Россиянинг Туркистонни иқтисодий ва маънавий тутқунликда тутиш сиёсати ва унинг оқибатлари - История - Рефераты

Россиянинг Туркистонни иқтисодий ва маънавий тутқунликда тутиш сиёсати ва унинг оқибатлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

22.5673828125 KB

Россиянинг Туркистонни иқтисодий ва маънавий тутқунликда тутиш сиёсати ва унинг оқибатлари 1. АГРАР СИЁСАТ Россия империясининг Туркистондаги аграр сиёсатидан кўзланган бош мақсади ва асосий йўналишларини Давлат мулк-лари ва зироатчилик вазири А.В.Кривошеий шундай ифодалаган: «Бу марказий масалада уч кўриниш мавжуд. Агар биринчисида ярқираб турган ёзув «Пахта» бўлса, иккинчисида «Суғориш» ва ниҳоят, учинчисида унча кўзга ташланиб турмаган бўлса ҳам, ас-лида ҳаммасидан муҳими — «русларни кўчириб келтириб ўрнаш-тириш» ёзуви турибди» 1 . Подшонинг вазири марказнинг Туркис тондаги мустамлака сиёсатининг асосий йўналишларини жуда лўнда, мухтасар тарзда, яъни «пахта», «суғориш», «русларни кўчириб келтириш» каби уч сўзда ифодалади. А.В.Кривошеий ўз фикрларини аниқдалиллашга уриниб, масаланинг дастлаб икти-содий томонига урғу беради. «Бизнинг ички бозоримизга, сўнгги 20 йил ичида Америка пахтаси учун фақат бож тариқасида 700 миллион рубл тўлашга тўғри келди. 1900 йилдан эса йилига 40 миллион рублдан тўлаб келмоқдамиз» 2 . Туркистоннинг Россия салтанати учун бебаҳо табиий бойлик-лар макони эканлиги масаласига, яъни мавзунинг соф иқтисодий томонига Санкт-Петербург алоҳида эътибор қаратган эди. Олий лавозимли яна бир арбоб М.Бродовский Туркистон ўлкасининг Россия манфаати бобидаги ўрни ва аҳамиятини янада ихчамроқ қилиб ифодалайди. «Империяга қўшиб олин- ган бу ҳудудга, — деб ёзган эди у, — империя билан чамбарчас боғланган мустамлака сифатида қаралиши лозим... Бу жой Ев ропа Россияси мануфактура саноати эҳтиёж сезаётган жанубий иқпим маҳсулотларини етиштиришга қодир. Қисман кўчманчи чорвадор ва қисман ўтроқ, асосан деҳқон аҳоли яшайдиган бу мустамлакада мануфактура

саноати жуда паст ривожланган. Шунинг учун ҳам у табиий равишда Европа Россияси ману фактура маҳсулотлари чаққон сотиладиган бозорга айланади». Подшо амалдори Туркистоннинг мустамлака сифатидаги аҳамиятини давом эттириб «истило этилган бу ерлардаги бўш ерларга ҳукумат хўжайин эканлигини ҳисобга олсак, Ўрта Оси-ёдаги мулкларимиз ички губерниялардаги ортиқча аҳолини кўчириб келтиришга имкон берувчи мустамлака аҳамиятини касб этади», деган хулосага келади. 1886 йилги «Низом» ўлкага рус аҳолисини кўчириб келти-риш йўли билан ўлкани руслаштириш ҳаракатини қонунан мустаҳкамлаб, унга сиёсий туе берди. Кўчиб келувчиларга 10 танобдан кам бўлмаган ер ажратиш белгиланди. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, Туркистонга келиб ўрнашиш ва ер-мулкка эга бўлиш ҳуқуқи фақат насроний динининг православ мазҳа- бидагиларгагина берилди. 1886 йилги қонунга кўра ўлкага кўчиб келувчиларни танлаш ва жойлаштириш тартиблари бел гиланди. «Буш давлат ерлари»га биринчи навбатда хизматдан бўшаган захирадаги зобит, қуйи унвондаги ҳарбий хизматчилар жойлаштирилиши алоҳида кўрсатилди. Аммо қонунда «Буш давлат ери» атамасида қандай ерлар назарда тутилганлигига изоҳ берилмаган. Ҳолбуки, ана шу масала ўлкадаги ер-сув му-носабатларига бевосита алоқадор бўлиб, у кейинчалик ўткир муаммога айланди. Ер-сув муносабатларида чоризм икки мақсадни кўзлаб иш тутган. У Ўрта Осиёда ўз ҳукмронлигини мустаҳкамлаш ва унинг иқтисодий имкониятларидан мустабид Россиянинг ҳукмрон табақалари манфаатлари йўлида фойдаланишга интилган. Шу мақсадлар учун маҳаллий ҳукмрон доираларнинг қаршили-гини синдириш, ўлкада амалда бўлган қадимий муносабатларни сакдаб қолиш, иқтисодий ва маданий тараққиётга имкон бер-маслик керак эди. Узоқни кўзлаган мақсаддан келиб чиққан ҳолда Россия Туркистонда олиб борган ер-сув муносабатларида қуйидаги сиёсатни ўгказди: 1. Ўлкадаги барча ерлар давлат хазинасига тегишли, деб эълон қилинди. Ўтроқ маҳаллий аҳолига ер меросий якка жамоа эгалиги

тариқасида, кўчманчи аҳолига эса муддати чекланмаган тарзда жамоа бўлиб фойдаланиш учун топширидди. 2. Ўтроқ жойларда ер ундан амалда фойдаланаётганларга бириктирилди. Бу тартибга биноан суд органларига ер-сувга оид мунозарали масалаларни ҳал этишда қозилар томонидан берил-ган ерга эгалик қилиш ҳақидаги ҳужжатларига — васиқаларга таянмай, аксинча, ердан ким амалда фойдаланаётганига қараб иш тутиш лозимлиги ҳақида кўрсатма берилди. Ўрта Осиё Рос сия томонидан босиб олингунга қадар катта ер эгалари деҳқон- ларга ижарага берган ерлар эндилиқда ижарачиларга меросий тарзда фойдаланишга топширилди. Чоризмнинг ер-сув соҳасидаги бундай «тантилиги»нинг сабаби, биринчидан, Россиянинг дастлабки йилларда кўчириш эҳтиёжлари учун зарур ер жамғар-масига муҳтож бўлмагани, иккинчидан, бу соҳада ўзига рақиб бўлган маҳаллий зодагонлар билан курашда кенг меҳнаткашлар оммасини бетараф қилиб қўйиш эди. 3. Кўп ҳолларда вақфлар аввалги тарзида қолдирилди, аммо айрим ҳолларда вақф ерларини давлат ихтиёрига олиш ҳам мумкинлиги белгиланди. 4. Собиқ имтиёзли шахсий мулк ерларига бошқалар қатори солиқ солинди. Улар энди хусусий мулк эмас, балки давлат ерлари деб аталди ва деҳқонларга меросий равишда эгалик қилиш ва фойдаланишга топширилгани маълум қилинди. 5. Шаҳар ташқарисида рус аҳолисига ер ажратиш ҳам та-қиқланди. 6. Европаликлар, хусусан, руслар томонидан маҳаллий аҳолига қарашли ерларни сотиб олиш мутлақ ман этилди. Бу таъқиқ 90-йиллар охирига қадар ўз кучини сақлаган. 1886 йилги «Низом» да маҳаллий аҳолининг ерга эгалик қилиши «одат бўйича» деб белгилангани ҳолда, унинг ерга қонунан хўжайин, ё хўжайин эмаслигига дойр аниқ таъриф киритилмади. Рус қонунлари подшолик ерларига нисбатан хонликлар давридаги ҳуқуқни расмийлаштирди, лекин улар туб аҳоли кўпчилигининг ерларини уларга

шахсий мулк сифатида бириктирмади. Чоризмнинг 1867—1916 йиллар давомида ер-сувга эгалик масаласидаги ҳужжатларини ўрганиш шуни кўрса- тадики, рус амалдорлари ўртасида Туркистондаги ерларга эга лик масаласида икки хил нуқтаи назар ҳукмронлик қилган. Биринчиси, Туркистон ўлкасини рус мустамлакаси сифатида ўзлаштиришда дворян-помешчикларнинг фикри. Рус дворян-лари Туркистон деҳқонларини 1861 йил ислоҳотига қадар дав лат деҳқонлари, яъни ҳуқуқсиз деҳқонлар сифатида ишлаган рус креггостнойлари аҳволига туширишни исташган. Иккинчи-си, Россия буржуазиясининг фикри. Улар Туркистон деҳқонла рини эркин ер эгалари деб эълон қилишни, уларнинг ўз ерла-ридан шахсий мулк сифатида фойдаланишларини истаб, шу йўл билан Туркистон қишлоқ хўжалигида капиталистик муно-сабатларга кенг йўл очишни кўзлаган. Рус амалдорлари тузган ва жорий этган қонунларда ана шу икки қудратли синфлар манфаатлари тўқнашуви ўз аксини топди. Россия Туркистон учун чиқарган қонунларида рус мус-тамлака қуллиги маккорона ниқобланиб, уларнинг моддалари бир-бирларидан баттар бебурд ва беқарор бўлган. Аслида, Тур-кистонни эзиш ҳамда талашда рус дворянлари ва буржуазияси якдил бўлган. Лекин унинг йўллари, шакл ва услублари ўртаси - да кучли ихтилофлар бор эди. 1882 —1884 йилларда ўлкада тафтиш ўтказган император-нинг ҳақиқий махфий маслаҳатчиси Гире ўз ҳисоботи ва подшога такдим этган қонун лойиҳасида рус буржуазияси манфа-атларини ифодалаган эди. У Туркистон деҳқонлари ўз ерлари-нинг тўла хўжайинлари бўлган ҳолда империя саноатига хом ашё етиштириш учун шарт-шароитга эга бўлишларини ёқлаб чиқди. Гире тайёрлаган қонун лойиҳасида барча ерлар, яйлов-лар деҳқонларга, қишлоқ аҳлига мавжуд «одат бўйича ҳар би- рига алоҳида равишда ва тўла хусусий мулк сифатида бирикти- рилиши зарур» 1 эканлигини таъкидлади. Махфий маслаҳатчи Гире ўзининг тафтиш якунларини ифо далаган тақцимномасида ер-сув муносабатларига тўхталиб шун-дай деб ёзган:

«Туркистон ўлкасидаги ҳар бир қишлоқ участка-ларга бўлинади, уларнинг эгалари ундан одат ва мерос ёки ҳужжатларга кўра тўла хўжайин сифатида фойдаланадилар. Ана шу ерга эгалик шаклидан халқ мамнун экан, бу шаклни сақ-лаб, уни қонунан тасдиқлаш керак» 2 . Аммо дворян-помешчиклар, буржуазия фикрига қарама-қарши ўлароқ Туркистон ерларини талон-торож қилишни ис-таганлар. Бу эса рус буржуазияси учун хом ашё манбаларини камайтирар ва оқибатда рус моллари бозори доирасини чек-лашга олиб келган. Дворянлар ва буржуазия фикрларидаги қарама-қаршилик Санкт-Петербургнинг ҳукмдор табақалари доирасида ўз ифодасини топиб, улар ҳам қонун лойиҳаларида ҳам бир- бирига зид моддаларни ўйлаб топганлар. Подшолик Россияси бу икки қутбни ўзаро яқинлаштириш ва муросага келтиришга уринган. Аммо, кўпинча император ҳукумати, Дав-лат Кенгаши ва Вазирлар қўмитаси дворянларга ён босган. Подшо ҳукумати Туркистон ўлкасидаги ўтроқ аҳолининг ер ларини қишлоқ жамоалари ва қишлоқларга беркитиб солиқ йиғишда «доиравий жавобгарлик»ни жорий этди. Бунда солиқ бирлиги сифатида аввалгидек якка ҳовли — хўжалик эмас, бал ки бутун қишлоқ, ё жамоа олинди. Рус амалдорлари камбағал-лар учун уларнинг бой қариндошлари ёки ҳамқишлоқлари унинг солиғини тўлаб юборишларини билиб, шу одатни қонун-лаштирдилар. Кўпинча солиқ йиғувчиларнинг ўзлари камбағал- ларнинг солиғини тўлаб, кейин уни ортиғи билан ундириб олишган. Санкт- Петербург киборлар доираси вакили, Туркис тон ўлкасини 1908—1910 йилларда тафтиш қилган сенатор граф К.К.Пален ана шу одат ҳақида ўз фикрини шундай ифо далаган: «Рус маъмурий органлари бутун омма билан эмас, балки унинг манаплари, султонлари ва бойлари билан муома-лада бўлишни афзал кўрадилар, худди шулар турмушнинг бир маромда тинч ўтиши ва ҳукумат фармойишлари бажарилиши-ни бекаму-кўст таъминлашга қодирлар» 3 . Солиқ йиғишда одамларнинг қандай йўл тутганлигини ту- манбошилар

йиғинида (1898) Каттақўрғон вакили шундай ифо-далаган эди: «Соликлар камбағалларга кўп, бойларга эса кам тушади» 1 . Чоризмнинг бундай сиёсати маҳаллий деҳқончиликнинг ка- питалистик асосда ривожланишига халал берган. Эски муноса- батларнинг сакланиб қолишига имкон берувчи тартиб-қоида- лари эса ўлка қишлоқларида судхўрликнинг кенг илдиз отиб, қишлоқ хўжалигининг тараққиёт йўлини бўғиб қўйган. Туркистонда қонун кучини олган 1886 йилги «Низом»да тилга олинган «бўш давлат ерлари» атамаси руслар томонидан маҳаллий деҳқонларнинг ерларини тортиб олишда дастак бўлди. Империянинг қора тупроқли марказий ҳудудларидан ер тақчиллигидан қутулиш сиёсати оқибатида мустамлака Туркис - тонда бойиш учун рус мужиклари бетўхтов оқиб келабошлади. Улар маъмуриятнинг ижозатисиз ҳам ўлкага келиб ўзбошимча- лик билан туб аҳолига қарашли ерларни эгаллай бошлашди. 15 йил давомида (1875—1890) Туркистонга 1300 оила кўчиб келиб жойлашиб, 19 та рус қишлоғи ташкил топди. Айниқса, 1891 — 1892 йилларда Россияда очарчилик бошланганда Туркистонга кўчиб келувчилар ниҳоятда кўпайиб кетди. Ана шу икки йил давомида 25 та янги рус қишлоғи (посёлкаси) пайдо бўлиб, рус деҳқонлари сони икки баробарга кўпайди. Маҳаллий аҳоли би лан рус деҳқонлари ўртасида ер-сув масаласида, суғориш ин- шоотларидан фойдаланиш хусусида ўзаро тўқнашувлар кучай-ди. Бу тўқнашувларда рус маъмурияти рус деҳқонлари тарафи- да бўлди. Масалани одилона тинч йўл билан бартараф қилишга уринган айрим амалдорлар қувғинга учради. Туркистон ҳарбий округи штаби бошлиғи солдатчасига 1882 йилда шундай деб ёзган: «Барибир, очиқчасини гаплашадиган ва тан оладиган пайт келади-ку, ахир! Бизнинг ишимиз аввало русларники, миллий рус иши... қирғизлар жойлашган ер уларники эмас, балки давлатникидир. Утроқ рус нуфуси уларни ўлкадан сиқиб чиқариши ёки буткул қириб ташлаши даркор» 2 . Худди ана шундай руҳда ишлаб чиқилган 1889 йил 13 июлдаги қонун кўчиб келган русларга имтиёзлар ва моддий ёрдам беришни белгилаб берди. Туркистонни руслаштириш сиёсатида кескин бурилиш 1892 йилда бошланди. Худди шу йили Россиядан ўзбошимча кўчиб келган минглаб

«келгиндилар» маъмурият назорати билан кел-ганлар қатори уларга берилган ҳуқуқлардан фойдаланишлари мумкинлиги жорий қилинди. Уз ерларидан деҳқонларнинг чекка ўлкаларга кетиб қоли шига қаршилик қилган рус помешчиклари ҳам мамлакатда ку чайиб бораётган деҳқонлар ҳаракатидан хавотирланиб, «тўполончи унсурлар»нинг Туркистонга кетишига хайрихохлик кўрсата бошлади. Мустамлака ўлкасига русларни кўчириш ма- саласи билан шуғулланувчи махсус идора—«Кўчириб келтириш бошқармаси» ташкил қилинди. Чор ҳукумати 90-йиллар охири-дан рус деҳқонларидан кам ерли ва ерсизларга «Осиё Россия-сида бўш ётган эркин ерлардан» фойдаланишга кенг имконият яратди. Шундай қилиб, подшо ҳукумати Россия дворян-по-мешчиклари манфаатини кўзлаб, уларни «ички бало» бўлмиш камбағал деҳқонлар хуружидан сақлаш ниятида, Туркистон ер-ларини уларга эҳсон қилди. Ички норозиликни эса мустамлака халқини эзиш, уларни янада камбағал ва ночор аҳволга туши-риш ҳисобидан босишга уринди. Чоризм жорий этган қонунлар мажмуаси бўлмиш 1886 йилги «Низом»да ўтроқ маҳаллий аҳолига ерга эгалик қилишда «ярим мулкчилик» ўрнатилгани дворянларни қониқтирмаган эди. Бу қонуннинг 270-моддасига кўра, ўтроқ аҳолига ер авлоддан-ав-лодга меросий тарзда фойдаланишга, азалий удум бўйича тақ-симланишга берилган, кўчманчи аҳолига тегишли ерлари эса давлатники деб эълон қилиниб, улар кўчманчиларга фойдала - нишга берилиши қайд қилинган эди. Империядаги катта ер эгалари — помешчиклар ҳукмрон дворянлар синфи вакиллари сифатида Низомдаги бу моддага қарши чиқдилар. Уларнинг талаби билан Давлат Кенгашида бир қанча олий амалдорлардан иборат комиссиялар иш кўришди. Аммо буржуазия вакиллари ҳам қараб турмай, ўз манфаатларини ҳимоя қилдилар. Россия-нинг савдо-саноат доираларига Туркистон пахтакори ва пилла-кори керак эди. Шунинг учун ҳам 1886 йилги «Низом»нинг 270-моддасини қайта кўриб чиққан махфий маслаҳатчи Кобеко раислигидаги олий ваколатли комиссия дворянлар талабини эътиборсиз қолдириб, бу моддага ўзгартириш

ва қўшимча кири-тишни рад қилди. 1896 йили шу тариқа Туркистон ерлари тақ-дири масаласида рус буржуазиясининг қўли баланд келди. По мешчиклар 1910 йилдагина ўз ниятларига етдилар. Тўқимачилик саноати учун Туркистон пахтасининг ҳал қилувчи роли ҳақида подшо вазирларидан Кривошеий импера- торга йўллаган ахборотида лўнда қилиб шундай деган: «Туркис- тоннинг ҳар бир пуд ғалласи рус ва Сибирь ғалласига рақобат-бардордир. Туркистон пахтаси эса Америка пахтасига рақобат-бардордир. Шунинг учун ўлкага қимматга тушса ҳам, ғалла келтириб бериш лозим» 1 . Пахта яккаҳокимлигини ўрнатиш ҳақидаги бундай ғояни Туркистон генерал-губернатори қўллаб-қувватлаб, бу тадбир ҳукуматга йилига 70 миллион олтин рубл-ни тежашга имконият яратишини уқтиради. Унинг фикрича, «кўп миллионли ватан пахта толасини қайта ишлаш саноатини хонавайрон бўлишдан сақловчи кафолат ролини ўйнаши — мана шу Туркистоннинг Россияга кўрсатадиган буюк иқтисо-дий хизматидир». Пахта яккаҳокимлигини ўрнатиш мақсадида Туркистондан Россияга юбориладиган пахтадан бутунлай бож олинмайдиган бўлди. 1879 йилдан эса бож йиғими ҳар пуд пахтадан 40—50 тийин миқдорида белгиланди. Солиқ олишда ҳам пахтакорлар-га айрим имтиёзлар берилди. Молия вазирлиги рус буржуазия-сининг Туркистон пахтачилигини ривожлантиришдаги ҳаракат- ларини фаол қувватлаб турди. Рус шовинистлари қарашини ўзида ифодалаган рус матбуо-ти ана шу соҳада фикр билдириб, «Туркистон амалдори доимо қирғиз ва сартнинг тарафини олиб, русларга қарши боради, чунки қўймижоз туземецлар уларнинг алдашига лаққа тушади. Русларни эса бундай лақиллатиб бўлмайди, шунинг учун «йўқолсин руслар, яшасин туземецлар!» деб хитоб қилишмоқ-да» 2 , деган хулосага келган эди. Мустабид салтанат маркази талаби билан 1905 йилда зироат ва давлат мулклари вазирлиги таркибида «Кўчирувчилик бош-қармаси» тузилди. Туркистонда эса 1906 йилда «Сирдарё кўчи рувчилик райони» ташкил этилиб,

маҳаллий аҳоли ерларини рус мужиклари учун тортиб олиб бериш режали туе олди. Туркистондаги мустамлака маъмурияти бундан аввал бу со ҳада ўз ҳолича иш тутган бўлса, эндиликда маҳаллий аҳоли ерларини тортиб олиш бевосита марказ томонидан бошқарила-диган ва изчил амалга ошириладиган бўлди. Натижада XX аср бошида рус келгиндиларининг сони 175 мингдан ошиб кетди. Туркистон аҳолисининг атиги 5 фоизини ташкил этувчи рус мустамлакачилари қўлига экин экиладиган ҳосилдор ерларнинг 60 фоизи бериб қўйилган эди.

Похожие

Чор россиянинг туркистонда юритган мустамлакачилик сиёсати

Совет тузумининг катагонлик сиёсати ва унинг Узбекистондаги оғир окибатлари

Биринчи жаҳон урушининг сабаблари ва оқибатлари

IV курс битирувчилари учун Ўзбекистон тарихи фанидан давлат имтихони саволлари.

Туркистоннинг хом ашё манбаи ва тайёр маҳсулотлар бозорига айлантирилиши