Совет тузумининг катагонлик сиёсати ва унинг Узбекистондаги оғир окибатлари - История - Рефераты

Совет тузумининг катагонлик сиёсати ва унинг Узбекистондаги оғир окибатлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61.5 KB

www.arxiv.uz Совет тузумининг қатағонлик сиёсати ва унинг ўзбекистондаги оғир оқибатлари Режа: 1. Совет тузумининг миллий раҳбар – ходимларга нисбатан қатағонлик сиёсати (20 – 30 й.) 2. 20 – 50 йилларда зиёлиларнинг таъқиб қилиниши. 3. Қатағонликнинг янги тўлқинлари.

www.arxiv.uz Собиқ иттифоқда олиб борилган мафкурачилик қабул қилинган қонунларга қатъий амал қилишни тақазо этмас эди, айниқса, миллий масалада, миллий кадрлар тайёрлаш масаласида жиддий камчиликлар мавужуд эди, бу борада қуйидаги жараёнларни ёртишни мақсад қилиб қўямиз. Маҳаллий халқ вакилларининг “халқ душмани”, “социализм душмани” деган туҳматлар билан қатағон қилиниши фикримизнинг далилидир. Бу жараённинг илк даври истиқлолчилар ҳаракатини тугатиш билан тамом бўлган бўлса, 30 – йилларда Республика, партия ва хукумат вакилларнинг оммавий қатағонлик қилиниши, 50 йилларнинг охирларида адабиёт ва маданият ходимларининг бундай сиёсат қурбони бўлганлигини, 80 – йилларда яна “Пахта иши”, “Ўзбеклар иши” деган соҳта гаплар билан халқимизни бадном қилинганлиги қонунларнинг бузулганлигидир. 12 мавзудаги билимларининг эгалланганлик даражасини аниқлаш учун таянч тушунчалари: “Халқ душмани”; “Социализм душмани”; маъмурий буйруқбозлик; “Бюрократик тузум”; Т.Рисқулов, М.Абдурашидхонов, К.Отабаев, Н.Тўрақулов, И.Хидиралиев; “Мусбюро”; “18 лар гуруҳи”; “Иноғомовчилар”; “Қосимовичилар”; И.Икромов, Ф.Хўжаев, Сегизбоев, А.Фитрат, А.Чўлпон, А.Қодирий, У.Носир, Ойбек, М.Шайхзода, Шуҳрат, Шукурулло. 1 савол . 1918 йил апрел ойида РСФСР таркибидаги Туркистон Автоном Совет Социалистик Республикаси тузилди. Большевикларнинг мажбурдан ён бериши билан ҳокимият органларида маҳаллий аҳоли вакиллари иштирок қила бошлади. 1919 йил сентябр ойида маҳаллий аҳолининг Советларга жалб қилинишига халақит берувчи совет ҳокимиятининг ўлкадаги таянчи фақат рус ишчилари деб ҳисоблайдиган, маҳаллий аҳолига ишончсизлик билан қаровчи Туркистоннинг бир қатор раҳбарларга нисбатан чоралар кўрилди. Шу ўринда қайд қилиш лозимки, ўлкада мустамлакачилик сиёсатини олиб

www.arxiv.uz боришда Марказ ташкил этганТурккомиссия ва РКП (б) МК Туркбюро, кейинроқ унинг ўрнига ВКП (б) МК нинг Ўрта Осиё бюроси каби ташкилотлар катта хизмат кўрсатдилар. Туркистондаги раҳбар ходимлар, хусусан Турор Рисқулов (Турк МИК раиси) бошлиқ маҳаллий коммунистлар туркий халқлар, Туркистон мустақиллиги ва ўз тақдирини ўзи белгилашдек демократик тамойиллар учун кураша бошлади. 1920 йилда ТКП Мусулмон бюросининг III конференцияси ва ТКП нинг V ўлка конференциясида Т.Рисқуловнинг турк халқларининг коммунистик партиясини тузиш ва Туркистон республикасини Турк республикаси деб аташ ҳақидаги ғоялари кўриб чиқилди ва маъқулланади. Бироқ бу ғояларнинг асл мақсади туркистон мустақиллиги бўлганлиги боис, Марказ Т.Рисқулов ва унинг тарафдорларининг фикрларига қарши чиқди. Марказнинг Туркистондаги ҳукмронлигининг ижрочиси Турккомиссия бу ҳаракатни рад этди ва миллат фидоийларини қувғинга учратди. А.Икромов ва Т.Рисқулов ўлкада улуғ давлатчилик шовинизм, буржуа миллатчилиги юзага келаётганлиги тўғрисидаги масалаларни кўтариб чиқдилар. А.Икромов партия ичида тоқат қилиб бўлмас ҳолатлар, қўрқинч ҳисси мавжудлигини очиқ – ойдин баён қилди. У Туркистонда кўп соҳаларда мустамлакачилик қоидалари сақланиб қолганлигини кўрсатиб ўтди. Ушбу ватанпарварларнинг чиқишлари, кейинчилик жисмоний йўқотилишда айблов учун асос бўлди. Туркистоннинг социал – иқтисодий ривожланиши борасида билдирилган муқобил фикр муаллифлари миллатчиликда айбландилар. Айни шу дамларда Ўзбекистоннинг илғор, хурфикрли фарзандлари “иноғомовчилик”, “18 лар гуруҳи”, “қосимовчилик” каби гуруҳбозликда ва давлатга қарши, миллатчиликда айбланиб қатағон қилиндилар. 20 йилларнинг охирига келиб республикада мустабид тузум ўзини тўлиқ намоён этди. Сиёсий қатағонликлар авж олди.

www.arxiv.uz 1929 йилда машҳур жадидлар, маърифатпарвар Мунаввар қори Абдурашидхонов бошлиқ “миллий истиқлол” ташкилоти аъзоларини қамоққа олиш бошланди. Бу ташкилотнинг қамоққа олинган 85 аъзосидан 15 таси отилди, қолганлари аҳлоқ тузатиш лагерларига жўнатилди. “Миллий иттиход” ташкилотининг аъзолари ҳам қатағон қилиндилар. Машҳур жамоат арбоблари Маннон Абдуллаев (Рамзи), Носир Саидов, Махмуд Мирходиев, Хосем Василов, Собир Қодиров ва бошқалар ўлим жазосига ҳукм қилиндилар, сўнгра узоқ муддатли қамоқ жазосига алмаштирилди 1930 йилда Давлат банки аппаратида ўтказилган тозалаш вақтида қатор раҳбар ходимлар қамоққа олиндилар. Ўзбекистон СССР Суди раиси Саъдулла Қосимовнинг “қосимовчилик” деб номланган ишини кўриб чиқиш бошланди. Бу жараёнларнинг моҳияти кўзга кўринган сиёсий арбобларни тугатишга қаратилган. 30 йилларнинг бошида диндор ва эътиқодли кишиларга нисбатан зўравонлик сиёсати қатағонликнинг чўққиси бўлди. Жуда катта миқдорда ислом, христиан, будда динига таълуқли асарлар йўқ қилинди. Бу даврда Ўзбекистондаги диндорлар, уламоларнинг асосий қисми қамоқ лагерларига жўнатилди. Ўтмишда нафақат диний русумлар адо этадиган, балки маданият, фан, тарбия, санъат маркази, халқнинг кўп асрлик меросини сақловчиси бўлган мачит ва мадрасаларни деярли ёпиб қўйиди, айримлари бузиб ташланди. Бутун республиканинг ҳаёти Марказнинг қаттиқ назорати остида ўтди. Партия директивларидан ҳар қандай чекиниш контрреволюцион, сиёсий мухолифат деб баҳоланди. 1937 йилдан “Антисовет”, “Халқ душманлари” ни қидириб топиш, жазолаш кенг тус олди. Сиёсий бошқарув органлари (ОГПУ) фаолияти асосан ана шундай шахсларни масалан, Ф.Хўжаев, А.Икромов, Д.Манжара, А.Каримов каби партия ва давлат раҳбарлари хибсга олинди. Давлат уларни ўлим жазосига хукм қилди.

www.arxiv.uz Ўзбекистон Ички Ишлар Халқ Комиссарлигининг “учликлар” олиб борган фаолияти оқибатида 1939 – 1953 йиллар мобайнида 61799 киши қамоққа олинган, улардан 56112 нафари турли йилларга қамоқ жазосига, қолганлари отувга ҳукм қилинган. Кейинроқ уларнинг кўпчилиги оқланди, минг афсуслар бўлсинки бу адолатга ўлимидан сўнг сазовор бўлди. 2 савол. Миллий адабиёт ва санъатнинг аҳволи қийин ва номутоносиб ҳолатда эди. Шахсга сиғинишнинг уқубатли иқлимга қарамай ижодий ҳаёт сўнмади, ёзувчилар ва адабиётшунослар қатори кенгайди. 1934 йили мартда Тошкентда Ўзбекистон ёзувчиларининг съезди бўлди ва унда республика Ёзувчилар иттифоқи ташкил қилинди. Ўзбек ёзувчиларининг номлари жаҳонга кенг ёйила бошлади. Ғафур Ғулом, Ойбек, Ғайратий, Ҳамид Олимжон, Абдулла Қаҳҳор, Ойдин Собирова, Усмон Носир, Уйғун, Комил Яшин ва бошқаларнинг асарларида халқнинг маиший турмуши ва анъаналари, меҳнат қаҳрамонлари, даврнинг романтикаси ва шижоатлари каби хусусиятлар ўз бадиий ифодасини топган. 30 йилларда кучайган маъмурий- буйруқбозлик тизими ва шахсга сиғиниш мафкураси ижод аҳлини, қолаверса республиканинг маданий ҳаётини бўға бошлади. Ижодни партиявийлик ва ягона мафкурага бўйсундирилиши ҳаётни бадиий тасвирида вулгар – социал кўринишларга кенг йўл очди. Партия томонидан янги ҳаётни куйлашга бўлган чақириқ ва мажбурий нормалар ижодий жараёнда тарихий ўтмишни унутилишга олиб келди. Адабиётида борлиқни, мураккаб ижтимоий муаммоларни бўяб кўрсатиш, хато ва камчиликлар ҳақида сукут сақлаш зарурий шарт бўлиб қолди. Миллий маданият 30 – йиллар қаттиқ фожеага дучор қилинди, инсон ҳақ – ҳуқуқларини поймол қилиниши кучайди. Абдулла Қодирий, Чўлпон, Фитрат, Шокир Сулаймон, Зиё Саид, Элбек, Аъзам, Аюб, Усмон Носир, Қосим Сорокин каби адабиёт ва санъатнинг қобилиятли вакилларининг асарларини ўқишдан жамоатчилик узоқ вақт маҳрум бўлди.

www.arxiv.uz 40 – йиллар охирларида фан ва маданият ходимларининг қатағон қилишлар давом этди. ВКП (б) МК нинг 1946 йил “Звезда” ва “Ленинград” журналлари ҳақидаги қарорлари қатағонликнинг ғоявий асоси бўлиб хизмат қилди. Шу пайтдан бошлаб адабиёт ва санъат ижодий демократик ривожланиш узоқ йиллар давомида сунъий таъқиб қилинди, жойлара ҳурфикирлилик сиқувга олинди. Марказнинг кўрсатмаларига асосланиб, республиканинг партия органлари ижодий зиёлиларга қарши хужум олиб бордилар. Уларнинг асарларида миллий ғоядан, уларни айблаш учун фойдаланилди. Ёзувчи ва шоирларнинг асарларида ўрта аср ва инқиболгача бўлган даврдаги халқ тарихини маданиятини бадиий тасвирлаш – ўтмишни қумсаш, идеаллаштириш деб айбланди ва уларга “миллатчи” деган тамғалар ёпиштирилди. Шу қабилада Ойбек, Абдулла Қаҳҳор, Миртемир, Шайхзода ва бошқа ёзувчилар қораланди. 1951 йил августда республика матбуотида “қатор шоир ва ёзувчиларнинг ижодида мафкуравий оғишлар” мавзусида мақола чоп этилди. Унда Туроб Тўла, Камтар Отабоев, Миртемир, А.Бобожонов, Собир Абдулла, Ҳабибий каби ижодкорлар миллатчиликда ва панктуркчиликда айланиб, танқид қилиндилар. Шунингдек Ойбек, Х.Зарифов, И.Султонов ва бошқалар “Ўзбек совет адабиёти вазифаларидан четда туриш” ва “жиддий ғоявий хатоликлар” қўйганликда айбланди. 1951 йилда Мақсуд Шайхзода, Шукурулло Юсупов, Ғулом Алимов ва бошқа бир қатор ижодкорлар “антисовет миллатчилик фаолиятида” айбланиб қомоққа олиндилар ва 25 йиллик қамоқ жазосига ҳукм қилиндилар. Шу йиллари жамиятшунос олимлардан бир гуруҳи чунончи, файласуф В.Зоҳидов, тарихчи А.Бобожонов, иқтисодчи А.Аминовлар пантуркизмни ташвиқот қилишда айбланиб таъқиб қилинди. Қатағон қилинган санъат, фан ва маданият арбоблари гуриллаган мустабид режим даврида ҳақ – ҳуқуқсизлик қурбони бўлдилар.

www.arxiv.uz Адолат қарор топиб, шахсга сиғиниш ва унинг оқибатларни тугатиш учун олиб борилган курашлардан кейин асосссиз қатағон қилинган маданият ва фан арбоблари тўлиқ оқландилар. 3 савол. 80 йилларнинг ўрталарига келиб қатағонлик ва қонундан чекинишлар яна бўй кўрсата бошладилар. Эндиликда нафақат ижод аҳли, балки хўжалик ходимлари ва давлат арбоблари ҳам қатағонлик тўлқинига тортилди. Ўзбекистоннинг миллий зиёлилар ҳеч қачон ҳаттоки мустабид тузумнинг “гуллаб-яшнаган” даврида ҳам ўзбек халқнинг миллий мустақиллик ғояларидан воз кечмадилар. Очиқ кураш имкони бўлмаганда ҳам миллий мустақилликни қўлга киритиш учун тинимсиз кураш олиб бордилар. Ўзбекистонда Қонунчилик ва ҳуқуқий тартибларни тиклаш, партия, давлат органларини кадрлар билан мустаҳкамлаш деган ниқоб билан марказдан катта ваколатга эга бўлган масъул ходиларнинг “десант” гуруҳлари кела бошлади. Уларга партия, совет ва суд органларидан муҳим аҳамиятга эга бўлган лавозимлар берилди. Уйдирма, тўқиб чиқарилган “пахта иши” ва “ўзбеклар иши” деб сунъий тайёрланган ишларга сиёсий тус ажратилди. Оқибатда гўёки, бутун Ўзбекистон жиноятчилар маконига айланиб қолгандек тасаввур уйғотишга ҳаракат қилинди. Иттифоқнинг Гдлян ва Иванов бошлиқ эмиссарлар гуруҳи республикадаги турли соҳаларда ишлаётган юз минглаб раҳбар ва ходимларни тергов жараёнга тортдилар. Буларга порахўрлик, кўзбўямачилик ва жиноятчиликнинг бошқа кўринишларида айбномалар қўйилди. Маҳбусларни “ўз айбига иқрор қилиш” учун жисмоний зўравонликлар, руҳий азоблар қўлланилди. Ўзбекистон Компартияси МК нинг собиқ биринчи секретари Ш.Р.Рашидов номига ҳам ноҳақ туҳматлар қилинди, миллий ғурури топталди. Оммавий қамоққа олишлар авж олди, қийноқларга кўплаб ҳалол, соф виждонли кишилар ҳам тортилди. Қўшиб ёзишлар, кўзбўямачилик, порахўрлик каби иллатлар социалистик жамиятда табиий ҳолат бўлиб барча республикаларда мавжуд

www.arxiv.uz ҳодиса эди. Ўзбекистонга нисбатан “пахта иши” олдиндан, махсус тайёрланган узоқни мўлжаллаб ташкил қилинган сиёсий суиқасддан бошқа ҳеч нарса эмасди. Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгандан сўнг “пахта иши” қайта кўриб чиқилди ва минглаб бегуноҳ кишилар оқландилар. Ўз навбатида Ўзбекистоннинг таниқли давлат ва жамоат арбоби Ш.Рашидовнинг пок номи тикланди.

www.arxiv.uz Адабиётлар 1. И.А.Каримов Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т. “Ўзбекистон” 1997 й. 2. И.А.Каримов Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т. “Ўзбекистон” 1996 3. И.А.Каримов. Шаҳидлар хотираси – мангу барҳаёт. (“Шаҳидлар хотираси” ёдгорлик мажмуининг очилишига бағишланган маросимда сўзлаган нутқи. 13 май 2000 йил. “Тошкент ҳақиқати”). 4. Ш.Усмонов. Қатағон қурбонлари. Т., “Ўзбекистон” 1992 й.

Похожие

Туркистоннинг хонликларга булиниб кетиши, унинг сабаблари ва окибатлари

Туркистоннинг хонликларга бўлиниб кетиши, унинг сабаблари ва окибатлари

Мустамлакачилик карамлик шароитида маьнавиятга муносабат ва унинг окибатлари

Россиянинг Туркистонни иқтисодий ва маънавий тутқунликда тутиш сиёсати ва унинг оқибатлари

ХХ асрнинг 50-80 йилларида озодлик гояиарининг Узбекистонга таркалиши