Rossiya-O'rta Osiyo aloqalarining tarixiy ildizlari - История - Рефераты

Rossiya-O'rta Osiyo aloqalarining tarixiy ildizlari

Загружено в:

24.09.2022

Скачано:

0

Размер:

55 KB

Rossiya-O`rta Osiyo alo q alarining tarixiy ildizlari Reja: 1.Turkiy davlatlar va rus qabilalari. 2. Xorazmshohlar va rus knyazliklari. 3. Oltin O`rda va Turkiston.

Vatanimiz tarixi o`zbek davlatchiligi taraqqiyoti bir tekisda kechmaganligi, uning silsilasida zafarli va inqirozli davrlar bo`lganligidan guvohlik beradi. Soxibqiron Amir Temur asos solgan saltanat eng yirik va qudratli davlat bo`lganligi jaxonga ma`lum. Amir Temur o`zidan qudratli dav-latni, saltanat qurib va davlatni boshqarish qonun-qoidalari bayon etilgan mashhur qo`llanma (dastur ul-amal) ni qoldirgan edi. «...Farzandlarim va avlodimdan bo`lganlarning har biri, — deb yozgan edi u o`zining tuzuklarida, — unga muvofiq, ish yuritsin.Bu tuzuklardan o`z saltanat ishlarini boshqarishda qo`llanma sifatida foydalangaylar, toki mendan ularga yetadigan davlat va saltanat zararu tanazzuldan omon bo`lgay», Sohibqiron Amir Temur vorislariga «millatning dardiga darmon bo`lish», «zaiflarni urish va yuqsillarni boylar zulmiga tashlamaslik»ni uqdirib «adolat va yaxshilik qilmoq dasturingiz, rahbaringiz bo`ulsin» deya vasiyat qilgan edi. Ammo uning dasturi va vasiyatlariga amal qilinmadi. Taxt hokimiyat ilinjida avj olgan o`zaro ixtilof va ichki kurashlar, jangu jadallar davlatni zaiflashtirib, mamlakatni inqirozga va parokandalikka olib keldi. XVI asr boshlarida zaiflashib borayotgan temuriylar saltanatiga Dashti Qipchoq tomondan ko`chmanchi o`zbeklar davlati hukmdori Muhammad Shohbaxt Shayboniy hujumi boshlandi. Shayboniyxon 1500—1501 yillarda Samarqand va Buxoroni, 1504 yilda Xisor viloyatini, 1504—1505 yillarda Urganchni, 1506-1507 yillarda Xuroson poytaxti Hirot hamda Balxni, shuningdek, Marv, Mashxad, Nishopur, Toshkent, Fargona va Sirdaryo yerlarini zabt etdi. Qat`iyatli sarkarda Shayboniyxon temuriy shaxzodalar orasida o`ziga munosib raqibni Zaxiriddin Muhammad Bobur siymosida uchratdi. Bu ikki o`zbek sarkardasi, ikki shoir va ikki davlat arbobi ittifoqlashib, temuriylarning butun Sharq va Fapbga yoyilgan shuxratini barqaror etish, Sohibqiron Amir Temur asos solgan qudratli davlat shukuhini yanada tiklash o`rniga , o`zaro kurash, uni egallash bilan band bo`lishdi. Natijada, Movarounnahr va Xuroson yagona davlat tarkibidan ajralib ketdi. Eronda kuchayib borayotgan safaviylar vaziyatdan foydalanib, bu ikki sarkarda kurashiga aralashdi. Mamlakatda parokandalik avjga minib, avvalgi qudratdan putur ketdi. Bobo yurtidan ajralgan, oxir-oqibatda Hindistonni zabt etgan Bobur va uning avlodlari uch asr mobaynida bu mamlakatni idora qildilar.

Movarounnahrda shayboniylar sulolasi hokimiyat tepasiga keladi. Qariyb, bir asrga yaqin davom etgan shayboniylar hukmronligi davrida ham tinchlik bo`lmadi, qirg`inborot urushlar, o`zaro ichki kurashlar davom etdi. Shayboniy Ubaydullaxon (1533—1539) taxtga ko`tarilgach, Buxoroning mavqyei ham siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan ancha kuchaydi va Mova-rounnahrning siyosiy-ma`muriy markaziga aylantirildi. Abdullaxon (1557—1598) . 1557 yilda poytaxt rasman Samarqanddan Buxoroga ko`chirildi va bu sana tarixga Buxoro xonligi tashkil topgan yil bo`lib kirdi. 1601 yildan e`tiboran Buxoro xonligida hokimiyat ashtarxoniylar (joniylar) sulolasi qo`liga o`tdi. 150 yilcha (1601 — 1753) hukmronlik qilgan ashtarxoniylar sulolasi davrida ham Buxoro xonligida barqarorlik bo`lmadi. Xonlik viloyatlarida hukmronlik qiluvchi amirlar va beklarning o`zboshimchaligi, markaziy hokimiyatdagi amaldorlar o`rtasidagi o`zaro kelishmovchilik, urug`chilik, mavqiye talashish mamlakat tinkasini quritdi. Shuning uchun ham XVIII asrning birinchi yarmida Buxoro xonligi va Xiva xonligi Eron shoxi Nodirshoh zarbiga uchradi. Ichki nizolar, mahalliychilik va o`zaro kurashlar zaiflashtirgan bu ikki xonlik Nodirshoxning ta`sir doirasiga tushdi. Nodirshoxni vasiy sifatida tan olgan Muhammad Raxim 1.5. yilda o`zini Buxoro amiri deb e`lon qildi va 1920 yilgacha hukm surgan mang`itlar sulolasiga asos soldi. Ammo u ichki kurashlarga butkul barham berolmadi. Natijada, Buxoro xonligidan mustaqil yana bir davlat tashkil topdi va u tarixda «Qo`qon xonligi» deb nom oldi. Qo`qon atrofida yashab turgan o`zbek qabilalaridan biri minglar o`z yetakchisi Shohruhbiyni hokimiyat tepasiga ko`tardilar. Qo`qon shahri chetida joylashgan Tepaqurg`on Shohruxbiyning qarorgohiga aylantirildi. XVII—XVIII asrlarda qoraqalpoqlar orollik o`zbeklar bilan birgalikda Orol yerlarida o`z davlatini tuzgan edi. Bu davlat birlashmasining aholisi — qoraqalpoqlar va o`zbeklar qo`shni xalqlar bilan yaqin aloqda bo`lgan. XVIII asrdagi qoraqalpoqlar ijtimoiy hayotiga urug`-qabilalarga bo`linish an`anasi xos bo`lgan. Butun xalq, ikki katta qavm_(oris)_ga — o`n to`rt urug` va qo`ngirot qavmlar teng bo`lingan. O`n to`rt urug`- qavmining asosiy guruxini Xitoy, qipchoq, Kenagas, Mang`it urug`lari tashkil etgan, qo`ngirot qavmiga esa Shulluk va Javunrir urug` birlashmalari kirgan. Barcha guruxlarni urug` tabaqalari — biylar va botirlar boshqargan. Ular bilan musulmon ruhoniylari yaqindan aloqada bo`lgan.

XVIII asrda jungar va Qozoq xonlarining bosqinchilik xujumlari natijasida Sirdaryo bo`ylarida yashayotgan qoraqalpoqlarning bir qismi Yangidaryo bo`ylariga va Orol yerlariga ko`chishga majbur bo`lgan. Yangidaryo yerlarida o`rnashgan qoraqalnoqlap uchun yuz yillar qarovsiz dolgan bepoyon maydonlarni o`zlashtirish qozoq xonlari va sultonlari bilan doimiy to`qnashuvlar natijasida juda og`ir kechdi. Shuning uchun ham arxeologlar Yangidaryodagi sug`orish inshootlari qoldiqlarini «Qoraqalpoq, ajdodlari mehnat jasoratining buyuk yodgorliklari» deb hsoblaydilar. Qoraqalpoq (Orol) yerlari XVII—XIX asr boshida Quvondaryo va Yangidaryo hazasini to`liq qamrab, Amudaryo etaklarigacha cho`zilgan edi. Lekin XIX asr boshida Xiva xonlari Orolbo`yi aholisini bo`ysundirishga qaratilgan harbiy harakatlarni boshlaydi va bu harakatlar 1810 yili Muhammad Rahimxon (1806—1825) davrida qo`yi Amudaryodan Yangidaryogacha bo`lgan qoraqalpoq yerlarining Xiva xonligiga qo`hib olinishi bilan tugaydi. S`Hunday qilib, jahon sahnasida XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida buyuk Temur saltanatini uch tarqoq o`zbek xonligi o`zida gavdalantirdi. Kavkaz, Volgabo`yi, Sibir va O`rta Osiyo ustidan hukmronlik qilish rus podsholarining azaliy orzusi edi. Rossiya podshosi Ivan Grozniy ana shu orzuni amalga oshirishni boshlab berdi. U XVI asr ikkinchi yarmida Qozon, Ashtarxon va Sibir xonliklarini bosib oldi. Rus davlati endi afsonaviy boyliklar makoni deb shuxrat topgan O`rta Osiyo mintaqasiga ko`z olaytirib, bu yerdagi mavjud xonliklar haqida keng ko`lamda josuslik ma`lumotlarini to`play boshladi. Bu holat «Moskva savdo kompaniyasi» deb atalgan tashkilotning vakili Antoni Jenkinson boshchiligi-dagi elchilarning faoliyatida yaqqol namoyon bo`ldi. Antoni Jenkinson Richard va Robert Jonsonlar bilan birgalikda 1558 yilning aprelidan to 1559 yilning 2 sentyabrigacha Buxoroda bo`ldi u yerda Abdullaxon II bilan uchrashdi. Shayboniylar sulolasining salohiyatli va mashxur vakillaridan hisoblangan Abdullaxon rus podshosining elchisi bilan bo`lgan suhbatda Rossiya, Angliya va Turkiya davlatlarining harbiy qudrati, qurol-aslahasi haqida ma`lumot olishga qiziqqan bo`lsa, Jenkinson va uning hamrohlari Buxoroning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy ahvoli va xalqaro aloqalari haqida imkon qadar ko`proq ma`lumot to`plashga intiladilar.

Rus davlati bundan keyin ham zo`r berib O`rta Osiyo xonliklari haqida ma`lumot yig`ishda davom etdi. 1620 yilda Ivan Xoxlov, 1669 yilda B. A. va S. I. Pazuxinlar , 1675 yili esa V. A. Daudov boshchiligidagi elchilarini O`rta Osiyo xonliklariga jo`natdi. Ular Buxoro, Xiva, Urganch va Balxda bo`lishib, o`zbek xonliklarining iqtisodiy-siyosiy va harbiy ahvoli bilan yaqindan tanishdilar. Manbalarda XVII asrda Buxoro va Xiva xonliklarida Rossiyaning 9 elchisi bo`lganligi qayd etilgan. XVII asr boshlarida rus kazaklari Urganchga xurujlar uyushtirganlar. Rus kazaklarining Urganchga xujum qilib katta o`ljalik bo`lishgani, mahalliy xalqning ularga qarshi kurashgani xususida tarixiy manbalarda ishonchli ma`lumotlar bor. Urganchning rus kazaklari tarafidan bosqin etilishi va Xo-razm xalqining tajovuzkorlarga qarshi olib borgan kurashi mashhur tarixchi olim Abulg`ozixonning «S`Hajarayi turk» asarida yoritilgan. Shunday qillib, rus kazaklarining dastlabki talonchilik qutqusi barbod bo`ldi. Keyinchalik Urganchga bostirib kirgan Ataman Nechayev kazaklarining takdiri ham shunday bo`ldi. XVIII asr boshida esa ana shunday xuruj keng miqyosda amalga oshdi. Bu xuruj Rossiyaning birinchi imperatori Pyotr I davrida boshlandi. 1713 yilda Ashtarxonga kelgan mang`ishloqlik turkman savdogari Xo`ja Nafas knyaz Mixail Samonov bilan uchrashadi. Ular tezda o`zaro til topishib ketishadi. Turkman savdogari undan katta va`dalar oladi, Eronning Rilon viloyati hukmdori bo`lgan, lekin ayrim sabablarga ko`ra Rossiyaga ko`chib kelib nasroniy diniga o`tgan bu kimsa Xo`ja Nafasni Sankt-Peterburgga taklif qiladi. Xo`ja Nafas bu shaharda chuqintirilgan yana bir musulmon-knyaz Bekovich-CHerkasskiy bilan tanishadi. Xo`ja Nafas unga Amudaryo sohili oltin qumlarga boyligi haqida gapiradi. U Rossiya uchun oltinning naqadar zarurligini yaxshi anglagani uchun bu haqda Pyotr I ga axborot beradi. Shuning uchun Pyotr I Xo`ja Nafasni shaxsan o`z huzuriga chaqirtiradi. Xo`ja Nafas u bilan qilgan suhbatida qadim zamonlarda Amudaryo Kaspiy dengiziga kelib quyilganini, ammo, keyinchalik mahalliy aholi daryoni tug`oy bilan tusganini va qurigan o`zan ham oltinga boyligini aytadi. Xo`ja Nafas -ning ma`lumotlarini aynan shu vaqtda Sankt-Peterburgga kelgan Sibir gubernatori Matvey Gagarin ham tasdiqlaydi va Yorkent shahri yaqinida Sirdaryo sohilidan olib kelingan oltin namunalarini unga ko`rsatadi. Pyotr I endi maxfiy reja tuzib, bu oltinlarga ega bo`lish uchun ikki ekspeditsiya jo`natishga qaror qiladi.

Kapitan Ivan Buxgolts raxbarligidagi birinchi ekspeditsiya Sibir orqali Tobolskdan Irtish daryosi bo`ylab Yorkentga borishi kerak edi. Bu guruh 1715 yilning boshlarida yo`lga chiqib, Yamishchev ko`liga yetib boradi va u yerda istehkom quradi. Ammo, bu yerlarda yashayotgan qalmoq, qabilalari ajnabiylarning qal`asiga har tarafdan xujumlar uyushtiravergach, Buxgolts orqaga chekinishga majbur bo`ladi. O`rta Osiyo orqali o`tishi kerak bo`lgan ikkinchi ekspeditsiya esa Xiva xonligiga borishi, unga rus gvardiyasini taklif etishi hamda Amudaryoni eski oqimiga burish imkoniyatlarini aniqlashi, so`ng esa Buxoroga o`tib, amirning ham Rossiya panohi ostiga o`tishini ta`minlashi lozim edi. Bu ekspeditsiyaga podsho gvardiyasi Preobrajensk polki poruchigi Aleksandr Bekovich-CHerkasskiy rahbar qilib tayinlandi.

Adabiyotlar: 1.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., «S`Harq», 1998. 2 . Karimov I.A “Yuksak ma`naviyat- yengilmas kuch”. T.”O`zbekiston” 2008y 3.Azamat Ziyo O`zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar). T., 2000. 4 . Gulomov.X. Diplomaticheskiye otnosheniya gosudarstv Sredney Azii s Rossiyey vXVIII- pervoy polovine XIX veka.-T., 2005. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

XVI asr o'rtalarida Rossiya-O'rta Osiyo

XVIII asrda Rossiya –O'rta Osiyo munosabatlari

XIX asrning I-yarmida Rossiya- O'rta Osiyo munosabatlari

Rossiya-O'rta Osiyo munosabatlari tarixi kursining maqsad va vazifalari. Eng asosiy manbalar va adabiyotlar

O'rta Osiyo xonliklarida zarb qilingan tangalar