Чор россиянинг туркистонда юритган мустамлакачилик сиёсати - История - Рефераты

Чор россиянинг туркистонда юритган мустамлакачилик сиёсати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

127 KB

www.arxiv.uz Чор россиянинг туркистонда юритган мустамлак ачи лик сиёсати Режа: 1. XIX аср ўрталарида Туркистонда ижтимоий – сиёсий аҳвол. 2. Россиянинг Ўрта Осиёни босиб олиши. 3. Рус подшолигининг Ўрта Осиёда олиб борган мустамлакачилик сиёсати.

www.arxiv.uz Чор Россияси ўзининг тиш –тирноғи билан қуролланган ҳарбий кучларидан фойдаланиб, Туркистон халқларининг мардона қаршиликларини синдириб мамлакатда мустамлакачилик сиёсатини ўрнатди. Маърузада мустамлакачилик сиёсатининг моҳиятини биринчи навбатда Россиянинг иқтисодий манфаатларининг амалга оширилиши ва унинг қандай салбий оқибатларга олиб келганлигини баён этиш лозим. 9 мавзу билимларининг эгалланганлик даражасини аниқлаш учун таянч тушунчалари: мустамлакачилик; руслаштириш сиёсати; генерал – губернаторлик; маъмурий идора усули; Рус – тузем мактаблари; чоризмнинг аграр сиёсати; туркистон Россия учун хом ашё макони саноат моллари бозори; Темир йўл қурилиши ; маданий – оқартувчилик сиёсатининг мустамлакачилик моҳияти. 1 савол . XVIII аср охири XIX аср бошларида Аштархонийлар сулоласи ўрнида ўчта давлат: Бухоро, Хива ва Қўқон хонликлари вужудга келди. Бу давлатлари асосан ўзбек этник гуруҳлари (манғит, қўнғирот, минг, кенагас ва бошқалар)нинг уюшуви ва жипслашуви заминида ташкил топди. Савдо муносабатлари товар алмашуви характерида бўлганлиги натижасида халқнинг шаклланишини таъминловчи ягона ички бозор вужудга келмади. Бу ўша даврда Ўрта Осиёнинг иқтисодий ҳаётида турғунлик ҳолатининг асосий сабабларидан бири эди. Яна бир сабаби қишлоқ хўжалигида феодал муносабатларининг ҳукмрон мавқеи сақланиб қолганлигида эди. Ўрта Осиёда минг йиллар давомида барча ерлар хонлар, подшолар, амирларнинг хусусий мулки бўлиб, бошқаларга фойдаланиш учун берилар эди. Бухоро амирлигидаги ҳосилдор ерларнинг 2/3 қисми амирга қарашли бўлиб, шундан суғориладиган ерлар 2 млн. 450 минг десятина бўлган.

www.arxiv.uz XIX аср бошларида Ўрта Осиё хонликлари ижтимоий – иқтисоий тараққиёт жиҳатидан қўшни давлатларнинг кўпчилигидан орқада эди. Узоқни кўра билмаган, асосан шахсий манфаатлари гадоси бўлган хонлар, амирлар, беклар, дин хомийлари Ўрта Осиёни иқтисодий – сиёсий, ижтимоий ва маданий тараққиёти йўлларини изламас эдилар. Шу туфайли Ўрта Осиё ижтимоий – иқтисодий жиҳатдан жуда секинлик билан ривожланар эди. Хонликлар ўртасидаги низолар эса тараққиётини янада орқага сурар эди. Ўша даврда Бухоро амирлиги территорияси бир мунча катта бўлиб, ғарбдан Қизилқумдан бошланган қозоқ даштлари Шимолда Туркистонгача туташган: Шарқий томони Оқтов, Қоратов, Шаҳрисабз тоғлари билан ўралган; Шарқий шимолда Ўратепа ерлари орқали Қўқон хонлиги орқали жанубий Балх, Андижон, Эрон ва Хива хонлигига қарашли ерлар билан чегараланган эди. Бухоро амирлиги Ўрта Осиёда 5600 минг квадрат км майдонни эгаллаган; Хива хонлиги шимолий ғарбда Сирдарёнинг қуйи оқими, Орол бўйи орқали Қўқон хонлиги ва Россияга қарашли Сибирь ерлари билан чегарадош; Шарқда эса Қизил – Қум орқали Бухоро амирлиги билан; жанубда Хуросон тоғларигача чегараланган эди; Қуқон хонлигининг чегараси Умархон даврида (1809 - 1822) Туркистон шаҳригача кенгайди. У Бухоро амирлигига қарашли ерларни ҳам босиб олган эди. 1817 йили Оқмачит қалъаси қурилиб, ҳарбий аҳамиятга эга бўлган қалъага айлантирилди. XIX асрда Ўрта Осиё шаҳарлари аҳолисининг сони, уларнинг таркиби ва ўзгариши ҳақида аниқ маълумотлар етарли эмас. Масалан, Бухорода Туркистонни руслар босиб олгунга қадар саёхатчилар ва жосуслар маълумотига кўра тахминан 1500 хонадон яшаган. 1840 йилда Бухорода 38 та карвонсарой, 9 та тим, 16 та шаҳар ҳаммоми, шаҳар ва шаҳар атрофида 22 та бозор бўлган. Майендорфнинг фикрича 1820 йилда Самарқандда 50 минг, Тошкентда 20 минг аҳоли яшаган, Потанининг фикрига кўра Қўқонда 3000 хонадон яшаган, 8 та бозор бўлган.

www.arxiv.uz 1822 йили Қўқон хони, Умархон вафот этьгач, унинг 14 ёшли ўғли Муҳамад Алихон (Мадаминхон) тахтга ўтирди. Хон ёш бўлгани учун, давлат ишларини унинг онаси – машҳур шоира Нодирабегим (Моҳларойим0 зиммасига тушган. Нодирабегим маданият ва санъатга ихлоси баланд бўлиб бозор ва расталар, масжид ва мадрасалар, хонақоҳ ва мақбаралар, ҳаммом ва карвонсаройлар қурилишига алоҳида аҳамият берган. Қўқон хонлигида, Қўқон ва Тошкентдан ташқари савдо ва ҳунармандчилик билан шуғулланувчи Андижон, Наманган, Хўжанд, Чимкент, Ховос, Зомин, Ўра – тепа каби аҳоли зич яшайдиган пунктлармавжуд эди. Н.Н.Муравъёв маълумотича, 1820 йили Хивада 3000 хонадон бўлиб, бу ерда ипакчилик ва тўқимачилик ривожланган. Бу ерда бухоро, Россия ва Яқин шарқ шаҳарларига карвонлар қатнаган. XIX аср ўрталарида Ўрта Осиёдан Россияга ҳар йили ўртача 4 млн сўмлик товар чиқарилиб, 3 млн сўмлик товар келтирилган. Масалн, Бухородан Россияга жўнатилган товарларнинг 75% ни пахта, ип – газлама буюмлари ташкил этган бўлса, Россиядан Бухорога 3 минг пуд мис келтирилган. Маҳаллий усталар мисдан идишлар ясашган, тангалар зарб қилинган. Темир, пўлат, чўяндан, деҳқончилик қуроллари ясалган. Савдо карвонлари Тошкентдан Россияга икки йўл билан Оренбург йўналишида Троицк орқали ва Сибирь йўналишида Семипалатинск ва Петропавловск орқали қатнаган. Ҳар йили Тошкентдан турли мева – чевалар, дон пахта, газлама, жун, гилам ва бошқа товарлар ортилган 15 – 19 минг туя Россияга жўнаган. Россиядан Тошкен га темир, чўян, мис, пўлат, қанд, мовут ва бошқалар ортилган 11 – 15 минг туя келган. 1840 – 1848 йилларда Ўрта Осиёдан Россияга кумуш баҳоси билан 2 млн сўмлик гулли чит олиб борилган бўлса шундан 51400 сўмлиук маҳсулот Тошкентдан чиқарилган. Шу давр ичида Россиядан Тошкентга Оренбург орқали 1547 пуд, Хивага эса деярли 1335 пуд мис келтирилган, Тошкентга Троицк орқали 46212 пуд темир келтирилган.

www.arxiv.uz Моворауннаҳр ҳунармандчилиги асосан уй – рўзғор буюмлари, деҳқончилик иш қуроллари, кулолчилик идишлари, кийим – кечаклар, диний маросимлар учун зарур буюмлардан иборат бўлиб қолди. Булардан ташқари матоларни ўбяш, тери ошлаш, мойжувоз, тегирмон совун ишлаб чиқариш каби дастлабки корхоналар вужудга кела бошлади. Кўчманчи чорвадорлар билан йирик ҳунармандчилик марказлари ўртасидаги товар алмашуви иқтисодий жонланишга таъсир кўрсатди. Шаҳарга келган кўчманчилар ўзлари олиб келган жун, тери, арқон, гилам, чорва моллари ва бошқаларни кийимлар, пахта ва ипак матолар, идиш – товоқлар, безаклар ва бошқаларига айрибошлашган. Ҳунармандларнинг даромадлари ниҳоятда тез бўлиб, энг зарур нарсаларгагина етар эди. Ўрта Осиё хонликларида маҳаллий аҳоли билан бир қаторда яҳудийлар, уйғурлар, араблар, эронлар, руслар, татарлар ва бошқа халқлар яшаганлар. Масалан, 1840 йилларда Қўқонда Россиядан келиб қолган рус ва татарларнинг сони 100 дан ошган. Улар қурол – яроғ, асбоб – ускуналар ясаш билан машғул бўлганлар. Моворауннаҳрда қадидан суғорма деҳқончилик кенг ривожланган бўлиб, бу ерда йирик иншоотлари қуришга алоҳида аҳмият берилган. Бироқ Ўрта Осиё хонлари бу улкан қурилишларги деярли маблағ ажратмаган. Масалан, 1948 йили Хива хони Оллоқулихон Полвонёп канали қурилишига 40 минг кишини ҳайдаган. Зарафшон дарёсининг Чўпон отадаги сув бўлгичида 5 минг киши ишлаган. Фарғона водийсида суғориш ишларига алоҳида аҳамият берилган. Бу ерда XVIII аср XIX аср бошларида йирик каналлар. Шахрихонсой (100 км), Андижонсой (100 км), Янгиариқ (100 км) қазилган. Худоёрхон даврида чек ерлар хон ва беклар қўлида тўпланиб борган. Хоннинг Қўқон шаҳри атрофида 400 танобдан ошиқ ери бўлиб, улар “Афғон боғи” ва “Урганч боғи” деб аталган. Булардан, ташқари Наманган, Марғилон, Тошкент сингари йирик шаҳарларда ҳам хоннинг боғлари бўлган.

www.arxiv.uz Хива хонлигида суғориладиган ерларнинг қарийиб 40 фоиз мачит ва мадрасалар ихтиёрида бўлган. Биргина Мадаминхон мадрасасининг 30 минг таноб, Раҳимхон мадрасасининг 26000 таноб вакф ерлари бўлган. XIX аср ўрталарида хонликларда ҳунармандчилик турлари кўпая борди. Россиядан келтирилган чўянлардан биргина Бухоро атрофида 6 та чўян эритиш устахонаси иш юритган. Устахоналарда 2 – 3 кишидан 16 – 18 кишигача ишлаган. Бу ерда иш ниҳоят оғир, ибтидоий усулда бўлиб, иш суръати эса паст бўлган. Ёлланган ишчиларнинг ойлиги 3 сўмдан ошмаган, шунинг учун ҳам кишилар темирчиликни ҳоҳламас эди. натижада саноат ривожланмади. 40 – йилларда рус асирлари ва қочоқлари милтиқлар ясай бошладилар. Бироқ темир, чўян етишмагани учун милтиқлар оз ишлаб чиқарилар, қўшинлар асосан ёғоч қуроллардан фойдаланишарди. Ўрта Осиё хонликлари молиявий қийинчиликлар туфайли қўшинлар сонини кўпайтиришга, қуролларни такомиллаштиришга қийналишган. Масалан, 40 йилларда Бухоро амирлиги сарбозларнинг умумий сони бор – йўғи 3900 киши бўлган. Ўрта Осиё хонликларида ҳарбий ўқув юртлари бўлмагани туфайли қўшинлар уёқда турсин, ҳатто бошлиқлар ҳам ҳарбий таълим кўрмаганлар. Ҳарбий кучларга хос ўнбоши, элликбоши, юзбоши, понсодбоши ва минг каби унвонлар бўлган, бу лавозимларни кўпинча ҳарбий хизматга лаёқатсиз бўлсада, хонларга маъқул кишилар қўйилган. Хонликлар ҳукмронликка интилиб ўзаро урушларни авж олдирдилар. 40 йилларда Бухоро амирлиги билан қўқон хони ўртасида зиддият кескинлашди. Амир Насруллохон Қўқонни босиб олиш мақсадида, Мадалихондан норози бўлган кишиларни Бухорога тўплаб бошлади. 1840 йили Насруллохон Қўқонга элчи юбориб, мактуб орқали урф – одатларга зид иш қилгани учун Мвадалихонни қоралади. Бунга жавобдан бухоро элчилари қамалди. Шу баҳонада уруш ҳаракатлари бошланиб кетди. Мадалихоннинг 400 сарбозига қарши 800 киши билан ҳужум бошлаган

www.arxiv.uz Насруллохон Ўратепа яқинидаги Пешагар қалъасида Мадалихон қўшинларини енгиб орқага қайтди. 1841 йил қайта ҳужум бошлаб, Ўратепани, Тошкентни қўлга киритди. Шу йил кузда тузилган сулҳга кўра Қўқон хони Бухоро амирлигига Ўратепа, Зомин ва Тошкентни берди. Хўжанд ва унга қарашли ерлар Мадалихонининг укаси Султон Махмудга берилиб, у мустақил хонлик деб эълон қилинди. Амир Насрулло ваъдаларига учган Султон Махмуд ўз атрофига Мадалихондан норози кишиларни тўплаб. Қўқон хонлигини қўлга киритиш учун астойидил киришди. Султон Махмуд ҳукмронлиги ва Қўқон хонлигининг 2 га бўлиниши узоққа чўзилмади. Уларнинг онаси Моҳларойим (шоира Нодира) ўғилларини яраштиришга муваффақ бўлди. Хўжанд Қўқонга бирлаштирилди.. султон Махмуд Тошкент беги қилиб тайинланди. Бундан норози бўлган Амир Насруллохон 1842, баҳорида 10000 кишилик қўшин билан Қўқонга юриш бошлади. Сарой аҳллари, сарбозлар ва халқнинг ўзига муносабати ўзгарганини сезган Мадалихон Наманганга қочди. Амир Насрулло қаршиликсиз, Қўқонни эгаллади. У Мадалихон, унинг ўғиллари Мухаммад Амин билан Музаффархон, Султон Махмуд, Мохларойим ва хоннинг хотинларини асир олиб қатл қилди. Насруллохон 250 асир ва 40 арава қимматбаҳо моллар билан Бухорога қайтди. Асирлар орасида юзбоши Мусулмонқул ҳам бор эди. Амир Насруллохоннинг Қўқонни вахшийларча талаши ва ўзини Туркистон подшоси деб эълон қилиши, Хива хони Аллоқулихоннинг нафсониятига тегди. Амирнинг Қўқонлигидан фойдаланиб, Бухоро ерларини талай бошлади. Насруллохон Бухорога қайтишга мажбур бўлди. Қўқон хонлиги аҳолисининг Амир Насрулло босқинчилигига қарши норозилиги кучайиб борди. Мусулмонқул хийла билан асирликдан қочиб Қўқонга келди. 1842 йили қўонликлар қўзғолон кўтариб амир Насрулло одамларидан кўпини ўлдиришади ва Шералини хон қилиб кўтаришади. Иброҳим хаёл эса Бухорога қочади.

www.arxiv.uz Янги хон Мусулмонқулни мингбоши қилиб тайинлайди. 1845 йили ўш шаҳрида қўзғолон кўтарилади. Уни бостириш учун Мусулмонқул мингбоши қўшин билан йўлга отланади. Унинг йўқлигидан фойдаланиб, тахтга асли хивалик Муродхон чиқиб олади, Шуралихон эса ўлдирилади. Мусулмонқул қўзғолонни бостиргач, Наманганга келиб, ўз қизини 16 ёшли Худоёрга никоҳ қилиб беради. Сўнгра Қўқонга келиб, Муродхонни ўлдиртириб, Шералихоннинг ўғли Худоёрни хон деб эълон қилади. Худоёрхон жуда ёш бўлганлиги туфайли, давлатни бошқариш Мусулмонқул мингбоши қўлига ўтади ва у энг муҳим лавозимларни қипчоқларга беради. Бироқ бунга қарши норозилик пайдо бўлади ва у мингбошиликдан бўшатилади. Мусулмонқул ўз мавқесини тикламоқчи бўлиб руслар билан алоқа ўрнатишга интилади. Шундай қилиб, XIX аср ўрталарида Ўрта сиё хонликларида бўлиб ўтган ўзаро урушлар шаҳар ва қишлоқларни вайрон қилди. Халқ ниҳоятда бесарамжон бўлди. Хонлар ўзаро урушларда ёрдам истаб, Россияга элчилар юбора бошладилар. 2 савол. Ўрта Осиё хонликларни босиб олиш нияти Петр 1 даврида бошланган эди. XVII аср бошларида металлургия саноатини ривожлантириш зарурати қистовида ўрис ҳукмдорлари ва тадқиқотчилари Ўрта Осиёнинг бой конлари тақдири билан астойдил қизиқдилар. Ўрта Осиёда тўлиб – тошиб ётган олтин сочмалари ҳақидаги маълумотларга хукумат алоҳида эътибор берар ва шу туфайли Петрнинг шахсан ўзи ўзбек хонликлари худудига суқулиб кириши режасини ишлаб чиққан эди. Петр I тажовузкор сиёсатни амалга ошириши мақсадида Ўрта Осиёга 1714 йилда Преображенский полкининг поручиги княз Александр Бекович – Черкасский, 1715 йилда капитан Иван бухголтс рахбарлигида Хивага икки марта қўшин юборади. Юришларнинг муваффақиятсиз тугаганига қарамай Петр хукумати ўз ниятидан воз кечмайди. Петр Бухорога элчи қилиб италиялик Флорис Беневелини жўнатади. Унга “олтин сочмаларининг” маконини, у ерга бориш йўлларини аниқлашни топширади. Беневели тарих, жўғрофия, этнография бўйича жуда

www.arxiv.uz кўп қимматли маълумотлар тўплади. Унинг фикрича, бу маълумотлар ўрганилса, у ерларда ҳукмрон тариқасида ўрнашиб олиш учун биргина кучли ҳамла кифоя экан. Беневелининг сафари ҳам муваффақиятсиз тугади, унинг ўзи Бухоро амиридан зўрға қутилгач, Петр ўлимидан кейин, 1725 йилда Русиёга қайтди. Чор ҳокимияти, Петр сиёсатини давом эттиргач. Чоризм рус – турк муносабатларига диққатини қаратди. Ташқи сиёсат Қора денгиз соҳилларини босиб олиш мақсади асосида қурилди. Ўзбек хонликлари билан муносабатда эса дастлаб ҳарбий куч ишлатмасдан, Қозоғистон орқали доимий савдо муомалаларини ўрнатиш йўлидан борилди. XVIII аср бошларида ҳар учала жузнинг қозоқлари, қалмиқ (жунгар) ларнинг доимий босқинлари остида қолганди. Қозоқ дашти 1723 йилга келиб оғир очарчиликни бошдан кечиргани оқибатда катта жуз жунгарларга сиёсий қарам бўлиб қолди. Ўрта жуз Бухорога кўчиб бориб, Бухоро хонлигига, кичик жузнинг бир қисми эса Хива хонлигига бўйсунди. Жунгарларнинг хатаридан сақланиш ва ўз ҳокимиятини мустаҳкамлаш ниятида катта жуз ҳамда кичик жуз хони Абдулхайрхонни чор хокимияти билан яқинлашувга ундарди. Абдулхайрихон 1730 йилда жузни рус фуқаролигига қабул қилишни сўраб Уфага элчи юборади. Русиё хукумати Ўрта Осиёга хужум қилиш учун ишончли истеҳкомга эга бўлиш учун хоннинг илтимосини кечиктирмай қондиради. Кўпчилик қозоқ оқсоқолларининг қаршилигига қарамай, 1730 йилда Кичик жуз билан бирга Семекхон бошчилигида Ўрта жузнинг бир қисми ҳам Русиё империяси қўл остига ўтди. 1721 йили Петр I томонидан Россия империя деб эълон қилинган эди. империя ўз иқтисодий ва ҳарбий қудратини мустаҳкамлаш ҳамда тараққий эттириш ниятида ўзга юртлар, мамлакатлар ерларини аста – секин эгаллаб, бунинг ҳисобига ўз қаддини ростлаб олди.

www.arxiv.uz XVIII – XIX асрларга келиб, Россия империяси таркибида Болтиқ бўйи, Украинанинг ўнг соҳили, Белоруссия, Польшанинг бир қисми, Бессарабия, Кавказ, Финляндия, Закавказъе, Узоқ Шарқ, Сибирь, Қозоғистон, Ўрта Осиё, Помир каби ўлкалар бўлиб, 2264 миллион квадрат км ерни эгаллаган эди. чор Россияси худудида 81 губерия, 20 вилоят, 931 шаҳар бўлиб, унда 100 дан ортиқ халқлар, элатлар (ғайри рус миллати 57 % ташкил қиларди) яшар эдилар. 1738 йил августда В.Н.Тахтишчев (рус тарихчиси) поручик Миллер бошчилигидаги карвон таркибида Тошкент шаҳри томон йўл олади. Унга Бухоронинг бир қанча шаҳарларидаги ҳамда Тошкентдаги сиёсий аҳвол тўғрисида ва яна бошқа ҳил маълумотлар тўплаш топширилганди. Бу карвоннинг ҳам омади чопмади, уни Ўрта жуз қозоқлари тор – мор қилдилар. Екатерина II хукумати XVIII аср 70 - йилларининг охирларида Ўрта Осиё билан ўрислар учун ҳар томонлама фойдали бўлган савдо – сотиқ масалаларига катта эътибор бера бошлади ва XIX асрнинг биринчи чорагидаёқ ўзбек бозорларида ўрислар мустаҳкам мавқега эга бўлиб олдилар. Чунончи бухоро амири шоҳмурод эрназар элчи мадрасаси қурилишига 134 минг сўм ажратган. Оврупадаги таранглашаётган халқаро вазият, Наполеонга қарши кураш (1805 - 1807), ўрис – турк уруши (1806 - 1812), ўрис швед уруши (1808 - 1809), ўрис – форс уруши (1805 - 1813), 1812 йилиги Ватан уруши ва Наполеонга қарши урушнинг давом эттирилиши Чор ҳукуматининг Ўрта Осиёга нисбатан босқинчилик сиёсатини олиб боришга узоқ вақтгача йўл бермади. Фақат николай II ҳукумати даврида Ўрта Осиё бозорларини бутунлай русиёга қарам қилиш мақсадида Туркистонни босиб олишни тезлаштиришни ўйлай бошлади. Шундай қилиб, 1840 йил ноябрнинг оҳирларида оренбург ҳарбий губернатори генерал – майор В.А.Перовский бошчилигида 2 та замбарак, 40 арава, 5 минг пиёда аскар, ҳамда 10 минг туядан иборат карвон Ўрта Осиё

www.arxiv.uz томон йўлга чиқади. Оғир об – ҳаво шароити, ёқилғининг йўқолиги, озиқ – овқат танқислиги, кийим – кечакларнинг яроқсизлиги натижасида Перовский қўшини Хивага юришини туҳташига мажбур бўлади. Истилочилар 1841 йилда Хоников етакчилигида бухорого отланишади. Бу юриш натижасида Бутенёв икки хонликни қурол билан босиб олиш имкониятлари, йллари, режалари каби маълумотларни ўзида жамлаб нома ёзади. Хуллас, Ўрта Осиё хонликларни босиб олиш нияти, Петр I даврида бошланган эди. 1717 йили А.Бекович – Черкасский бошчилигида 3,5 мингдан ортиқ яхши қуролланган Хивва хони Шерғозихон томонидан қириб ташланган эди. 1830 йили Оренбург генерал – губернатори Перовский қўшинлари билан Хивага юриш бошлади, бироқ оғир шароитга бардош бера олмай орқага қайтдилар. Россиянинг Ўрта Осиё ҳудудига кўз олайтиришга асосий сабаблар қуйидагилардан иборат эди: 1) Россия саноати ривожланиши учун хом ашё ва бозор керак эди. Ривожланган Европа мамлакатлари бозорларидан Россия савдо – саноат буржуазиясини тобора сиқиб чиқара бошладилар; 2) 1862 йилларда АҚШ даги фуқаролар уруши туфайли Америка пахтасининг Россияга келиши кескин камайди. Асосан Америка пахтаси билан ишлайдиган Россия тўқимачилик саноатида пахта танқислиги кучайди. Бундан фойдаланган Туркистон босиб олиш талабини қўя бошладилар. Рус буржуазияси вакили майор Беригин подшо Николай I га юборган мактубида “Бу мамлакатни босиб олиш, унинг бош шаҳарларини эгаллаш билан бирга, барчаси Эрон, Афонистон, Ҳиндистон, Хитой деворларини очиб беради, ингилизларни Ўрта Осиёга суқулиб киришларига барҳам беради” деган эди. 3) Россия – Кирим урушидан кўрган зарарини шу ердан чиқариб олмоқчи бўлади. Турли ташвиқотлар таъсирида рус подшолиги ўзбек хонликлари тассарруфидаги ерларни босиб олишга астойдил киришдилар. 1847 йили

www.arxiv.uz руслар Сирдарёнинг Оролга қуйилиши жойини эгаллаб, бу ерда ҳарбий қалъа қурдилар. Бу вақтлардан Оқмачит (Қизил Ўрда), Туркистон, Чимкент, Авлиёота, Пишпак, Тўқмоқ ва бошқа мавзеларда Қўқон хонлигининг ҳарбий истеҳкомлари мавжуд эди. 1852 йили Рус қўшинлари Оқмачитга ҳужум қилди, лекин уни олиша олмади. 1853 йил декабр ойида 13000 минг кишидан иборат қўшин Ёқуббек қўмондонлигида Оқмачитга келиб душман билан тўқнашади. Натижада, юрт ҳимоячиларидан 2000 га яқин киши ўлдирилади ва ярадор қилинади. Рус қўшинларидан 55 киши ўлдирилди. Бироқ бундай кетма – кет мағлубиятларга қарамасдан, ватан ҳимоячилари умидсизликка тушмадилар. 1855 йили фнварида 1500 кишилик қўшин ва кўнгиллилар Оқмачитга отланадилар. Бироқ улар душман сафига ҳам янги кучлар қўшганлигини эшитиб орқага қайтишди. 1860 йили Пишпакда ҳам душман қўшини билан тўқнашув бўлади. Жангда душман қўли яна баланд келди, улар снаряд ва ўқлар отиб ҳимоячилардан кўп кишиларни ҳалок қилдилар. Шу йили Тўқмон қалъаси душман томонидан забт этилади. Шундан кейин, ўзбек, қозоқ ва қирғизлар бирлашиб Тошкент ҳокими Қаноатхон бошчилигида урушга отланишади. Уларнинг сони 20000 га яқин эди. 1864 йил июн ойида Туркистон шаҳрида ҳам рус ҳукумати ўз хукумронлигини ўрнатди. Авлиёота ва Туркистонни душман томонидан забт этилиши Қўқон хонини оёққа турғазди. Тошкент босқинчиларга қарши кураш марказига айланди. Бу ерга Марғилондан Юсупбек, Хўжанддан Мирзаахмад қушбеги қўмондонлигида қўшинлар, Андижон, Наманган ва бошқа жойлардан ҳарбий қўшинлар келтирилди. Қўшин ва халқ қасоскорларига Қўқон хонлиги лашкарбошиси Алимқул бошчилик қилиб, Чимкент сари йўл олди. Чимкент бир кеча – кундуз давомида тўплардан отишув бўлди. Сўнгра тўрт томондан, - деб ёзади ўша давр воқеанависи Мухаммад Солих ўзининг, “Тарихи жадиди Тошканд” асарида, - Аскарлар отдан тушдилар ва карнай остида рус аскарларига қарши ҳумжумга ўтдилар. Ҳимоячилар 2 – 3 минг қадам югурган душманнинг тўп ва милтиқларидан

www.arxiv.uz ёмғирдек ёғилган ўқлари остида қолдилар. Шунга қарамасдан ватан ҳимоячилари мардонавор жанг қилдилар. Натижада 12 минг киши ҳалок бўлади ва яраланади. Генерал Черняев бошчилигидаги чор қишини урушни давом эттирилишига ботинаолмай, Туркистонга чекинади. Шундай кейин Алимқул Қўқонга Бухоро амири Музаффархон ҳужум қилганлиги ҳақидаги ҳабарни олади ва Чимкентда қўшимннинг бир қисмини қолдириб қўқонга қайтади. Бундан фойдаланган Черняев 1884 йил 21 сентябрда Чимкентни эгаллайди. Черняев 1864 йил 27 сентябрда Тошкентни истило қилиш учун йўлга тушди. Бу вақтда Тошкент мудофааси умумхалқ мудофаасига айланди. Ўша замонда Тошкент қалин девор билан ўралган бўлиб 12 та дарвозаси бор эди. Девор устида 2 та отлиқ бемалол юриши мумкин эди. чор қўшинлари саҳар туриб, шаҳарни ўққа тутадилар. Босқинчиларни бир гуруҳи шаҳар девори атрофидаги зовурга тушиб олади, бироқ ҳимоячилар қаршилигини енга олмадилар. Жангда 72 икшисини йўқотиб генерал Черняев Чимкентга қайтади. 1865 йил 28 апрелда Черняев ниёзбек қалъасини ишғол қилади ва Тошкентга оқадиган Кайковус ариғини бузиб, уни Чирчиқ дарёсига буриб юборади. Натижада тошкентликлар сувсиз қолиб, оғир аҳволда қолади. Кўп ўтмай Алиқул қўшинлари билан шаҳарга келади. Черняев қўшини билан ҳимоячилар ўртасидаги эанг Салор ариғи атрофида давом этади. Алимқул бошчилигидаги қўшин ва халқ душманга хужум уюштириб уни чекинишга мажбур этади. Бу ғалаба шаҳарда катта хурсандчилик билан қарши олинди. Шаҳар ҳимоячилари Шўратепага жойлашиб олган рус қўшинларига ҳужум қилади. Ўша жангда Алимқул қаттиқ яраланди. Бу ҳолат ҳимоячилар руҳига салбий таъсир қилди. “1865 йил 21 май – деб ёзади Хуқандий – кофирлар сафидан бир ўқ отилди ва у Мулла Амир лашкарларига тегиб, уни ярадор қилди ва у отдан йиқилиб тушди. Уни Тошкент қалъасига олиб келдилар. Шу сабаб лашкари истом парокандаликка тушди. Бундан дард чекиб (Алимқулнинг) касали янада оғирлашди ва вафот этди. Уни шайх Хованди Тоҳур мозорида дафн

www.arxiv.uz қилдилар... Мусулмонлар бесарамжон бўлиб, бошсиз қолдилар. Ҳар бир фирқа ўз ҳолича эди”. Тошкентликлар Бухоро ва Хива хонликларига ёрдам сўраб мурожаат қилади. Бироқ кутилган ёрдам келмади. Оғир вазиятдан фойдаланган Черняев 1865 йил 14 июнда шаҳарга бостириб киради. ҳар бир маҳалла жанг майдонига айланиб кетди. Абдурахмон Ясавул бошчилигидаги кўнгилилар кун бўйи душман ҳужумини дафн этиб турди. Душман қўшинлари сотқинлар кўмагида шаҳардаги ўқ – дори омборини топиб уни портлатиб юбордилар. Ниҳояфт, 1865 йил 17 июлда шаҳар аҳолиси таслим бўлишга мажбур бўлди. 1866 йил январ ойида генерал Черняев Жиззахга хужум бошлади. 1866 йил 11 октябр рус қўшинлари Жиззахни ўраб олишди. Ниҳоят қаттиқ жанглардан кейин ҳимоячилардан 2,5 мингга яқин киши ўлдирилди ва ярадор қилинди. Жиззах душман томонидан эгалланди. 1866 йил август ойида Тошкент рус давлати таркибига киритилганлиги ҳақида расмий фармон эълон қилинди. Шуни айтиш керакки, юқори табақанинг айрим вакиллари ўз манфаатларини ўйлаб босқинчиларга ёрдам беришди. Ана шу тоифа орасида Тошкентлик савдогар Саидазимбой жонбозлик кўрсатган. Россия тарафдорларининг ҳамда руслардан иқтисодий манфаат кутган бир гуруҳ шахсларнинг ҳатти – ҳаракати, халқнинг ҳоҳиши – иродасини ифода этмаган. 1867 йили Ўрта осиёнинг рус ҳукумати босиб олган жойларида ҳамда Қозоғистонда ташкил этилган Сирдарё ва Еттисув вилоятлари таркибида Туркистон генерал – губернаторлиги ташкил этилди. Тошкент унинг маркази бўлиб, генерал Кауфман генерал – губернатор қилиб тайинланди. Генерал Кауфман қўлига киритлган жойларга рус давлати мавқеини мустаҳкамлаш ва қонли урушларни ниқоблаш мақсадида бир гуруҳ вакилларни рус давлатига содиқ, рус қўшинларига ҳар томнлама ёрдам берган кишилар сифатида Петербургга юборишга қарор қилди. Улар орасида Шайхул – ислом Носир Мулла Исоқ (туркистон), Қози мулла Талаўпан (Чимкент), Дуглат қабиласининг бийи майор Худойберган (Авлиё - ота),

www.arxiv.uz Сайидазимбобо Мухаммад ўғли (Тошкент), Юсуфхўжа Абдуллахўжа ўғли (Хўжанд ва бошқалар) бор эди. Туркистон вакиллари 1867 йил март ойида Петербургга келадилар. Уларни Александр II қабул қилади. Вакиллар императорга гўё Туркистон аҳолиси рус давлати тобелигига олинганлигидан бахтиёрлигини, унга мангу содиқлигини изҳор қилувчи мактуб топширадилар. Мактубга Тошкент, Туркистон, Чимкент, Хўжанд ва бошқа жойларнинг бошликларидан 59 киши имзо чеккан ва мухр босилган эди. ана шу тахлитда рус хукумати Туркистон аҳолиси гўё ихтиёри билан Рус давлати фуқаролигига ўтганлигини хорижий давлатларга исбот қилишга уринди. Амалда эса у қонли урушларни давом эттира борди. Масалан, 1867 йил 7 июнда Жиззах ва Самарқанд ўртасида жойлашган Янгиқўрғон 45 минг кишилик Бухоро қўшини ва халқ кўнгиллиларни мағлубиятга учратди. 1868 йил 1 майда Самарқанд шаҳри остонасидаги Чўпонота тепалигида қаттиқ жанг бўлди ва чор қўшинлари Самарқанд шаҳрига бостириб кирдилар. Самарқанд эгаллангач, фон Кауфман генерал Абрамовга амир қўшинларини таъқиб этишни топширди. Генерал абрамов бошчилигидаги қўшинлар Самарқандан 80 км масофада жойлашган Каттақўрғон шаҳрига юриш бошладилар. Шу ернинг ҳокими Ёқуббек шаҳарни ташлаб қочди. Руслар Каттақўрғонни жангсиз эгаллаб олдилар. Бундан хабар топган амир Музаффар қаттиқ даҳшатга тушиб, шу хабар келтирган чопарни осишга фармон беради. Амирнинг ношудлигига қарши халқнинг норозилиги кучаяди, айниқса унинг рус ҳукумати билан сулҳ тузишга мойиллиги вазиятни янада кескинлаштирди. Натижада халқ амирга қарши қўзғолон кўтаради. Амир музаффар халқ қўз=ғолонини бутун Зарафшон водийсига тарқалишидан қўрқиб чоризмга қарши тайёргарликсиз ҳарбий юриш уюштиради. Зирабулоқ тепалигига келиб ўрнашади. Амир музаффар халққа мурожат қилади: “Содиқ мусулмон фуқаролари, ғалаба биз томонда бўлғай, Самарқанд ва Каттақўрғонни қўлдан кетиши биз учун унча катта йўқотиш эмас. Биз Темурийлар авлодимиз, биз ўз еримизни қилиб қайтариб

www.arxiv.uz оишимизни кўрсатиб қўямиз. Мен динимиз ва Ватанимиз учун мусулмон аҳлини қарамонона жанг қилишни кофирлар кўз ўнгида намоён қиишингизни умид қиламан. Мусулмонлар, Туркистон Генерал губернатори талаб қилаётган 125000 тилло (500000 сўм) совға сифатида сизга берилади”. Ушбу мурожаат ўқ овозлари остида ўқиб эшиттирилади. 1868 йил 2 майда душман билан жанг бошланди. Бироқ амир қўшинлари мағлубиятга учрайдилар. Амир қўрқиб қизилқумга қочади. Зирабулоқда жанг вақтида Самарқандда чоризмга қарши халқ қўзғолони бошланди. Бу вақтда амир Музаффарнинг обрўси ва мақеи тобора тушиб бораётган эди. 1868 йили 23 июнда амир Музаффар элчилари Самарқандга Кауфман ҳузурига келиб, сулҳ туқишга розилик билдирдилар. Сулҳга кўра, самарқанд, Каттақўрғон ва Зарафшон дарёсининг юқори қисми хонликдан ажратиб олиниб Россия таркибига киритилди. Амир товон сифатида 500000 сўм тўлашга ва хорижий мамлакатлар билан мустақил алоқа қилмасликка ваъда берди. Шунингдек, Россия савдогарларига хонлик тасарруфида бемалол савдо – сотиқ ишлари билан шуғулланишга, ҳамда карвонсаройлар қуришга ижозат этилди. Улар тўлайдиган савдо божлари миқдори бухороликлар тфўлайдиган божлардан ошмаслиги керак эди. хуллас, шартнома тузилгандан сўнг Бухоро амири урушни расман тўхтатиб, рус давлатига тобелигини тан олади. Ҳатто амирнинг ўғли Катта тўра ва бир неча нуфузли беклар бирлашиб, музаффархон ва чоризм истилочиларига қарши курашни давом эттирдилар. Улар амирнинг тахдан маҳрум этилганини эълон қилиб, шаҳрисабз ва Китобда катта куч тўпладилар. Шахрисабз беклари Катта тўрани хон деб эълон қилдилар. Натижада амир Музаффарнинг аҳволи ниҳоятда оғирлашди. Ота – бола қўшинлари ўртасида Самарқанд яқинидаги Жом қишлоғида содир бўлган жангда амир сарбозлари енгилади. Шундан сўнг амир чор маъмуриятига ҳарбий ёрдам сўраб мурожаат қилади. Буни инобатга олган генерал Абрамов 1870 йилда Шаҳрисабз ва Китобда жўрабек ва Бобобек бошчилигидаги қўшин ва оломонни енгиб, у жойларни амир Музаффар ихтиёрига топширади. Бундан илгари, яъни 1868 йилда чор

www.arxiv.uz қўшинлари томонидан босиб олинган Қарши шаҳри ҳам амирга қайтарилади. Бу билан чор хукумати амир Музаффарни рус давлатига янада қулларча итоат этишини мустаҳкамлай борди. Амир эса сулҳ шартларини оғишмай бажараверди. Чор хукумати Хива хонлигини босиб олиш учун, катта тайёргарлик кўрди. 1869 йилги маълумотларга қараганда Хива хонлигининг 2,5 минг кишидан иборат мунтазам армияси бўлса – да, ҳарбий техникаси ниҳоятда ночор аҳволда эди. Рус ҳукумати хонликка қарши 3 тарафдан: Туркистон генерал – губернаторлиги, Оренбург ва Каспий денгизи томонларидан ҳарбий куч ташлади. Қўшин яхши қуролланган 12000 кишидан иборат бўлиб, уларга фон Кауфман қўмондонлик қилди. 1873 йил май ойида йўлакай Хиваликлар қаршилигини енгилиб борган истилочилар 28 майда Хива шаҳри остоналарида тўхтадилар. Бу вақтда Саид Мухаммад раҳимхон қочишга улгурган эди. қўшин генерал Вервёкин бошчилигида Хива шаҳрига хужум бошлади. Бироқ фон кауфман қўмондонлик қилди. 1873 йил май ойида йўлакай Хиваликлар қарашлигини енгилиб борган истилочилар 28 майда Хива шаҳри остоналарида тўхтадилар. Бу вақтда Саид Мухаммад Раҳимхон қочишга улгурган эди. Қўшин генерал Верёвкин бошчилигида Хива шаҳрига хужум бошлади. Бироқ фон кауфман урушни тўхтатиб, Хива хонининг тахтни қайтадан эгаллашни таклиф қилди. Шундан сўнг Мухаммад Раҳимхон хивага келиб, рус давлатининг вассали сифатида тахтни эгаллади. 1873 йил 12 августда сулҳ тузилиб, Хива хони ўз сиёсий мустақиллигини йўқотади. Хон товон тўлашни ва рус савдогарларига хонликда бемалол юришлари учун шароит яратиб беришни зиммасига олди. Амударёнинг қирғоғи Россия ихтиёрига ўтказилди. Шундай қилиб, Бухоро ва Хиўва хонликлари ўз мустақилликларини йўқотиб рус давлати манфаати доирасида иш юритишга мажбур бўлдилар. Бухоро хонлиги уруш ҳаражатларини қоплаш учун 500000 сўм, Хива хонлиги эса 2 млн. 200000 сўм товон тўлашга мажбур бўлади.

www.arxiv.uz Рус истилочиларининг кейинги нияти қўқон хонлигини йўқотиш эди. улар Туркистон, Чимкент, Тошкент ва бошқа жойларни эгаллаб, Қўқон хонлигига қаттиқ зарба бердилар. Қўқон хони Худоёрхон қўрқоқ ва тадбирсиз бўлганлиги учун, ватан ҳимояси учун арзигулик бирор – бир иш қила олмади. 1868 йили рус давлати билан сулҳ тузиб, амалда Россияга қарам бўлиб қолди. Худоёрхоннинг итоаткорлиги аҳолининг ғазабини ошириб юборди. Натижада 1872 йили хоннинг субутсизлик ва зулмига қарши халқ қўзғолони кўтарилди. Қўзғолон 1876 йилгача давом этди. Қўзғолонга Худоёрхон томонидан ўлдирилган Мусулмонқулнинг ўғли Абдурахмон офтобачи раҳбарлик қилди. Қўзғолонга шаҳар, қишлоқлар аҳолиси билан бирга қипчоқ ва қирғизлар ҳам қўшилдилар. Русларга қарши ғазоват (Муқаддас уруш) бошланди. Худоёрхон 40 аравага хазинасини юклаб Хўжандга қочди. Унинг катта ўғли Насриддин хон деб эълон қилинди. Амалда эса хокимиятни Абдурахмон Офтобачи ва хоннинг укаси Султон Муродбек бошқарган. Улар руслардан мадад сўршган. Хўжандда руслар қўлига тушган Худоёрхон Тошкентга жўнатилди. Бу ерда унинг мол – мулки мусодара қилиниб, ўзи Оренбургга сургун қилинди. 1876 й. 19 феврал қўқон хонлиги Россияга қўшилганлиги эълон қилинди. Фарғона водийси ҳарбий губернатори қилиб М.Скобелов тайинланди. Қўқон хонлиги босиб олингач, Туркистон генерал – губенаторлиги чегараси Тянь – Шань тоғларидан Амударёгача кенгайди. Оқ подшо энди туркман чўлларини ҳам қўлга киритишга киришди. Красноводок шаҳарчаси барпо қилингач 1869 йилдан бошлаб, руслар туркманлар ерларига тўхтовсиз ҳужум қилиб турдилар. 1877 йили Ахалтекин водийсидаги Қизил – Арват шаҳри эгалланди. Бироқ бундан кейинги дастлабки юришлар муваффақиятсизликка учрайди. Генерал Лазарев қўшинлари Нўктепа қалъасини қамал қилишганда 200 кишисидан ажралиб мағлубиятга учради. Генерал Головачёв қўмондонлигидаги рус қўшинлари туркман қабилаларини бўйсундиришга астойдил киришдилар. Хива беклари

www.arxiv.uz (Ёқуббек) уруш олдини олишга қанчалик урунишмасин бундан фойда чиқмади. Туркманлар товон тўлашдан бош тортиб, русларга қарши ғалаён кўтарган эди. Бу ҳақда ҳарбий зобит В.Тихменев “Туркистон отрядининг 1873 йили Хивага юриши баёни” асарида шундай ёзади: “Биз Хивага 29 майда кириб келди, июлнинг биринчи кунларида эса биз товон тўлашларни талаб қилдик. Биргина ёвмудларнинг 10000 хонадонига 300000 сўм кумуш пул ҳисобидан солиқ солинди. Туркманларнинг Байрамали уруғи эса 8000 хонадондан иборат эди, уларга 15 кунлик муддатда солиқ тўла белгиланганди. Товон тўлаш билан бирга, ёвмудлар юртига генерал – майор Голавачёв бошчилигида 8 пиёда рота, 84 фунтлик тўп, 2 тез отар ва 6 та казак юзюошилари ракета батареяси билан юборилди. Уларга мабодо туркманлар солиқ тўлашдан бўйин товлаша, аямасдан барча уй анжомларини ёқиб, қаршиик кўрсатганларни эса оила аъзолари билан шафқатсизларча қириб ташлашга кўрсатма берилди”. “Ўз навбатида туркманлар ҳам жангга тайёргарлик кўриб, жойларидан кўча бошладилар. Улар русларга қарши курашда жонни аямасликка қасамёд қилдилар. Руслар 14 дан 15 июлга ўтар кечаси туркманларнинг оила аъзолари тўпланганларга хужум қилмоқчи бўлди. Бу жангда биздан атиги 34 киши ўлди ва яродор бўлди, душман томондан эса тахминан 600 – 700 киши ҳалок бўлди ...”. Рус қўшинлари қарийиб 10 йилдан кейингина, яъни 1881 йили Гэк – тепа (ҳозирги Ашхобод)ни қўлга киритишга муваффақ бўлдилар. 1884 йили Марв водийси руслар ихтиёрига ўтди. 1881 йили Россия – Эрон чегараси, 1885 – 87 йилларда Афғонистон билан чегаралар белгилаб олинди. Шундай қилиб, рус подшолиги ўзининг асрий мақсадига эришди. Асрлар давомида адабиёти, фани, меҳр – оқибатли, маърифатпарвар, тинчликсевар халқи билан жаҳон эътибориги тушган буюк Туркистон мустамлакага айланди. Ғарбда Ҳазар денгизи ва Ўрол тоғларидан Буюк Хитой деворигача, жанубда Эрон ва Афғонистон, Сибиргача бўлган Туркистон ерларининг

www.arxiv.uz умумий майдони 5 млн 733 минг 800 квадрат км эди. ватанимиз ғарбини Россия босиб олган бўлса, Шарқини 1876 йили хитойлар истило қилди. Рус большевизми давлат тўнтариши ясаб, иккига бўлинган Туркистонни яна бир неча бўлаклар (жумҳуриятлар)га бўлиб юборди. Шундай қилиб, эркин, озод, ҳур. Туркистон маҳаллий хукмдорларнинг ожиз ва калтабинлиги туфайли парчаланиб босқинчиларгаси бўлди. 3 савол. Туркистоннинг босиб олиниши буржуазияси манфаатларига тўла мос келар эди. россия Ўрта Осиёда мустамлакачилик сиёсатини авж олдириш учун аввало темир йўл қурилишига киришилди. У Қизил – Арвот ва Ашхобод орқали 1888 й. 15 майда Самарқандга етиб келди. 1889 й. Маридан Кушкагача, 1899 йили Тошкент ва Андижонгача темир йўл ўтди. 1900 – 1905 йилларда Тошкент – Оренбурга темир йўли қурилди. Натижада ўлкадан кўплаб хом – ашё, табиий бойликларни ташиб кетиш имконияти кенгайди. Масалан, бухородан четга сотилган пахта 1850 – 60 йилларда қарийб 50000 пудни ташкил қилган бўлса, 1915 йилга келиб 2 млн пудга, қора кўл тери 30 – 40 минг донадан, 1,5 млн донага етди. Қишлоқ хўжалигида ҳам катта ўзгаришлар юз берди. Суғориладиган майдонлар кенгайди, қишлоқ хўжалик маҳсулотлари кўпайди. Айниқса пахтачиликнинг ривожланишига катта аҳамият берилди. Америкадан пахтанинг янги навлари келтирилиб катта майдонларга экила бошланди ва у бошқа қишлоқ хўжалик экинларини тобора сиқиб чиқара бошлади. Натижада Россия Туркистонда пахтачиликни ривожланиши хисобига чет эл пахтасига тўлаётган божидан қутилди. 1879 – 1898 йилларда 203 млн сўм давлат хазинасида қолди. Шу йиллар Туркистонда Россияга 26 млн пуд тола олиб кетилди. Америкадан келтирилаётган пахтага нисбатан Туркистон пахтасининг 60 млн сўм фойда олинди. Россияга пахта ташиб кетиш 5 млн пуддан 18 минг пудга етди. Агар 1900 йилда Россиянинг пахтага бўлган эҳтиёжининг 32,6 фоизи Туркистон ҳисобига қопланган бўлса, 1918 йилда бу кўрсатгич 55 фоизни ташкил қилди.

www.arxiv.uz Туркистон халқлари рисқини ҳам энидан, ҳам бўйидан қирқиш режасининг яна бир босқичи уларга Россия аҳолисини кўчириш орқали амалга оширилди. 1910 Туркистонда (Сирдарё, Самарқанд ва Фарғона вилоятларида) дастлабки 124 та рус посёлкалари вужудга келиб, уларда 70 минг киши яшаган (шаҳарлардаги руслар билан 200 минг киши). Кўчиб келганларнинг 3667 фоизи мол – мулксиз, 61 фоизи эса мутлақо пулсиз бўлиб, маҳаллий аҳолидан унумдор ерларни тортиб олинган олиб берилгач, аста – секин бойиб кетишди. Масалан, Еттисув аҳолиси қозоқ ва қирғизлар бўлиб, улардан кўчириб келинганлар фойджасига 2 млн десятина ер тортиб олинди. Бу ерда миллий муносабатлар кескинлаша бошлади. Еттисувда казаклар 30000 кишидан ортиқ бўлиб, уларнинг қўлида 610000 десятинадан ортиқ ер бор эди. қазаклар тортиб олиб ерларининг катта қисмини қозоқ ва қарғизларга ижара берар, уларни аёвсиз эксплутация қилар эди. Туркистон вилоятларининг тарақиёт даражаси ўша вақтда ҳар хил эди. фарғона синфий зиддиятларнинг кескинлиги билан ажралиб турар эди. бу ерда деҳқонлар кўпроқ табақаланиб миллий буржуазия шаклланаётган эди. фарғонада 16000 бойнинг 312000 десятина, 233000 камбағал деҳқоннинг атиги 98000 десятина ери бор эди. бу ерда экин майдонининг ярмидан кўпига пахта экилар эди. Туркистонда пахта заводлари билан бирга вино, пиво заводлари, тамаки фабрикаси пайдо бўлди. 1908 йили ўлкада 234 пахта тозалаш заводи бўлиб, уларнинг айримлари буғ ва керосин билан ишлаган,электр нури билан ёритилган. Уларда 7000 ишчи ишлаган. Пахта заводларидан ташқари 20 та ёғ заводи, 9 та вино заводи, 9 та ун заводи, 7 тамаки фабрикаси ва бошқалар бор эди. шаҳарларда саноатнинг ривожланиши Туркистон халқларининг ижтимоий – иқтисодий ўсишига таъсир кўрсатди. Йирик шаҳарлар (Тошкент, Қўқон, Андижон, Самарқанд, Хўжанд, Верний) аҳолиси 13 йил ичида (1897 йилдан 1910 йилгача) 440 мингдан 613 минг кишига кўпайди.

www.arxiv.uz Аҳолининг кўпайиб бориши айниқса, Фарғона водийсида яққол сезила бошлади. Ерсиз қолган деҳқонлар мардикорликка ёлланди. Мардикорлар 7 – 8 ойлаб уйларидан иш излаб чиқиб кетишар, 10 – 12 соатлаб қилган меҳнатларига ҳар куни ўртача 70 тийиндан ҳақ олишган. Агар ўша вақтда битта қўй 2 сўм, 1 кг ун – 4, гуруч – 5 тийин турганини ҳисобга олсак, мардикорлик иш куни анча баракали бўлган. Аграр муносабатларинин кесикнлашуви қишлоқ аҳолисини тобора икки табақа: бойлар ва камбағалларга ажрата бошлади. Камбағал деҳқонлар аҳволи жуда оғир бўлиб, уларнинг иш ҳайвонлари йўқ барча ишлар кетмон билан бажарилган. Меҳнат ниҳоятда оғир бўлсада, иш ҳақи паст эди. биринчи жаҳон урушидан Фарғона водийси деҳқонларнинг 50 % и қарзга ботган эди. 500 га яқин деҳқон фўз ерларини сув текинга сотишга мажбур бўлган. Пахта рус капиталини Ўрта осиёга кўплаб жалб қилди. 1913 йили “Беш - Бош” савдо – ишлаб чиқариш ташкилоти тузилиб, у 30 фоиз пахтани сотиб ола бошлади. Унинг ихтиёрида 29 та пахта тозалаш заводи бор эди. савдогар Вадъяевлар ихтиёрида эса 30 та завод бўлган. Россиянинг йирик банклари: рус Осиёбанки, Москва савдогарлик банки ва давлат банки асосий судхўрларга айланди.

www.arxiv.uz XX аср бошларида Россия мустақиллик сиёсатини авж олдирса – да, унинг асл мақсади ошкор баён қилинмас эди. туркистонинг пахтаси, пилласи, қоракўл териси, ғалласи газ ва неъфти Россия саноатини бойитиши, Туркистон рус саноати учун хом ашё базаси бўлиши керак эди. ўлкани босиб олишдан мақсад ҳам шу эди. фикримизни ойдинлаштириш учун 1906 йили март ойида ҳарбий вазирлик томонидан граф Вити номига юборилган хатда қуйидагиларни ўқиймиз. “Туркистон ўлкаси Россияга фойда келтириши мумкин бўлибгина қолмай, балки мажбурдирлар. Бу фойдалар Россиянинг ўлкани истило қилиш давридаги кетган ҳаражатларни қоплаш керак. Шунинг учун ҳам хукумат давлат ишларига оид барча йилиғларни ўтказишда ташаббсини ўз қўлларига олмоғи керак. Вақт ўта оз ва қимматдир. Уни бой бериш катта хатоларга олиб келади. Шунинг учун қуйидагиларни амалга ошириш керак: а) Фойдаланишдан четда қолган ерларни давлат ҳисобига ўтказишни тезлатиш. б) Ўлкани тоғ бойликларидан кенг фойдаланиш. в) Ўлкани руслар томонидан истило қилинишини кучайтиришга имконият яратиб бериш. Шуни ҳам назардан қочирмаслик керак – ки, Туркистон мусулмонлар бешигидир. Улар ҳеч қачон христианларга ён босмайдилар. Улар динсизларга бўлган ўз муносабатлари ва фақат куч ишлатилгандагина ўзгартириши ва ўз тақдирга тан бериши мумкин”. Руслар Ўрта Осиёни эгаллагач, маҳаллий халққа нисбатан ўз муомаласини ўзгартира бордилар. Энди улар Туркистон халқларини умумий бир ном билан сарт, деб атай бошладилар. Рус ҳукмдорлари энди сартлар етиштираётган хом ашёларни ўзларники ҳисоблаб, шу ернинг ўзида қайта ишлаш режасини туза бошладилар. Саноат корхоналарини қуриш режаси бир томондан ўлкада пахта якка ҳокимлигини кучайтирса, иккинчи томондан, ерсизлар кучидан унунмли фойдаланиш мумкин бўларди, чунки аҳолига ер

www.arxiv.uz етишмасди. Масалан, биргина 1890 йилнинг ўзидагина Марғилон уездида ҳаммаси бўлиб 13 минг 963 хўжалик ерсиз эди. Шундай қилиб, ўлкада корхоналар қуриш кенг йўлга қўйилди. 1914 йилнинг 1 январигача олинган маълумотларнинг гувоҳлик беришича, ўлкада 706 та корхона бўлган ва уларда 20 минг 925 киши меҳнат қилган. Бу корхоналарда асосаан хом ашё тайёрланар ва тўғри Россияга ташиб кетилар эди. ўша пайтда асосий корхоналарни санайдиган бўлсак, булар 46 та совун заводи, 40 та минерал сув тайёрлайдиган корхоналар, 20 та ғишт заводи, 197 та пахта тозалаш заводи ва ҳоказолар эди. ана шу завод ва фабрикалардаги қора ишчиларнинг 13,2 фоизи руслар, 86,8 фоизи эса “сарт”лар эди. Рус ҳукумати Туркистоннинг туб аҳолиси вакилларини олий ва ўрта бошқарув идораларига яқинлаштирмасдан, фақат қуйи муносабатларгагина тайинлар эди. ўзбеклар сиёсий ҳуқуқларидан маҳрум этилиб, хокимият бутунлай рус амалдорлари қўлида эди. туркистон генерал губернатори жуда катта ҳуқуқ ва имтиёзларга эга бўлиб, уни ҳатто ярим подшо деб атардилар. Россия қолоқлиги, золимлиги, кучлилиги билан Оврупа давлатлари орасида ажралиб турар эди. бу мамлакатда якка хокимлик хукумрон эди. рус истибдоди барча халқларни зулм исканжасида ушлаб турарди. Айниқса Ўрта Осиё халқлари ҳаёти ғоят мушкул эди. натижада ўлка халқлари ўртасида норозилик кучая бошлади, синфий зиддиятлар вужудга келди. Туркистон халқлари энди нафақат босқинчиларга қарши, балки маҳаллий ҳукмдорларга ҳам қарши чиқа бошладилар.

www.arxiv.uz Адабиётлар 1. И.А.Каримов Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Асарлар. Т. “Ўзбекистон”, 1996 1 жилд. 2. Ю.Баёний Шажаран Хоразмшохий Т. “Камалак”, 1991 3. Х.Зиёев Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. Т. “Шарқ”, 1998 4. Ш.Каримов, Р.Шамсутдинов Туркистон Русия босқини даврида. Андижон “Мерос”, 1995 5. Ш.Каримов Қафасдаги қуш орзуси. Т. 1992 6. Х.Мажидий Туркистон босқини Т. “Нур”, 1992 7. Туркистон Чор Россияси мустамлакачилиги даврида (Ўзбекистоннинг янги тарихи) 1 китоб, Т., 2000 йил.

Похожие

ХIХ асрнинг иккинчи ярмида Туркистонда Чор Россияси мустамлакачилик сиёсатига карши миллий озодлик харакатлари

ХIХ асрнинг иккинчи ярмида Туркистонда Чор Россияси мустамлакачилик сиёсатига қарши миллий озодлик ҳаракатлари

Чор Россиясининг Туркистонни босиб олиши. Чоризм истибдодига карши Туркистон халкларининг миллий озодлик кураши. Жадидчилик

Мустамлакачилик карамлик шароитида маьнавиятга муносабат ва унинг окибатлари

Чор Россиясининг мустамлакачилик даврида давлатчилигимиз. ( XIX асрнинг иккинчи ярми 1991 й )