bilan o’ralgan tasviri, tersida esa Sosoniylarning tangalariga hos otashparastlar mehrobi yoki tamg’a berilgan. Oromiy tilidagi yozuv hukmdorning ismi va unvonini i fodalaydilar masalan Asvor sho x ining tangasi, ( rasm. ) Bundan tashkari, eramizning VI - VII a s rlarida hokimiyat boshida turgan C h agoniyon hokimlarining butun bir sulolasi ani q landi. Chagoniyon viloyatida o’ngida hokim va malika tasviri tushirilgan yupqa mis tangalar hamvarb etilardi Ular Choch va Sug’d tangalariga uhshab ketardiyu ammo tyasvirlarning o’ziga hos hususiyatlari bilan ajralib turardi. Maskur tanga boshqalaridan Baktriya tilidagi kursovli suzlari borligi bilan ajralib turardi, yozuvning ma`nosi hali hamon

aniklanmagan. Tahminan shu davrning o’zida Chagoniyonga ko’shni bulmish termiz shohlarining chog’roq saltanatida ’aroyib shaklli tangalar zarb yotila boshlanadi. Ularning ba`zi birlari o’ta snifat shaklida bo’lib, boshqalari yassiroq, o’ngida qanotli chambar kiygan hukmdor siymosi, tersida tamg’a tasvirli, yozuvlari yo’q tangalar edi. Sosoniylar davlati tarkibiga kirgan, O’rta Osiyoning garbiy - janubida joylashgan Marg’iyona va Shimoliy Hurosonda bu davrda hali tangalar zarb yotilmasdi. Marg ’ iyonaning bosh shahri Marvda ( Hozirgi Bayram-ali atrofida ) Sosoni y lar tangalariga ta q lidan zarb etilgan tangalar chi q arishardi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. “Tarixiy xotirasiz kelajak” Toshkent 1998yil 2. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat engilmas kuch” Tashkent 2008 yil 3. Elizavetin. G. “Pulnoma” Toshkent 1979 yil 4. Pidaev. Sh. “Tangalar davr ko’zgusi” Toshkent 1984yil 5. To’xtaev. I. “Tangalar tilga kirganda” Toshkent 1989yil 6. To’xtiev. I. “Amir Temur va temuriylarning moliya-pul siyosati” Toshkent 2006 yil

Похожие

Qadimgi va o’rta asrlarda Xitoy tangalari

Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda tarix fani

Qadimgi Yunoniston tangalari

Qadimgi Rim tangalari

Ilk o'rta asrlar Turon tangalari