Биринчи жаҳон урушининг сабаблари ва оқибатлари - История - Рефераты

Биринчи жаҳон урушининг сабаблари ва оқибатлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

156.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Биринчи жахон урушининг сабаблари. 2. Буюк Британиянинг ички ва таш қи сиёсати, мустамлакачилик сиёсати. Жахон урушига тайёргарлик. 3. Франция сиёсий зиддиятлар и . Мустамлакачилик урушлари , ички ва ташқи сиёсат и . 4. Италиянинг 1-жахон урушидаги позицияси. 5. XX-аср бошида Германия ички ва ташқи реакциянинг кучайиши ва жахон урушига тайёргарлик. 6. АҚШ нинг 1-жахон урушидаги позицияси. 7. Австрия – Венгрия Дуалистик бошқарув и нинг ривожи. Германия билан яқинлашув ва урушга тайёргарлик. 8. Хулоса .

www.arxiv.uz Биринчи жахон урушига олиб келган нарса империализмнинг ривожланиши, биринчи навбатда империалистлар ўртасидаги зиддиятларнинг кескинлашуви, Европа давлатларининг икки ҳарбий сиёсий блокка –Антанта билан Учлар иттифоқи ўртасида дунёни янаям аниқроғи бўлинган дунёни қайтадан бўлиб олиш учун кураш бўлди. 1914 йилга келиб, империалистик давлатлар ўртасидаги кураш ғоят кескинлашиб, сўнгги чегарага етди. Германия ва Англия зиддиятлари асосий зиддиятлар эди. Германия Англия ва Франция хисобига янги мустамлакаларни босиб олишни, Россияни кучсизлантиришни Европада ўз гегемонлигини ўрнатишни мақсад қилиб қўйишган эдилар. Германиянинг мақсадлари: а) биринчидан Францияни мағлуб этиш ва ундан катта миқдорда контрибуция олиш, шунингдек Франция қирғоқларида Германиянинг океан йўлини ва Англига қарши мустахкам мудофаа ва стратегик нуқтага эга бўлиш; б) Россияга яқин ерларда Германия қишлоқ хўжалиги учун қулай ҳудудга эга бўлиш; в) денгизда мутлақ ҳукумронлик ўрнатиш (“Мустамлакачиликни таъминлаш учун денгизлар мутлақ эркин бўлиши лозим” урушнинг мақсадлари тўғрисидаги Гитлернинг махфий докладидан; ) Мазкур урушда иштирок этган ҳар бир давлат ўз манфаътларидан келиб чиққан ҳолда турли мақсад ва режаларни ўз олдига қўйишган эдилар. Шу нуқтаии назардан 1-жахон урушидаги йирик империалистик давлатларнинг хсусан Германиянинг манфаътлари хсусида тўхталиб ўтсак: Инглиз империалистлари уруш йўли билан Германияни кучсизлантиришга, унинг мустамлакаларини бир қисмини босиб олишга, Усмонийлар империясини бўлиб юборишга умид қилган эдилар. Шу ўринда Буюк Британиянинг 1-жахон урушигача бўлган ички ва ташқи сиёсатига қисқача эътибор қаратиб ўтсак: Маълумки XIX -асрнинг 70-йилларида Буюк Британия дунёдаги энг қудратли ва йирик мустамлакачи давлат хисобланиб саноат, илм-фан ривожланиши жихатидан АҚШ ва Франциядан ҳам устун

www.arxiv.uz турарди. Бошқа индустриал давлатларда бўлгани каби бу ерда ҳам ёввойи капитализмнинг салбий оқибатлари туфайли 1 8 79, 1 8 82, 1 8 90 йилларда қишлоқ ҳўжалиги ва саноатда иқтисодий инқирозлар бўлиб ўтди. Табиийки, бунда й инқирозлар Англиянинг саноат соҳасидаги ҳукмронлигига чек қўйди. Қ иролича Виктори я (1 8 37-1 9 01) ва примьер- минстр либераллар лидери Гдастонлар илгари сурган «ажойиб яккалик» тамойилига ҳам путур е тади. XIX -аср 90 йилларга келиб Буюк Б ритания к ў мир қ а зиб чиқариш, пўлат эритиш , чўян ишлаб чиқариш , пахта е тиштириш соҳаларида АҚШ дан орт д а қолди. Окендаги ва мустамлакалардаги бозорларда рақобада янги ташкил топган Германия асосий рақиб га айланди. Аграр сохадаги инқирозлар туфайли қишлоқ хўжалиги махсулотлари икки ба роб а р камайди . С ано а т ва қишлоқ хўжалигидаги инқирозлар ишсизлар ў сишга олиб келди. Шунга қарамасдан сано а т қишлоқ хўжалиги ва молиявий соҳаларда йирик манап о л ия лар сони к ў пайиб, уларни нг ички ва ташқи сиёсатга таъсири янада кучайди. 1870-1 8 85 йилларда хукуматни бошқарган Гладс т онни нг лебирал лар хукумати ва Д изр ае линнинг кансе р ваторлар хукумати айнан мана шу манап олия лар ва юқори доиралар ман фа ати йўлида сиёсат юр и тди. Бу даврда қироллик хазинасига катта даромад келтирувчи яна бир манба судхўрлик молияси эди.1880-йилларда Англиянинг четга чиқарган судхўрлик молияси106 млн фунтстерлингга етди. XIX -аср охирига келиб инглиз ишчиларинниг ўз ҳақ ҳуқуқлари учун кураши ш тажрибаси анча ўсган эди. Ишчилар ҳаракатига тред-юнион социал демократик федерация 1 8 90 йилда ташкил топган мустақил ишчилар партияси бошчилк қилди . Фақатгина I-жахон Мустамлакачилик урушлари асосий маблағнинг армияга ва судхўрликка сарфланиши натижасида иқтисодий турғунлик янада мустахкамланди. XX-аср бошида Англиянинг илгарги сиёсий,иқтисодий мавқеини йўқотиши, оммавий ишчилар ҳаракатлари ҳукуматни янгича сиёсат олиб боришга мажубур этди. 1895-1902 йилларда ҳукуматни бошқарган

www.arxiv.uz Сольсберининг консерваторлар хукумати ички бозорни химоя қилиш учун протекционизм ни жорий этди. Шунга қарамасдан халқнинг ахволи яхшиланмади. Жахон уруши арафасида Англия ички хавфсизликни таъминлаш мақсадида ишчилар намойишлари ва ҳаракатларини таъқиқлаб,бутун эътиборни Учлар иттифоқига қарши уруш олиб боришга қаратди. Буюк Британия ташқи сиёсатдаги мустамлакачилик иқтисодий – сиёсий ғоявий э ксп а нция, ҳукмрон доираларнинг манфаатларидан к е лажакдаги режалар ва э хтиёжлардан келиб чиқди. XIX -асрнинг 2-чорагида инглизлар Ўрта Осиё масаласида Чор Р оссияси билан кескин рақобат олиб борди, бироқ Ўрта Осиёни эгаллаш да Р осси я га нисбатан Англиянинг имкониятлари чекланганлиги туфайли таъсир доиралар А ф ғонистондан нарига ўтмади. Ўрта Осиё масаласида руслардан мағлубиятга учра т ган инглизлар Россияга қарши урушларни фаол қўллаб қувватлади. 1 8 77-1 8 78 йи л лардаги рус-турк урушида Англия Туркияни қўллаб қувватлади. XIX -аср охирида Германия Италия каби ёш империялар пайдо бўлиб, дунёни бўлиб олиш авжига чиққан даврида Англия ҳам ўз ҳудудларини кенгайтириш учун О сиё ва А фрикада катта урушлар н и олиб борди. 1 8 77 йил Трансв о ал ь ва Оранж республикаларини а нн е к сия қили н ди. 1 8 78 йил консерваторлар хукумати А ф ғонисто г а қарши мустамлакачилик урушини бошлаб 1879 йил баҳорда асоратли Ган дамак шартномасини имзолаши билан якунланди. 1 87 9-1 8 80 йилларда Ди зра е ли ҳукумати зулусларнинг кучли қаршилиги туфайли уларнинг аксари я тини шафқатсиз қириб ташлади. 1 88 2 йилда Гла дстон ҳукумати Мисрни босиб олиб, Сувайш канали устидан ўз назоратини ўрнатиб шимолий Африкага таъсир кўрсатиш учун қулай таянч нуқтага эга бўлди. Олтин, о лмос ва бошқа хом ашёларга бой марказларни эгаллаш учун ҳаракатлар кучайиб борди.1 8 86 йил Нигерия ва С о мали тўлиқ забт э тилиб, қорамол ва юнг етказиб бериш мажбуриятини олди. 1 8 89 йил Кения, Танган и ка, 1 8 90 йилда Уганда забт этилди. Инглизларнинг асосий мақсади К ейптаундан Мисргача, Мисрдан Хиндистонгача бўлган ҳудудларда улкан

www.arxiv.uz таъсир доирасини вужудга к е лтиришдир. Шу мақса д да К ап калониясининг министри С.Ро д с 1 8 90 йилда Кейптаун- Қ охира-Кал ь кутта темир йўл лойиҳасини ишлаб чиқди. Лекин бу империалистик зидиятлар шароитида амалга ошмади. 1 8 96 йил Судан, 1 8 98 йил Хитойнинг Вей х авей порти ва Қ увайт инглизлар томонидан б о сиб олинди. 1 8 84 йилдан 1 9 00 йилга ч а Бри тан ия империяси 3700 минг квадрат мил ь .га кенгайди. Миллий озодлик ҳаракатларининг ашаддий душмани бўлган Англия XX-аср бошида Хитой ва Хиндистондаги мустақиллик учун курашларни шафқатсизларча жазолади. XIX -аср охири XX - аср бошида инглизлар учун жанубий А ф риканиг о лтин олмосга бой ҳудудлар ини босиб олиш , у ердаги бурлар хукмронлигига зарба бериш асосий мақсад бўлиб қолди. 1 8 99-1 9 02 йиллларда Тра н св о ал ь , Оран ж , Кап ва Натал ьда хукмронлик қилиш учун инглиз-бур уруши бўлиб, 1 9 02 йил 1 июнда Англиянинг ғалабси билан якунланди. Шу тариқа Англия жанубий Африканиг ҳўжайинига айланди. Бу даврда Англиянниг м устамлакаларидаги энг ҳавфли рақиби ёш Германия импрерияси бўлгани учун эски рақиблар Франция ва Россия билан муносабатларини яхшилаш ва Германияга қарши иттифоқ тузиш стратегияси амалга оширилди. Миср ва Марокаш юзасидан Франция билан, Э рон юзасидан Россия билан муносабатларни мўтадиллаштирган Англия 1 9 07 йил 31 августда Франция ва Рос сия билан Германияга қарши ҳарбий сиёсий иттифоқ- Антантага асос солди. Англия мустамлакаларни аёвсиз талаш ҳисобига жахон урушига тайёргарлик кўрди. Француз империалистлари хам, худди шундай мақсадга, яъни, уруш йўли билан Германияни кучсизлантиришга, унинг мустамлакаларини бир қисмини босиб олишга, Усмонийлар империясини бўлиб юборишга, бундан ташқари Эълзас ва Шарқий Лотарингияни қайтариб олишни, Германиянинг Саар ва Рейн вилоятларини босиб олишни истар эдилар. Франциянинг 1- жахон урушигача бўлган ички ва ташқи сиёсатига қисқача эътибор

www.arxiv.uz қаратадиган бўлсак: Биринчи жахон уруши арафасида Францияда у чинчи республиканинг ички ва ташқи сиёсати, мазкур даврдаги сиёсий, иқтисодий- ижтимоий аҳволи ва Франциянинг халқаро аҳволига эътибор қаратадиган бўлсак, вазиятнинг бирмунча мураккаблигини кўришимиз мумкин. Франция- Пруссия уруши, коммунанинг тор-мор этилиши, мустамлакачилик учун урушлар Франция иқтисодий тараққиётида турғунликнинг бошланишига, ишлаб чиқаришнинг турғунлашувига олиб келди. XIX -асрнинг 80-90 йилларида йирик Ф ранцуз м онополиялари, банкларнинг асосий капиталлари Австрия-Венгрия , Болқон, Жанубий Америка мамлакатларига қўйила бошлади. Судхўрлик капитали ишлаб чиқаришниг интенси в ўсишига ҳалақит берди. Шу даврда мамлакат президе н ти Адол ь ф Т ь ер ҳукумати э гри солиқларни ошириб, ижтимоий -с иёсий ҳуқуқларни бекор қилди 1 8 75 йил қабул қилинан конститутция Францияда учинчи республика– парламентар республикани тасдиқлади. Учинчи республика даврида ҳам мустамлакачилик урушларии олиб борилди. 1881 йил 12 майда Тунис босиб олинди.Туниснинг босиб олиниши Италия билан муносабатлар ни ёмонлаш тир ди. Франциянинг Германия, Италия, Австрия-Венгрия,Ангия билан муносабатлариниг ёмонлашуви ҳалқаро майдонда яккаланишга олиб келди. 1 8 83 йил шимолий Ветнам, 1 8 91 йил Гвин е я, 1 8 92 йил Даголия, 1 8 96 йил Мадагаскар босиб олинди. Ташқи сиёсатда манфаатларнинг умумийлиги, иқти с одий э ҳтиёжлар Россия билан яқинлашишни заруратга айлантирди. Мустамлакачилик урушлари халқ аҳволини янада оғирлаштирди. Ж.Гед, П.Лафарг раҳбарлигидаги бланкчилар, меҳнаткашлар манфа а тларини ҳимоя қилувчи партиялар р а дикаллар фаолияти жонланди . XIX -асрнинг 90-йиллари ўрталарида саноат аста-секин юксала бошлади. C аноат ишчиларининг сони 2,5 баробар кўпайди. Франция автомобил ишлаб чиқариш, авиация бўйича Европада е такчи ўринга чиқди. XX -аср б о шида си ё сий ҳаётда мўтадил республикачилар ва р а дикаллар партияси ўртасида шиддатли р ақобат кучайиб, бу р ақобат радикаллар

www.arxiv.uz фойдасига бўлди. Биринчи жаҳон уруши арафасида мамлакат президенти радикаллар лидери Р.Пуанкаре бўлиб, молия-саноат гигантларининг ички ва ташқи сиёсатда қаттиқ қўл сиёсат юритадиган раҳбарга бўлган э хтиёжидан келиб чиқиб сиёсат юритди ва бутун эътиборни жаҳон урушига тайёргарликка қаратди. XIX -аср охирида Франция халқаро майдонда изоляцияда қолган бўлса, XX -аср бошида Учлар иттифоқи томонидан бўлаётган таҳдидлар Россия ва Англия билан яқинлашишига мажбур этди. 1-жахон урушидан олдинги Италия позициясини билиб олиш учун, XIX -аср охири, XX-аср бошлариида Италия нинг иқтисодий, ижтимоий, сиёсий аҳволи, ички ва ташқи сиёсати хсусида сўз борар экан, иқтисодий тараққиётдаги муаммолар, монополияларнинг пайдо бўлиши, иш ташлашлар, ижтимоий ҳаракатлар, мустамлакачилик урушлари, Учлар иттифоқига аъзолик, жамиятнинг ички ва ташқи сиёсатига эътибор қаратиш лозим. Италиянинг мустақил давлат сифатида қарор топиши замонавий бозор муносабатлари, енгил ва оғир саноат, қишлоқ ҳўжалиги, ички ва ташқи савдонинг ривжланишига имкон яратди. Мамлакатда эски агара р муносабатлар сақланиб қолганлиги туфайли, капитализм қарама- қаршиликлар гирдобида ривожланди. Италия агар мамлакатлигича қолаверди. Натижада ўрта ч а саноат махсулоти қиймати XIX -аср охири, XX- аср бошлариида 1 миллиард лирани ташкил этс а, қишлоқ ҳўжалиги махсулотлари қиймати 3 милиард лирани ташкил э тди. Эски тузумдан молиявий муаммолар ҳам мерос бўлиб қолган бўлиб, Италиянинг ташқи қарзи 8300 млн. лирага е тди. Ҳукуматнинг қарзларидан қутулиш учун банклар комп ан иялар ва ташқи дунёдан қарз олишга мажбур бўли ши натижасида Италиянинг ички ва ташқи қарамлиги кучайди. Ички ва ташқи капиталлар ёрдамида турли соҳалар ривожлантирилди. Темир йўллар қуриш жадаллашди. Миллий саноат, валюта ва махсулотларни р ақобатдан хонавайрон бўлишга йўл қўймаслик учун протекционизм сиёсати олиб борилди. Енгил ва оғир саноат, қишлоқ хўжалигида ғалла е тиштириш

www.arxiv.uz суратлари о шиб борди. Саноат қишлоқ ҳўжалиги, товар пул муносабатларининг ривожланиш натижасида мазкур соҳаларни бошқарувчи йирик компаниялар, банклар пайдо бўлди. 1 8 87 йил Терн ь пўлат заводи, 1 8 89 йил «Монтекатини» кон саноати корхоналари ва бошқа ишлаб чиқариш комплекслари пайдо бўлди. Акционерлик жамиятлари кўпайиб 1 8 90 йилда уларнинг сони 574 тага е тиб, уларнинг капитали 1 9 35 милион лирага е тди. Булардан ташқари йирик банклар ҳам пайдо бўлди. Коммерция банки (1 8 74 йил), Ватикан фойдасига хизмат қилувчи Рим банки (1 8 80), Италия кр е дит банки (1 8 95 йил) энг йирик молия монополиялари бўлиб, уларнинг саноатга солган капитали 1 млн 795 минг лирани ташкил этди. XIX -аср охири XX-аср бошларида Италия иқтисодий тарақииётида талайгина муаммолар мавжуд бўлиб, бу мамлакатнинг аграр тараққиёт босқичидан, индустриал тараққиёт босқичига ўтишни қийинлаштирди. Бу қишлоқ ҳўжалигининг ривожланишида қолоқ аграр муносабатларнинг сақланиб қолиши ички бозорнинг торлиги, ишчилар ва дехқонларнинг аҳволи ни оғирлаш тир ди. Мустақилликнинг дастлабки давридаёқ кўзга ташланган асосий иқтисодий ижтимоий муаммо жануб муаммоси эди. Қ олоқ жануб эркин савдо–сотиқ натижасидаги р ақобатга дош беролмай, шимолга қарам бўлиб қолди. Жанубдаги аҳолининг яхши яшаш и учун Францияга ва бошқа давлатларга чиқиб к е тиш тараққиёт учун зарур имкониятларни заифлаштирди. Жанубдаги қолоқлик, қолоқ агара р муносабатлар, ноўрин солиқлар сиёсати, ноўрин меҳнат тақсимоти замирида ишчилар, дехқонларнинг барча ҳуқуқ ва эркинликларидан махрум этиш ва турмуш даражасини пасайиш и га олиб келди. Франческо К риспи (1 8 87-1 8 96) ҳукумати том маънодаги молия саноат кор ч алонларининг ҳукумати бўлгани учун ташқи сиёсатда мустамлакачилик урушларига алоҳида эътибор берди. Италияда қўшни давлатлардаги италиянлар яшайдиган худудларни қўшиб олишни талаб қилган шовинистик мухолифатнинг тарғиботи туфайли Франция, Австрия-Венгрия билан муносабатларни кескинлаштирди. Асосий рақиб, Франциянинг Италия қ и зиқиш доирасида бўлган Тунис ни босиб

www.arxiv.uz олиш и (1 8 81 йил) Италияни Францияга қарши Германия билан 1 8 82 йилда «Учлар иттифоқи» ҳарбий сиёсий блокига бирлашишга олиб келди. Италия асосий эътиборни Африкага қаратди. 1889 йилда С о мали, 1890 йилда Э ритрея босиб олинди. Бироқ 1896 йилда италян армиясининг Аббиссениядан мағлубияти Криспи хукуматининг инқирозига олиб келди. Табиийки бу янгича ички ва ташқи сиёсат юритишни талаб қилди. XIX-аср охирида ички сиёсатда фақатгина юқори доиралар манфаатини кўзлаб иш юритиш ва ҳалққа қарши сиёсат, оммавий иш ташлашлар ва Криспи ҳукуматининг инқирози XX-аср бошида инқироздан чиқиш учун янгича сиёсат-либерал сиёсат олиб боришни кун тартибига қўйди. Натижада XX-аср бошида ўзига хос либерал ислохотлар э раси бошланди. Бу ислохотлар Жавани Жоллити номи билан боғлиқ бўлиб, 1 9 03-1 9 14 йилларда бош вазир ва турли вазирликлар раҳбари сифатида фаолият юритди. Ж о ллити ислохотлари барча жабхаларнинг ривожланишида хизмат қилди. Тўқимачилик ва бошқа енгил ва оғир саноат тармоқларининг ривожланишига давлат хомийлик қилди. Протекционизм сиёсати саноат учун фойдали бўлсада, Жанубга, қишлоқ ҳўжалиги махсулотлари э кспортига салбий таъсир кўрсатди, и чки ва ташқи савдо эркинлаштирилди. Германия, Австрия-Венгрия , Швейцария, Бразилия билан савдо битимлари тузилиб, чет эл сармоясининг кириб к е лишига имконият яратилди. Малакали ишчилар иш ҳақи оширилди. Жамиятнинг ички сиёсатдаги либерал ислоҳатлари саноат, савдо- сотиқнинг ривожланишига, ижтимоий аҳволнинг қисман яхшиланишига туртки бўлди. XX-аср бошида йирик империялар ўртасида таъсир доиралар учун кураш авжига чиққан бир пайтда Жо ллити ҳукумати йирик давлатлар билан муносабатларни таъсир доиралар борасида ўзига хос битимларни имзолади. 1 9 02 йилда Италия билан Франция ўртасидаги кескин муносабатларни бартараф қилиш учун битим имзоланди. Битимга кўра томонлар бирор давлатнинг ҳужумига учрайдиган бўлса, қатъий бетараф бўлиш

www.arxiv.uz мажбуриятини олдилар. 1 9 09 йилда Италия Россия билан Австрия Венгриянинг Болқондаги таъсири кучайишига қарши шартнома имзоланди. Итали я Россияни «Босфор ва Даран е лл масаласи» да қувватлашга, Россия эса Триполитания ва Кирена и када Италия тарафида э канлигини билдирди. Натижада Италия Африкада ўзи қизиқаётган ҳудудларда эркин ҳаракатланиш имкониятинига эга бўлди. 1 9 11 йил 29 сентябрда Кирена и ка ва Трипотания каби ҳарбий- стратегик аҳамиятга эга нуқталарни қўлга киритиш учун Италия Туркияга – қ арши уруш бошлади. Урушда ғалаба қозониш учун 1,5 млн. лира сарфланди. Урушда Италия ғолиб чиқиб Кирен и ка ва Триаполитания қўшиб олинди. Ташқи сиёсатдаги ғалабалар Италияда ўнг шовинистлар фаоллашувини таъминлади. Уларга либерал ислохатлар туфайли иқтисодий- ижтимоий барқарорликни таъминлаган Жол лити иш бермай қўйди. Э нди уларга мамлакатда темир интизом ўрнатувчи, ғолибона урушлар олиб борадиган раҳбарият зарур эди. Ўнг шовинистлар тазйиқи остида 1 9 14 йил 14 мартда Ж о ллити исте ъ фога чиқди. Жоллитининг либерал ислохатлари Италияда иқтисодий, ижтимоий барқарорликни таъминлаб, халқаро майдондаги мавқеини мустахкамлашга хизмат қилган бўлса, Жахон уруши арафасида шовинистик ва ўнг оқимниг кучайиши натижасида либерализм даври тугаб, х окимият Саландра бошчилигидаги ўнг оқимга ўти шига в а Италия бутун эътиборини уруш олиб боришга қарат ишига олиб келди . Германияда м арказлашган давлатнинг ташкил топиши, иқтисодий тўсиқларниг бартараф этилиши, Франциядан тортиб олинган Эльзас ва Лотарингиядаги хом–ашё ресурсларининг ишга туширилиши, французлардан ундирилган контрибуция ва либерал ислохотлар саноат инқилобини бошлаб берди. Дрезден, Дармитад, Дисконто-Газ е л ь шафт каби монополия банклар Рейн Вестфал ь кўмир синди к ати, Умумий электр жамияти ва К рупп компаниялари пайдо бўлиб, улар инглиз, француз молия- саноат оли г а р хларига жиддий рақиб сифатида фаолият юритди.

www.arxiv.uz Ташқи сиёсатдаги асосий жихатлардан бири Францияни янада заифлаштириш шу орқали Европада гегемон бўлиш, ўзига мос ҳарбий сиёсий блокларни яратиш, рақибларни узил кесил бартарафлаштириш эди. Францияни изоляцияда қолдириш учун Бисмарк ташаббуси билан таркибида Австрия-Венгрия ва Россия бўлган Германия рахбарлигидаги 1 8 73 йил 23 октябрда «Уч император итифоққи»га асос солинди. 1 8 77-1 8 78 йиллардаги рус-турк урушида Германиянинг Туркияни қўллаб қувватлаши иттифоқнинг тарқалишига олиб келди. Франция ва Россия билан, шунингдек Африка борасида Англия билан зиддиятлар уларга қарши иттифоқчиларни излашга мажбур қилди. Шу мақсадда 1 8 82 йил Итали я ва Австрия-Венгрия билан «Учлар иттифоқи»га асос солинди. Кучли иттифоқчиларга эга бўлган Германия зарур ҳаётий маконларни қўлга киритиш учун босқинчиликни кучайтирди. 1 8 84 йил Камерун, Того, Гвин е я, 1 8 85 йил Мар ша л ор о ллари ва Занзибар босиб олинди. Бисмаркниг ички ва ташқи сиёсати Германиянинг бундан кейинги даврда мустамл а качи давлат сифатида дунёда г е гамонликка интилишини таъминлади. 1 8 88 йил канцлер Каприви даврида ички сиёсатда ижтимоий ҳаёт барқарорлашди. XX аср бошига келиб Германия саноат тараққиёти жихатидан АҚШдан кейинги ик к инчи ўринга чиқди. Буни н г асосий сабаби сармоянинг аксарияти судхўрликка эмас, ишлаб чиқаришни модернизация қилишга сарфланганлигидир. 1 9 00 йил канцлер бўлган Б ернгард фон Бю л овнниг янги божхона таърифи, яъни солиқлар сиёсати ва пруслаштириш сиёсати ижтимоий зиддиятлар ва иқтисодий инқирозларга сабаб бўлди. XIX -аср 90 йилларининг ўрталарида Т и нч океанидаги Кароли н а, Мариана, Самао ороллари забт этилди. 1 9 00 йил Хитойдаги м иллий озодлик ҳаракти бостирилди. Яқин шарқдаги нефт ь захираларини қўлга киритиш учун Бағдоддан Берлингача теми р йўл қуриш лойиҳаси Англиянинг Қ увайтда ўз протекторати н и ўрнатиш и т у файли амалга ошмади.

www.arxiv.uz Хукмрон д оиралар харбийлаштиришга алоҳида эътибор берган. Биринчи жахон уруши арафасида канцлер Бетман Гол ь вег хукумати сўл харакатлар ва ишчилар ғалаёнларини шафқатсиз бостирдилар. Ички инқирозни бартараф этиш учун немис юнкерлари, молия-саноат доиралари, ҳарбийлар жахон урушига зўр бериб таёрландилар. Бу эса уларниг инқирозини янада тезлаштирди. Германиянинг иттифоқдоши Австрия–Венгрия ХIХ-асрнинг охирида ижтимоий,сиёсий, иқтисодий жихатдан дуалистик монархияси империядаги миллий озодлик ҳаракатларини бостириш ва империяни сақлаб қолиш мақсадидаги икки халқ австриялик ва венгрияликларнинг сиёсий иттифоқи эди. Иқтисодий ҳаёт и да феодал анъаналар сақланиб қолган , с аноати заиф, Австрия-Венгрияда чет эл капиталининг таъсири сақланиб қолди. Бу даврда Австрия–Венгрия ҳукмрон доираларининг ўзига бўйсунувчи халқларга нисбатан юритилган иқтисодий, сиёсий, маданий–маъ нав ий жабҳалардаги зулмкор сиёсатлари империяда миллий озодлик ҳаракатларининг янги босқичини бошлаб берди. Ички сиёсати шовинизмга асосланган Габсбурглар ташқи сиёсатда Германия билан яқинлашиш, Жанубий- Шарқий Европада ўз гегемонлигини ўрнатиш, бу борадаги рақибларни заифлаштириш йўлидан боришди. Франция ва Туркияга қарши 1873 йилда Австрия - Венгрия, Германия, Россия «Уч император иттифоқи»ни тузди. Бироқ 1878 йилги рус- турк урушидан сўнг Берлин конгрессига кўра Россиянинг қизиқишидаги Босния Герцоговинанинг қўшиб олиниши Россия билан муносабатларнинг ёмонлашиб Уч император иттифоқининг тарқалишига олиб келди. Қ олаверса Берлин конгре с сида Болгариянинг ч е гаралари кенгайишига йўл қўйилмади. Болқон ярим ороли учун Англия, Франция, Россия, Туркия билан сиёсий - иқтисодий рақобат ва зиддиятлар Г абсбургларни уларнинг душманлари би л ан яқинлашишга мажбур этди. Натижада 1 8 82 йил Германия ва Италия билан ҳарбий сиёсий блок «Учлар ит ти фоқи» тузилди. Миллий диний зидиятлар ичида қолган Австрия–Венгрия XX-аср бошига келиб, энг қолоқ империялардан бири бўлиб қолди. Иқтисодий

www.arxiv.uz молиявий хаётда Франция, Германия, Б е лгия капиталлари ҳамон кучли таъсирга эга эди. Немис капитали электротехника, тоғ-кон саноати, қишлоқ ҳўжалигига ҳам фаол кириб борди. С аноат , қишлоқ ҳўжалиги , молиявий ҳаётда чет э л монополиялари ва банклар и нинг назорати ўрнатилиш и натижасида аҳоли турмуш даражаси янада пасайиб кетди. Шу даврда сиёсий иқтисодий ҳаёт ни бошқаришда те нг ҳуқуқл илик ни таъминлаш борасида Австрия - Венгрия ўртасида зиддият юзаг а келди. Чунки империяни бошқаришда австриялик ҳукмрон кучлар т е нг ҳуқуқий асосда бошқарув тамойиллари н и бузиб, ҳокимиятнинг катта қисмини ўз назоратига олиб Венгриянинг ҳуқуқларини поймол этди лар . Венгрия Сеймининг мустақиллик партияси рей х стагдан алоҳида божхона ва армия тузишга рухсат беришни талаб қилди. Фақатгина кучли полиция режими мухолифатнинг ривожланишига йўл қўймади. Миллий курашлар , Г а лициядаги поляклар ва украинлар ўртасидаги зид д иятлар, Тирол ь даги италянла р қўзғолони ва Чехиядаги чиқишлар билан янада кескинлашди. 1 90 5 йил 4 ноябрда Гау ч ҳкумати миллий исёнлар тазйиқи остида умумий сайлов ҳуқуқини жорий этишга мажбур бўлди. Бироқ сл а вянларга немис аҳолисига қараганда кам ўрин ажратилди. Асосий мақсади Болқонни босиб олиш бўлган тахт вориси Франц Фердинан д ва унинг ҳарбий партияси 1 9 08 йил 5 ноябрда Босн и я ва Герцоговинани босиб олди. Биринчи жахон урушига тайёргарлик кўраётган Г абсбурглар темир интизом ўрнатиш учун миллий кур а шларни бостириш йўлига ўтди. 1 9 12 йилда Хо р ватиядаги исёнларни синдириш учун унинг сейми тарқатиб юборилди. Карпаторти У краина си , Г а лициядаги поляклар қўзғолонлари шафқатсиз бостирилди. Шовинизм, жахон уруши ишчилар ҳаракатида оғмачи ревизионистларни вужудга келтирди. Уларнинг лидерлари Бауе, Аднер, Ренерлар маданий миллий автономия ғоясини тарғиб этди. Буни нг акси бўлган сўл социал - демократик партияларни н г чиқишлари шафқатсиз жазоланди. Жахон уруши арафасида империяни н г парчаланиб к е тишига йўл қўймаслик учун Франц Фердинан д ва унинг доираси Вен г рия ва Сл а вян ерларини т е нг ҳу қуқли асосда Австрия қўл

www.arxiv.uz остидаги федерацияга бирлаштиришни илгари сурган «Триализм» лойиҳасини ишлаб чиқди. Бу лойихани амалга ошириб бўлмасада, миллий низоларни курашларни чалғитиб жахон урушига кириб бориш учун ўзига хос сиёсий найранг бўлиб хизмат қилди. 1- жахон урушидан хар томонлама фойдаланган АҚШ ҳисобланади десак адашмаган бўламиз. XIX-аср охирида АҚШ ташқи сиёсатида аввалгидек Монро Доктринасининг панамериканизм тамойили амал қиларди. Иқтисодий ўсиш, хом-ашё, бозорлар, арзон ишчи кучига эхтиёж ва бошқа иқтисодий сиёсий манфаатлар ҳар томонлама қудратли бўлган АҚШни фаол экспанцияга чорлади. АҚШ учун Узоқ Шарқ ва Лотин Америкасида ўз ҳукумронлигини ўрнатиш алоҳида аҳамият касб этди. Хитой, Япония ва Корея бозорларига кириб боришда қулай таянч бўлган Гавай ороли 1898 йилда босиб олинди. 1871 йил АҚШ Кореяга асоратли шартномани қабул қилдирди. Лотин Америкасидан Франция капиталини сиқиб чиқариш учун 1889 йил Вашингтонда биринчи Панамерика конференцияси бўлиб ўтди. Унда АҚШ рахбарлигида Панама, Никарагуа, Куба, Пуерто-Рико давлатларини бирлаштирган ягона божхона тизимини жорий этиш масаласи кўриб чиқилди. Шакарқамишга бой Куба, Осиёдаги Филиппинни Испаниядан тортиб олиш учун 1898 йил апрелда АҚШ Испанияга қарши уруш эълон қилди ва уч ойда мағлубиятга учратди. 1898 йилнинг охирида Парижда имзоланган сулхга кўра Куба, Пуерто-Рико, Гуам, Филиппин (20 млн доллар эвазига) АҚШга ўтди. Дунёнинг энг бой мустамлакаси Хитойда АҚШ эркин ҳаракатланиш, товарлар олиб кириш ва хом-ашё олиб чиқишда Германия, Россия, Япония, Англияга қараганда кам имтиёзларга эга эди. Бу борадаги имкониятларни тенглаштириш учун 1889 йил октябрда давлат котиби Хейснинг «Очиқ эшиклар доктринаси» қабул қилинди. Қудратли молия, саноат олигархларининг янада кучайиши, XX-аср бошида иқтисодий тараққиёти жихатидан биринчи ўринга чиққан АҚШ дунёга хокимлик қиладиган давлатга айланди.

www.arxiv.uz 1 9 01 йил 14 сентябрда президент бўлган Т.Рузв е л ь т ташқи сиёсати «кат т а таёқ сиёсати» номи б илан юритилди. Бу куч ишлатиш йўли б илан заиф давлатларга ўз сўзини ўтказишдир. Бу Х итойдаги қўзғолонларни бостиришда, 1 9 07 йилда Сан-Доминго бож, молияси устидан АҚШ назоратиниг ўрнатилганлигини тасдиқловчи шартномани имзолатишда яққол намоён бўлди. Ташқи сиёсатдаги энг катта ютуқ П анама орқали Марказий Америка устидан назоратнинг ўрнатилиши бўлди. 1 9 03 йил 3 ноябрда Панамада метрополия Колумбияга қарши исён бошланди. Француз капитали Панамадан чиқиб кетди. АҚШниг ёрдами б илан Панама Колумбияни м а ғлубиятга учратди ва мустақилликни эълон қилди. Бироқ бу номигагина эди. 1 9 04 йил АҚШ ҳукумати П анама ҳукумати б илан канал қазиш ва темир йўл қуришга к е лишди ва шу тариқа П анама АҚШ таъсирига тушиб қолди. Панама канали 1 9 14 йилда қуриб битказилди. Биринчи жахон уруши арафасида дастлаб бетараф сиёсат олиб бориб, урушаётган давлатларга ҳарбий буюртмаларни сотиш ва кейинчалик Антанта томонидан урушда иштирок этиб ғолиб чиққан АҚШ дунёнинг энг қудратли давлати бўлиб қолди. Барча империалистик давлатларда уруш ва унга тайёргарлик амвжуд экани ҳолда фақатгина сабаб етишмаётганди. 1914 йил 28 июнда Австрия- Венгрия тахтлари вориси эрцгерцог Франс-Фердинанднинг ўлдирилишидан Берлин ҳукумати фойдаланиб қолди ва Сербияга ультиматум юборди ва унга қарши уруш эълон қилди. Сербияни қўллаб қувватлагани учун 1 августда Россияга, 3 августда унинг иттифоқчиси Францияга уруш эълон қилиш учун баҳона сифатида фойдаланди. Бир вақтнинг ўзида Германиянинг Белъгияга бостириб кириши 4 августда Белъгияни химоя қилиш бахонасида Англияни ҳам урушга киришига сабаб бўлди. Бир тарафда Германия ва Австрия- Венгрия иккинчи томондан Англия, Франция, Россия ўртасидаги уруш шу тариқа бошланди. Уруш жахон урушига айланди, чунки дунё нинг катта қисмини ўз назоратида ушлаб турган давлатлар урушга кирдилар.

www.arxiv.uz Шунингдек ушбу урушга бошқа империалистик давлатлар ҳам ўз манфаатлари доирасида ёки юқоридаги давлатларнинг сиёсий таъсири остида қўшилдилар. Масалан Япония вазиятдан фойдаланиб Германияга қарши уруш эълон қилди, яъни Германиянинг Тинч океанидаги мулкларини босиб олишга ва Хитойни бўйсундиришга киришди. Усмонийлар империяси Германия томонидан Антанта давлатларига қарши урушга кирди. Ушбу урушда дунёнинг турли ҳудудларидан 36 давлат иштирок этди. Ушбу уруш ҳаракатлари нафақат ҳарбий стратегик, балки дипломатик уруш ҳам эди. Сабаби уруш ҳаракатлари давомида мувозанатлар ўзгариши ҳам содир бўлади, масалан 1915 йилнинг кузида Германиянинг амалдаги иттифоқчиси Италия Антанта томонидан Германиянинг ўзига ва Австрия- Венгрияга қарши уруш эълон қилди. Германия ва Австрия-Венгрия эса Болгария ва Усмонийлар империяси билан биргаликда тўртлар иттифоқини тузишди. Гурмания бу уруш орқали бўлинган дунёни қайтадан бўлиб олиш, Европада ва дунёда гегемонлигини ўрнатиш, ўзининг асосий рақиблари бўлган Англия, Франция, Россия, АҚШни, шунингдек ҳаттоки ўзининг иттифоқдошлари бўлган Италия, Австрия-Венгрия, Болгария ва Усмонийлар империясини ҳам заифлаштириш ва бўйсундиришни мақсад қилиб олган бўлса, Антанта давлатлари ўз олдиларига қуйидаги мақсадларни қўйишган эдилар. 1. Германиянинг кучини ва унинг ҳарбий сиёсий ҳукумронлик тўғрисидаги даъвосини синдириш; 2. Ҳудудий ўзгаришларни миллатлар принциплари асосида белгилаш; 3. Россия Неманнинг қуйи оқимини ва Галициянинг шарқини қўшиб олади. Польшага эса Силезия ва Галициянинг ғарби қўшиб берилади; 4. Франция Элъзас ва Лотарингияни қайтариб олади; 5. Белъгия ҳудуди Германия ҳисобига кенгайтирилади; 6. Шлезвиг-Голштиния Данияга қайтарилади;

www.arxiv.uz 7. Греция Албаниянинг жанубий қисмини ўзига қўшиб олади; 8. Англия, Франция, Япония Германия мустамлакаларини бўлиб олади; 9. Германия ва унинг иттифоқдошлари Австрия-Венгрия, Болгария ва Усмонийлар империяси катта контрибуциялар тўлашадилар ва ҳоказо. Юқоридаги фикрлардан кўриниб турибдики 1-жахон урушида ҳар бир давлат ўз олдига қандайдир мақсадни ёки бошқача айтганда манфаатни қўйган. 1-жа ҳ он уруши ўзаро манфаатлар уруши, империалистик давлатларнинг дунёни қайтадан бўлиб олиш учун курашидан келиб чиқди.

www.arxiv.uz Фойдаланиладиган адабиётлар рўйхати: 1. С Д. Сказкин . Германская ис тория в новое и новейшее время. М.Наука.10 I 1070. 2. Холлиев А Г. «Жаҳон тарихи». Т. 2002. 3. И.С.Галкин. Н.Е.Застенкер. Янги тарих 3-том. Т: Ўқитувчи 1969. 4. Всемирная история в 12-ти томах М., Политиздат. 1960. 5. История дипломатии в 5-ти томах. М., Наука. 1959-1960; 6. Германия. Факты. Берлин. 2005; 7. Александров В. Новейшая история стран Европы и Америки. Учебы.пособие.М., 1988; 8. www.e-tarix.uz 9. www.ziyonet.uz

Похожие

Социализм емирилишининг сабаблари ва оқибатлари кўп қутбли дунё чизгилари

Россиянинг Туркистонни иқтисодий ва маънавий тутқунликда тутиш сиёсати ва унинг оқибатлари

Туркистоннинг хонликларга булиниб кетиши, унинг сабаблари ва окибатлари

Европа иттифоки ва унинг ташкил этилишининг асосий сабаблари

Туркистоннинг хонликларга бўлиниб кетиши, унинг сабаблари ва окибатлари