XVIII asrda Rossiya –O'rta Osiyo munosabatlari - История - Рефераты

XVIII asrda Rossiya –O'rta Osiyo munosabatlari

Загружено в:

24.09.2022

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

XVIII asrda Rossiya –O`rta Osiyo munosabatlari Reja: 1. Bekovich Cherkasskiy ekspeditsiyasi. 2. Florio Beneveni elchiligi. 3. Savdo-aloqalarining kengayishi. 4. Elchilar va ularning faoliyati. 5. Rossiya-Buxoro siyosatining keskinlashuvi.

XVIII asrning birinchi yarmida o`zbek xonliklari o`rtasida-o`zaro kurash bormoqda edi. Buning ustiga jung`orlar va eronliklar Urta Osiyoga bostirib kirdilar. Jung`orlar XVIII asrning birinchi choragi oxirlarida Toshkent va uning atrof joylarini egallab, bu yerlarda bir necha yillar davomida xukmronlik qildilar. Ular Farg`onani bosib olish uchun ham harakat qildilar. Ammo bu maksadga erisha olma-dilar. Ayni vaqtda Jung`oriya xonlari Sharkiy Turkistonda xukmronlik qshshoqda edi. Xullas, XVIII asrning birinchi yarmida Urta Osiyoning ma`lum kismi jung`orlar ko`l ostida bo`lib, bu joylardagi savdo va karvon yo`llari shu ko`chmanchilar ixtiyorida edi. Shuning uchun ham Jung`oriya xonlari o`rta osiyolik ba`zi savdogarlar orkali Sibir bilan bevosita savdo qilganlar va katta daromad olganlar. XVIII asrning ikkinchi yarmida Buxoro va Xiva xonlikla-ri siyosiy va iktisodiy jihatdan ancha o`sdi. Shaharlarda savdo-hunarmandchilik ko`tarildi, ichki va tashki savdo ancha kuchaydi. Irrigatsiya ishlari kengaydi va, hatto, ko`chmanchi-lar ham o`troqlasha boshladi. Tovar-pul munosabatlari rivojlanib, qo`shni mamlakatlar, birinchi galda, Rossiya bilan aloqalar kuchaydi.Bu vaqtlarda Toshkent, Farg`ona va shu kabi shaxarlar- ning rivojlanishi Urta Osiyo hayotida muhim axamiyatga ega edi. Chunonchi, XVIII asr oxirlariga kelib, Toshkentda mustakil hokimiyat tashkil topdi va bu shahar Urta Osiyoning yirik savdo-hunarmandchilik markaziga aylanib bordi. Fargonada ham ishlab chiqarish kuchlari birmuncha jonlanib, u yerdagi rayonlarning o`zaro alokalarikuchayib bordi.Natijada Fargonada Kukon xonligi tashkil topdi. Uzbek xonliklari Rossiya bilan aloqani kuchaytirishdan yafaatdor bo`lganligi uchun XVIII asr davomida savdo va elchilik munosabatlarini rivojlantirib borishni so`rab, birr necha marta o`z elchilarini rus davlatiga yubordilar. Bu davrda Rossiyada ishlab chiqarish kuchlari o`sib, milliy sanoat tashkil topdi, ichki va tashqi savdo kuchaydi. Qishlok xujaligida ekin maydonlari kengaydi va yangi ekin turlari yetishtirildi. Rus xukumati savdoni rivojlantirish va mahalliy sav-dogarlarni rag`batlantirish uchun tadbirlar ko`rdi. Natija-da Rossiyaning ichki savdosi bilan bir katorda, uning chet davlatlar bilan aloqasi kuchaydi. Masalan, XVIII asrning 60-yillarida Rossiya tashqi savdosining yillik miqdori 21,3 milliok so`mga yetgan bo`lsa, 90-yillarida 109,6 million

so`mni tashkil etdi. Bu bilan bir katorda, Rossiyaga kelti-riladigan mollarga nisbatan u yerdan olib ketiladigan mol-lar mikdori ko`p bo`lgan. Bu vaqtlarda Rossiyadan G`arbiy YEvropaga, asosan, qishloq xo`jalik mahsulotlari hamda zi-g`irpoya gazlamasi, charm va yog`och chiqarilgan.Rossiyaga G`arbiy YEvropadan esa, asosan, yuqori tabaqa kishilari ehtiyoji uchun ketadigan movut, jun va ip gazla-malar, metall asboblar va ipak mollar keltirilardi. Ayni zaqtda Urta Osiyodan Rossiyaga keng mehnatkash ommaga zarur bo`lgan turli mollar olib ketilardi. Bu mollarning evaziga esa Rossiyadan Urta Osiyoga tayyor mahsulotlar olib kelinardi. Bu davrda rus davlati savdo va elchilik munosabatlari-ni kuchaytirish yo`li bilan Urta Osiyoning ichkarisiga yakinlashib borish siyosatini asta- sekin amalga oshira bordi. Shu nuqtai nazardan Qozog`iston yerlarida bir qator harbish qal`alar barpo etildi. Rus davlati ayni vaktda Urta Osiyodagi tabiiy boylik-lardan foydalanishga harakat qildi. Bunga Rossiyaning cheg mamlakatlar bilan uzluksiz urush olib borishi natijasida xarajatlarning nihoyatda oshib ketishi sabab bo`lgan edi. Shuning uchun xam Pyotr I senatga: «Pulni imkon boricha ko`i yig`ish kerak, hozir pul urushning qon tomiridir»,— deb ko`r-satma bergan edi1. Davlat xarajatlarini oltin va kumur konlarini qidirib topish bilan qoplash maqsadida mamlakatkatda ekspeditsiyalar uyushtirildi. Bu bilan chegaralanmay. Urta Osiyodagi oltin va kumushdan foydalanish uchun maxsus ekspeditsiyalar tashkil etildi. Shaxsan Pyotr I ning farmo-niga muvofik, 1715 yilda podpolkovnik Ivan Buxgolts bosh-chiligida katta harbiy otryad oltin qidirib topish uchu1 Tobolskdan Yorkentga jo`nadi. Bu otryad Yamishev ko`liga kelib, tayanch punkti sifatida harbiy qal`a qura boshladn* Ko`p o`tmay, rus otryadiga jung`orlar hujum qildi. Uch oylik kamaldan so`ng rus askarlari chekinishga majbur bo`ldj.1 Shundan so`ng Ivan Buxgolts Om daryosining Irtish daryosiga quyiladigan joyida 1716 yshga Omsk qal`asini barpo etdi. Ivan Buxgoltsga oltin qidirishdan tashqari, Yamishe» orqali savdoni rivojlantirish imkoniyatlarini aniqlash vazifasi yuklatilgan edi. Ammo bu harakat jung`orlar shiligi natijasida amalga oshmadi. Pyotr I Bekovich-CHerkya skiy boshchkligida ikkinchi ekspeditsiya tashkil etdi3. ekspeditsiyaning tashkil qilinishiga Amudaryoning eski ( yo`lida oltin mavjudligi haqida turkman Hoji Nafasni bergan

ma`lumoti sabab bo`lgan edi. Ammo Bekovich-CHerkas-skiy boshchiligidagi ekspeditsiyaning maqsadi oltin qidi-rishdan tashqari, Xiva va Buxoro xonliklarini Rossiya` ta-``aaligiga o`tishga ko`ndirish, Kaspiy dengizi sharqiy qir-g`og`ida qal`a qurish va Amudaryoni Qaspiy dengiziga quyila-digan eski yo`liga burish choralarini ko`rish edi. Bundan maqsad Kaspiy dengizi orqali Urta Osiyoga suv yo`lini ochish zdi. Bekovich-CHerkasskiyning ekspeditsiyasi Kaspiy dengizidan Xiva tomon bordi. Bundan xabardor bo`lgan Xiva xoni o`z ko`shini bilan uning qarshisiga chiqib urush boshladi. Dastavval, xivaliklar mag`lubiyatga uchragan, lekin keyin hiyla ishlatib ekspeditsiya askarlarining deyarli hammasini kirib tashlagan. Shu ravishda, Urta Osiyoga xarbiy zkspeditsiyalarni yubo-rish muvaffakiyatsizlik bilan tugallangan edi. Ammo bu hol Urta Osiyoning Rossiya bilan savdo aloqalariga putur yetkazmay, har ikki tomon Astraxan va Sibir orqali o`zaro aloqalarii davom ettirib bordilar.Pyotr I Urta Osiyoda Rossiyaning ta`sirini kuchaytirishga va, xatto, imkon bo`lsa, o`zbek xonliklarini bo`ysundirib olishga harakat kilgan. Pyotr I o`limidan keyin ham Urta Osiyo bilan iqtisodiy-siyosiy aloqalarni kuchaytirish va ter-ritoriya jihatidan unga yaqinlashib borish harakati to`x-tamadn. Bu sohada, ayniksa, 1731 yilda Kichik Juz va 1731 — 1740 yillarda Urta Juz kozoqlarining Rossiya tabaaligiga qabul qilinishi muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Endilikda rus xukumati unga qo`shilgan qozoq yerlaridan o`tadigan karvon yo`llari xavfsizligini ta`minlash imkoniga ega bo`ldi. Bu xol Urta Osiyo va Rossiya o`rtasidagi savdo alokalarini ku- chaytirdi. Ayniqsa, Orenburg (1736), Troitsk, Petropavlovsk (1752) va Buxtarminsk (1763) singari bir qator harbiy kal`alarning barpo etilishi va bularning muhim savdo mar- kazlariga aylanib borishi Rossiyaning Urta Osiyodagi ta`-sirining kuchayishi va savdo aloqalarining o`sishida muhim rol o`ynadi. XVIII asr o`rtalarida Tobolsk, Tara, Yamishev va Tyumen kabi joylarda bojxonalar tugatilib, Urta Osiyo va Qozog`iston bilan savdo aloqalari Semipalatinsk, Petropavlovsk, Ust-Kamenogorsk va Buxtarminsk orqali olib bsriladigan buldi. Shu ravishda, XVI—XVII asrlarda va bundan keyingi davrlarda Urta Osiyo bilan Sibirning ichkarisida olib rilgan i^tisodiy va siyosiy aloqalar endilikda Urta Osiye ga yokdashgan Sibir liniyasiga ko`chirildi. Bu tadbir savdoni rivojlantirish bilan birga, rus

davlatining kelajakda Urta Osiyoga bostirib kirishi uchun imkon berar edi. Sibir liniyasida harbiy otryadlar to`plandi va o`zbek xonliklarining ahvoli izchillik bilan kuzatib borildi. XVIII asrda Sibirning ayrim joylarida temir, oltin va kumush konlari ishga tushirilgan bo`lsa ham, biroq qachon? hali unchalik keng o`smadi. Bu vaktlarda Sibirda, ayniksa dehqonchilik kengayib, yangi yerlar o`zlashtirildi va u yerdagi ruslar soni ortib bordi. Natijada mahalliy aholiga nis-batan ruslar bir necha marta oshib ketdi. Ruslar mahalliy aholining iktisodiy va ma`naiiy hayotiga ijobiy ta`sir ko`rsatdi. XVII asr oxirlariga kelib, Urta Osiyo savdogarlari bilan Sibirdagi buxoroliklar Sibirning ichki va tashqi bozs da muhim rol o`ynab, ynrik savdogarlarga aylandi. Bu xol rus, tatar va boshka mahalliy savdogarlarda norozilik tug`dirdi. Bundan tashkari, ular mo`yna savdosida rus z lati bilan rakobat qildi va rus davlati xazinasiga mg darajada raxna soldi. Shuning uchun rus hukumati XVII asr oxirlaridayoq, ya`ni 1693 yilda buxoroliklardan olinadigan boj hajmini ko`paytirish haqida farmon chikardi. B;. ko`ra, Urta Osiyodgn Sibirga birinchi martaba keluvchi s dogarlar mollaridan yigirmadan bir qism mikdorida nab turuvchi savdogarlardan esa o`ndan bir kism mikdorida boj olinishi kerak edi. Boj olinishi kerak edi. Binobarin, Sibirga katnab turadigan savdogarlardan olinadigan boj Rossiyadagi mahalliy savdogarlardan olinadigan boj bilan tenglashtirildi. Bu-nnng ustiga mo`yna savdosi chegaralandi. Rus hukumatining bu tadbiri davlat, mahalliy savdogar-lar manfaatini himoya kiladi va Urta Osiyo bilan savdoning yo`lga qo`yilganligidan, ekdilikda Urta Osiyo savdogarlariga imtiyozlar berishga zaruriyat kolmaganligidan dalolat beradi. Shunday qilib, ayrim mo`ynalar bilan savdo qilish ta-kiqlangan x4olda Urta Osiyo savdogarlariga Sibirning ham-ma joylarida avvalgidek bemalol oldi- sotdi kilish imko-ni rasmiy suratda kayta tiklandi. Rus xukumati XVIII asrda ham Urta Osiyo va Sharqiy Turkistondan keltiriladigan rovoch savdosini o`z qo`lida ushlab turdi. Snbirda rovoch fakat davlat vakillariga, ya`ni hukumat xazinasiga sotilardi. XVIII asr boshlariga kelib, rovoch savdosi davlat ixtiyoriga to`la o`tgan bo`lsa kerak, chunki rovoch bilan xususiy savdo qiluvchi

kishilarga o`lim jazosi berish hakida 1657 yilda e`lon kilingan far-mon 1706 yilda «ishga surgun» kilish bilai almashtirilgan. Ammo bu farmon chiqqandan so`ig kishilar rovoch bilan xu-susiy savdo kilgan. Shuning uchun rus hukumati 1735 yilda Sibir ma`muriyatiga maxsus farmon yubordi, unda bunday hollarga mutlaqo yo`l qo`ymaslik ko`rsatib o`tildi. Bu davrlarda rus hukumati rovochni Sibirning o`zida yetishtirishga harakat qildi. Shu maksadda savdogarlardan rovoch urug`i sotib olib, uni Kyaxtada ekish haqida hukumat maxsus ko`rsatma chiqardi21. Bu ko`rsatma bajarilgan bo`lsa xam, ob-havoning noqulayligi tufayli rovoch yetishtirishda xutilgan natijaga erishilmadi. Shunday qilib, XVIII asrda rus hukumati mahalliy mollardan mo`ynaning ayrim tur--.arini, chet mollardan esa rovochni davlat monopoliyasiga :lantirgan edi. Shubhasiz, bu holat savdoning keng rivoj-"anishiga to`siq bo`lgan. XVIII asrning birinchi yarmida Urta Osiyo mollariningada, Tobolskda, Tyumenda va Irbit yarmarkasida sotilshannligi xaqida ma`lumotlar bor. Lekin bular bizgacha to`la saklanmagan. Ayrim arxiv hujjatlariga ko`ra, 1701 yilda, 1706 yilda, 1709 yilda, 1711 yilda va 1712 yilda Irbg: yarmarkasidan Urta Osiyo mollari Tyumenga olib kelingan Bularning asosiy kismini ip gazlamalar tashkil etgan. YE" holning keyingi yillarda ham bo`lganligini ko`rish mumki;:. 1714 yil dekabrida turli savdogarlar, jumladan, buxoro- liklar Tyumeiga 16550 gaz, 1730 yil yakvarida 3000 gaz u.g. gazlama keltirganlar. Irbitdan Tyumenga keltirilgan Urta Osiyo tovarlar:--; orasida mayiz va yong`ok singari quruq mevalar, paxta , gilam, turkman oshlangan ko`y terisi va boshqalar uchraydi. Tyumenga keltirilgan Urta Osiyo tovarlarining bir qismi u yerdan Tobolsk, Verxotursk va Sibirning boshqa joylariga olib ketilgan. Tyumenga bevosita Urta Osiyodan mollar kelib turgan. Jumladan, 1730 yil yanvarida 14239 gaz ip gazlama keltnrilganligi bojxona kitobida ro`yxatga olingan. Irbit yarmarkasidan Urta Osiyo mollari Tobolsk, Tara, Tomsk va shuning singari boshka joylarga tarkatilgan. Xul-las, Irbit yarmarkasi rus davlatidagi eng yirik yarmarkalardan bo`lib, unda Urta Osiyo savdogarlari faol katnashganlar. Bu yarmarkaga 1737, 1739 va 1742—1744 yillarda Urta Osiyodan Qamolxo`ja, Niyozboy, Orozboy, Safarboy, mulla Navro`z va Sulton nomli savdogarlar borgan.

Rus mollari Urta Osiyo shaharlariga bevosita Rossiya savdogarlari tomonidan olib borilganligi haqida XVIII asr oxirlarida Buxoroga yuborilgan rus elchilari Burnashev 53 Beznosikovlar ma`lumot beradilar. Shunday qilib, XVIII asrda ham Urta Osiyo bilan Sibir o`rtasida savdo aloqalari jonlana borgan. Uzaro almashi-nadigan mollar, asosan, tayyor mahsulotlar bo`lgan. Bu vaqtlarda Yamishev ko`li, Irbit yarmarkasi, Semipalatinsk va Petropavlovsk singari joylar muhim savdo markazlari hisoblanib, ular orkali qizg`in savdo olib borilgan. XVIII asr ikkinchi yarmida Semipalatinsk va Sibir linnyasidagi joylar Urta Osiyo bilan alokada asosiy o`rin zgalladi. Endilikda, Urta Osiyo savdogarlari Sibirning nchkarisiga (Irbit yarmarkasidan tashqari) bormay, Sibir liniyasida savdo qilardilar. Sibir liniyasining ichki va tashki savdosida, ayniqsa, toshkentliklar salmoqli o`rin egalladi.

Adabiyotlar: 1.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., «S`Harq», 1998. 2 . Karimov I.A “Yuksak ma`naviyat- yengilmas kuch”. T.”O`zbekiston” 2008y 3.Azamat Ziyo O`zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar). T., 2000. 4 . Gulomov.X. Diplomaticheskiye otnosheniya gosudarstv Sredney Azii s Rossiyey vXVIII- pervoy polovine XIX veka.-T., 2005. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

XIX asrning I-yarmida Rossiya- O'rta Osiyo munosabatlari

XVI asr o'rtalarida Rossiya-O'rta Osiyo

Rossiya-O'rta Osiyo aloqalarining tarixiy ildizlari

Rossiya-O'rta Osiyo munosabatlari tarixi kursining maqsad va vazifalari. Eng asosiy manbalar va adabiyotlar

O'rta Osiyo xonliklarida zarb qilingan tangalar