Социализм емирилишининг сабаблари ва оқибатлари кўп қутбли дунё чизгилари - История - Рефераты

Социализм емирилишининг сабаблари ва оқибатлари кўп қутбли дунё чизгилари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

144 KB

Социализм емирилишининг сабаблари ва оқибатлари кўп қ утбли дунё чизгилари Режа: 1. Социализм емирилишининг сабаблари ва оқибатлари кўп қ утбли дунё чизгилари 2. Коммунистик ҳаракатнинг зарбдор кучлари ва раҳбарлари бундай ҳолатнинг келиб чиқиш сабаблари 3. Кўп қ утбли дунё чизгилари

Социализм емирилишининг сабаблари ва оқибатлари кўп қ утбли дунё чизгилари Хозирги кунда барча халқлар ва давлатлар ер юзида бўлаётган воқеалар, тараққиёт жараёнлари билан узвий боғланган шароитда яшамоқдалар. Чунки, дунёнинг у ёки бу минтақасида бўлаётган кескинлик албатта, қўшни минтақаларда ҳам ўз таъсирини кўрсатиши табиийдир. Мамлакатимиз Президенти И.А.Каримовнинг 2000 йил сентябрь ойида БМТ Бош Ассамблеясида сўзлаган нутқини эслаш жоиздир. «Кимки қандайдир тор хавфсизлик қобиғига ўралиб, бу Европа, Америка ёки бошқа бирон минтақага тааллуқли дея «ўзга» давлатлар муаммоларидан гўё четда туришга интилаётган бўлса, мавжуд воқеликдан тамомила йироқдир, бугун дунё мамлакатлари бир-бири билан узвий боғлиқ ва ажралмасдир» 1 . Шу сабабли содир бўлган бундай ўзгаришларни чуқурроқ ўрганиб, уларга ўз муносабатимизни билдиришимиз муҳимдир. XX асрнинг охирида юз берган буюк воқеа сифатида тарихга кирган социализм системасининг емирилиши шубҳасиз тарихчиларнинг диққат марказида туриши табиийдир. Марказий ва Жануби-Шарқий Европадаги социалистик давлатларда шунингдек, СССРда юз берган ўзгаришлар жараёнининг келиб чиқиш сабаблари ва оқибатларини чуқур ўрганиш ҳамда тегишли хулосалар чиқариш, амалга оширилаётган ислоҳотчилик ҳаракатларини қиёсий равишда таҳлил қилиш ниҳоятда аҳамиятлидир. Афтидан 1989 йил 1848 йилга ўхшаб тарихда рамзий йил бўлиб қолди. Марказий ва Жануби-Шарқий Европа кўз ўнгимизда ўзгариб кетди, омманинг кучли ҳаракатлари натижасида авторитар тузумлар қулади, коммунистик партияларнинг якка ҳукмронлигига чек қўйилди. Баъзан фожиали ва олдиндан айтиб бўлмайдиган воқеалар содир бўлди. Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, собиқ совет кишиларининг аксарияти учун воқеаларнинг бундай бурилиш олиши кутилмаган ҳол бўлди ва деярли эсанкиратувчи таъсир кўрсатди. Буни шундай тушунтирса бўлади: Марказий 1 И.А.Каримов. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т.9.«Ўзбекистон». Т. 2001, 106-бет

ва Жануби-Шарқий Европа давлатларида ва СССРда кейинги йилларда юз берган реал ички жараёнлар, айтиш мумкин, Венгрия ва Польшани истисно қилганда, улар ўртасидаги ўзаро муносабатлар ва ҳамкорликнинг мураккаб муаммолари совет оммавий ахборот воситаларида айнан мушоҳада қилинмади ҳамда ёритилмади. Улар ўтмишнинг аянчли анъаналарига маҳлиё бўлиб, одатда бу мамлакатлардаги ишларнинг ҳақиқий аҳволини анча бўяб тасвирладилар, бунда яқинда ҳокимиятдан четлаштирилган доираларнинг расмий нуқтаи назарини ифодаладилар. Шу билан бир вақтда у ерда социал кескинлик кучая борди, охири 1989 йили охирида бўронга айланди ва тоталитар ҳамда авторитар бошқарув режимларига чек қўйилди. Марказий ва Жануби-Шарқий Европадаги, шунингдек, СССРдаги муҳим ўзгаришлар жараёни континентдаги муқитни тубдан ўзгартириб юборди. Совуқ муносабатлар урушига чек қўйилиб, /арб билан Шарқ ўртасида ишонч руҳи вужудга келди, Герман давлатларининг бирлашиш жараёнини тезлаштирди, мустақил давлатларнинг ташкил топишига замин тайёрлади. Аввало шуни айтиб ўтиш керакки, собиқ социалистик мамлакатлардаги ўзгаришлар жараёни жамиятдаги инқирозлар оқибатида, халқларнинг узоқ йиллар давомида етилиб келган пинҳоний норозиликлари натижасида юзага келди. Демак, 40-йиллар охирида «социалистик» инқилоблар ғалаба қилган ва форма жиҳатидан социалистик тузум ўрнатилган давлатларда омманинг антиавторитар ва антитоталитар чиқишлари бу тизимнинг тақидирини ҳал қилди. Бундай ўзгаришлар Руминиядан ташқари бошқа социалистик давлатларда қон тўкишларсиз амалга оширилди. Демак, социалистик давлатлардаги ўзгаришлар жараёни бирданига юзага келган йўқ, бунинг бошланишини олдинги 10-йилликлардан изламоқ керак. Бу ҳақда мутахассисларнинг бир неча марта баҳслари ва мунозарали тортишувлари бўлиб ўтганлигини эслаш жоиздир. Унда социалистик давлатларда юз бераётган ва етилиб келаётган кризисли жараёнлар муҳокама қилинганди, ундан қутулиш йўллари қидирилганди. Бироқ олимларнинг фикрлари маъмурий-буйруқбозлик аппарати раҳбарлари томонидан инобатга

олинмади. Натижада 1989 йилнинг охиридаги воқеаларнинг шиддатли кечиши ГДР, Руминия, Болгария, Чехословакия, Польша ва Венгрияда мавжуд бўлган социалистик тузумни остин-устун қилиб ташлади. Бу воқеалар ушбу давлатларда сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий кризисларнинг юқори чўққисига чиққанлигининг оқибати бўлди. Яна шуни таъкидлаш лозимки, ушбу жараёнлар юз беришининг асосий сабаби, 2-чи жаҳон урушидан кейинги йилларда асосан, 1947-48 йилларда социализм қуриш советча моделининг ушбу давлатларга айнан кўчирилиши оқибатида бўлди. Жамиятни бошқаришнинг Сталинча маъмурий-буйруқбозлик усулининг маҳаллий ва миллий хусусиятларни ҳисобга олмай Марказий ва Жануби- Шарқий Европадаги социалистик давлатлар ҳаётига айнан кўчирилиши нотўғри эканлигини ҳаётнинг ўзи кўрсатди. Тўғри ўша пайтда социализм қуришнинг советча моделидан бошқа йўл йўқ эди, бу йўл ягона, тўғри йўл деб қабул қилдирилганди. Бироқ, ушбу советча йўлни қабул қилдиришда халқларнинг кўп минг йиллик миллий анъаналари, урф-одатлари ва қадриятлари, маҳаллий шароитлари ва миллий хусусиятлари, диний эътиқоди ва чегаралари ҳисобга олинмади. Европада социализм йўлига ўтган давлатларда мавжуд совет моделини кўп партиявийлик асосида миллий ва маҳаллий хусусиятларга қараб ўзгартиришга уринишлар дарҳол буғиб ташланди. Совет моделидан бўйин товлаш, ёки сиёсий ва иқтисодий реформалар қилишга бўлган ҳар қандай уринишлар дарров давлатлар ўртасидаги келишмовчиликларнинг келиб чиқишига сабаб бўларди. Масалан, 1948 йилги Югославия билан келишмовчилик шундай келиб чиққан эди. Ўша вақтда деярлик барча компартиялар ВКП (б) йўлини маъқуллаб Югославия компартияси фаолиятини дастлаб, буржуача миллатчиликка бурилишда, сўнгра фашизм томон бурилишда ва кейинчалик тўғридан-тўғри Югославия халқининг миллий манфаатларига хоинлик қилишда айбладилар. Бу айблашлар 1948 йил июнида бўлган Коминформбюро резолюциясида, хусусан «Югославия компартиясидаги аҳволга доир» деган

хужжатда ва 1949 йил ноябрда қабул қилинган «Югославия компартияси қотиллар ва жосуслар ҳокимияти тепасида» деган хужжатда ўз аксини топди. Жамиятга бегона бўлган моделнинг тиқиштирилиши, халқларнинг ва мамлакатларнинг тарихий, миллий хусусиятларини ҳисобга олмасак, уни ўтмиш қадриятлари ва анъаналаридан, Европа ва дунё мамлакатлари билан юритиб келган кўп асрлик алоқаларидан ажратиб қўйиш сиёсатидан норозиликлар Югославиядан ташқари бошқа мамлакатларда ҳам социализм қуришнинг дастлабки йиллариданоқ бошланган эди. Маъқул бўлмаган советча моделдан воз кечиш ёки уни ислоҳ қилиш учун бўлган уринишларни биз 1953 йил Берлинда, 1956 йил Польша ва Венгрияда, 1968 йил Чехословакияда, 1980-81 йилларда Польшада юз берган воқеалар билан изоҳлаймиз. Афсуски, бундай ҳаракатлар турли хил йўллар билан, жумладан: куч ишлатиш йўли билан, СССРнинг «ҳарбий ёрдами» билан мамлакат раҳбарларини алмаштириш йўли билан ва «ревизионизмга» қарши жуда қаттиқ кураш олиб бориш йўли билан бостириларди. Марказга бўйсунишни сусайтирмаслик, империализмга қарши курашда социализм блокининг бирлигини сақлаб қолиш, ягона мафкуравий фронтнинг бирлиги учун кураш олиб бориш сиёсати халқларнинг ва давлатларнинг тарихий ва миллий қизиқишларидан устун қўйилди. Масалан: Варшава Шартномаси Мудофаа Ташкилоти аъзоларидан 5 давлатнинг (СССР, ГДР, Венгрия, Польша, Болгария) коллектив «интернационал» актга бирлашган ҳолда 1968 йил баҳорида Чехословакия давлати ҳудудига ўз қўшинларини киритишлари мавжуд тизимда бошланган инқирознинг олдини олиб қолиш учун ва куч ишлатиш йўли билан жаҳон социализм системасининг ўзини ҳам сақлаб қолишга бўлган уриниш эди. Коммунистик ҳаракатнинг зарбдор кучлари ва раҳбарлари бундай ҳолатнинг келиб чиқиш сабабларини билар эдилар. Шунинг учун ҳам /арбий Европа давлатлари компартияларининг фаол аъзолари орасида мунозарали дискуссиялар ҳам бўлди, Европанинг ўз хусусиятларини ҳисобга олиб, иш юритиш тарафдорлари бўлган «Еврокоммунизм» оқими ҳам вужудга келди.

Бироқ, 1969 йилги Коммунистик ва ишчи партиялари вакилларининг Халқаро кенгашидан кейин бундай ҳолатлар аниқ кўрина бошлаган бўлса ҳам, масалани коллектив бўлиб муҳокама қилишдан, кризисли ҳолатларни бартараф қилиш йўлларини излашдан кўпинча четлаб ўтилди. Коммунистик ва ишчи партиялари вакилларининг кенгашлари ва учрашувларида асосан «коммунистик бирлик учун», «тинчлик ва қуролсизланиш учун» кураш масалалари муҳокама қилинди. «Социалистик ҳамкорлик» идеологлари асосан, ўзларининг саъйи-ҳаракатларини коммунистик қурилишнинг «умумий қонуниятлари»ни ишлаб чиқишга қаратдилар. Хусусан, 1957 йилда бўлган кенгашда ушбу мазмундаги бир қанча хужжатлар қабул қилинди. Воқейликка ва социализм қуриш ишига янгича ёндошиш ҳаракатлари инкор қилиб келинди. Етилиб келаётган «касаллик» сабаблари ўрганилиш ўрнига у яшириб келинди. Шу йўл билан социалистик ҳамжамиятдаги портлаш жараёнлари бир мунча орқага сурилган эди. Бундай сиёсат юритиш асосан, 60-йиллар охири ва 70-йиллар бошларига келганида ўзининг номақбул сиёсат эканлигини кўрсата бошлади. Айниқса, қуролланиш пойгасини юқори даражада олиб бориш орқали НАТО блоки билан Варшава Шартномаси Ҳарбий Ташкилоти ўртасидаги кучлар мувозанатини сақлаб туришга уриниш ўта хавфли сиёсат эканлигидан бутун жаҳон ташвишга туша бошлади. Бу ўз навбатида социализмга ихлоси бор мамлакатларнинг ҳам ундан юз ўгириб кетишларига сабаб бўлди. Тўғри, бундай ҳолатлар ташқи сиёсат юритиш борасида социалистик мамлакатларни маълум даражада ижобий силжишлар қилишга мажбур қилди. 70-йиллар бошида Германия масаласини тинч йўл билан ҳал қилишга уриниш, 1970 йил 12 августда СССР билан ГФР ўртасида давлат шартномасининг имзоланиши, 1975 йилда Хельсинкида Умумевропа Кенгашининг чақирилиши, Европа континентида халқаро кескинликни юмшатишга эришиш ва бошқалар социалистик «ҳамдўстлик» мамлакатлари билан капиталистик мамлакатлар ўртасидаги қарама-қаршиликларни бир мунча юмшатгандай бўлди. Бироқ, социалистик «ҳамдўстлик» мамлакатлари

иқтисодий ҳаётидаги илгариги бошқариш усули ва марказдан қочувчи кучга қарши кураш йўли сақланиб қолаверди-ки, бу ўз навбатида социалистик «ҳамдўстлик» мамлакатлари халқ хўжалигининг жаҳон мамлакатлари халқ хўжалигида бўлаётган буюк ўзгаришлардан орқада қолиб, илмий-техника инқилоби талабларига жавоб беролмай қолишига олиб келди. Масалан: ГДРни олайлик, у ерга халқ хўжалигини юритишнинг советча модели айнан кўчирилгандан кейин, урушдан олдин ва уруш йилларида ГФР халқ хўжалиги билан бир хил даражада турган ГДР халқ хўжалиги социализм қурилиши йилларида бутунлай орқада қолиб кетди. 1989 йилга келганда ГДРдаги меҳнат унумдорлиги ГФРдагидан 40 фоиз паст бўлди. Сўз билан қурилаётган социализм ва коммунизм билан амалдаги социализм ўртасидаги жарлик тобора чуқурлашиб борди. Шуни айтиб ўтиш керакки, СССР да ҳам ва социалистик ҳамдўстлик мамлакатларининг биронтасида ҳам ўтган йиллар мобайнида халқ оммасининг турмуш фаровонлигини таъминлаган ва таъминлай оладиган, ривожланган капиталистик мамлакатлар халқ хўжалигига яқин бўлган мустаҳкам халқ хўжалиги тизими яратилмади. Социалистик халқ хўжалигидаги кризисли ҳолат йилдан-йилга чуқурлашиб борди, ишлаб чиқариш ва миллий даромад кўрсаткичлари пасайиб борди. Инфляция кучайиб, давлатларнинг ташқи қарзи ошиб борди. Қарор топган социалистик жамият демократиянинг энг олий формаси сифатида аталсада, аммо қоғоздаги декларация демократияси ҳақиқий ҳаётий демократик жамиятдан жуда йироқда турар эди. Инсон ҳуқуқлари масаласининг энг оддий элементларига ҳам зътибор берилмади. СССРдаги каби ҳамдўстлик ва Европадаги социалистик мамлакатларда ҳам социалистик жамият нуқсонларини, компартиялар сиёсатидаги хатоларни танқид қилиш, камчиликларни очиб ташлаш учун уриниш социализмга душманлик сифатида баҳоланди ва тегишли жазо чоралари қурилди. Социалистик жамиятнинг хато ва камчиликлардан холи бўлган жамият сифатида баҳоланиши ва сиёсат юритилиши, халқ оммаси кенг

табақаларининг фикри билан ҳисоблашмаслик, амалда уларни жамиятни бошқариш ишларидан четлаштириб, фақат топшириқлар ва буйруқларни бажарувчи пассив ижрочиларга айлантириб қўйиш, фикрлаш, новаторлик ва кашфиётлар қилиш ҳуқуқидан маҳрум қилиб қўйиш ва ҳоказолар маъмурий - буйруқбозлик усулида иш юритаётган компартиялар раҳбарларига нисбатан норозиликни кучайтириб борди. СССР ҳамда Марказий ва Жануби-Шарқий Европадаги социалистик давлатларнинг ички аҳволини кескинлаштирган, демократия мавжуд бўлмаган вазиятда сиёсий-мафкуравий ностабиллик учун шарт-шароит яратган бошқа муҳим омиллар ҳам бор эди. Авторитар режимлар жамиятни демократик асосда қуриш билан мувофиқ келмас эди. Халқ манфаатлари, унинг хоҳиш-истаклари ҳукмрон доиралар учун ҳеч нарса эмас эди. Фикрлар хилма-хиллиги исёнкорлик деб ҳисобланар ва таъқиб қилинар эди. Зеро, ҳар қандай бошқача фикрлашнинг олдини олиш учун репрессия машинаси доимо тайёр турар эди. «Диссидентлар» деб аталмиш кишилар, кўпинча шундай ном олган таниқли ёзувчилар, масалан Чехословакиянинг ўзгаришлар жараёнидан кейинги Президенти В.Гавел кабилар, шунингдек, маданият арбоблари, олимлар қамоқ ва судларга дучор қилинар ёки мамлакатдан сургун қилинарди. ГДР аҳолисининг 1989 йил 2-чи ярмида мамлакатдан ГФР томон оммавий равишда ўтиб кетишга уринишлари, 1-чи навбатда иқтисодий сабаблар билан эмас, балки сиёсий эркинликлар йўқлиги билан боғлиқ эканлигини ўтказилган социологик сўровлар кўрсатди. Минтақа мамлакатларида қонунчиликни бузишлар, порахўрлик, хазина ўғирлиги кенг ёйилди. Э.Хонеккер ва ГБСПнинг бошқа раҳбарлари яшаган уйларнинг ақл бовар қилмайдиган даражада жиҳозланишини ГДР телевиденияси орқали халққа кўрсатганда, бу нарса портлаган бомба сингари таассурот қолдирди. Ёки бошқа бир мисол, Т.Живковнинг давлат ҳисобидан шаҳар ташқарисида 40 дан ортиқ қароргоҳ, дала ҳовли ва овчилик уйлари қуриши, ов қилиш учун махсус қўриқхоналарнинг ташкил қилиниши, ёки бўлмаса, Н.Чаушеску чўмиладиган ваннанинг жумраги олтиндан,

Е.Чаушеску чўмиладиган ваннанинг жумраги кумушдан қилиниши, хуллас буларнинг ҳаммаси социалястик мамлакатлар раҳбарларининг барчасига теккан касал бўлиб, умумдавлат манфаатларига зид ва ёт бўлган ҳатти- ҳаракатлар эди. Булар «реал социализм»га путур етказган ва унинг инқирозга юз тутишига ўз ҳиссасини қўшган омиллардан бўлиб ҳисобланарди. Европадаги собиқ социалистик давлатларнинг барчаси ҳокимият қўлидан тортиб олиниб, ҳукмронлик мавқеини йўқотган компартияларнинг такдири аянчли кечган пайтда битта савол туғилди: ушбу партияларнинг доҳийлари, идеологлари ва назариётчилари партия ва ҳукумат фаолиятидаги ҳалокатга олиб борувчи хатоларни наҳотки кўрмаган бўлса? Албатта, уларни кўрмади ёки сезмади деб айта олмаймиз, улар нималарнидир ҳаётга қўллаб кўргандек бўлишди. Халқ хўжалигини бошқаришда дунё тажрибасидан фойдаланаётган ҳам бўлишди, янги-янги партия дастурлари, узоқ муддатли истиқболли режаларни ҳам қабул қилишди, ушбу дастурларда социализм жуда катта ютуқларга эришаётган жамият қилиб таърифланди. Мавжуд социализмни қандай социализм деб аташ кераклиги тўғрисида кўпгина мунозара ва дискусиялар бўлди. Уни ривожланган социализмми, ривожланаётган социализмми, ўтиш даврида турган социализмми ёки умуман ва узил кесил ғалаба қилган социализмми деб аташ кераклиги тўғрисидаги тортишувлар бўлди. Социализм афзалликларини илмий-техника инқилоби ютуқлари билан боғлаб олиб бориш кераклиги тўғрисида билағонликлар қилишди. Бироқ буларнинг ҳаммаси косметика лабораторияси чегарасида қолиб кетди, амалиётда қўлланмади. Савол туғилади, Европадаги социалистик мамлакатларда ҳукмронлик мавқеини йўқотиб, тарқатиб юборилган ва раҳбарлари жиноий жавобгарликка тортилган компартияларда ислоҳотлар қилиш мумкинмиди, шу партиялар ўз сиёсатларида ижобий, халқчил бўлган қайта қуриш ва янгиланишларни амалга ошириб, ўз ҳукмронликларини сақлаб қолишлари мумкинмиди? Шуни айтиб ўтиш керакки, ҳар бир нарсани ўз вақтида қилмаса, ёки вақтидан кечиктириброқ қилса оғир оқибатларга олиб келиши

турган гап. Масалан: 1985 йилда СССРда бошланган қайта қуришни КПСС раҳбарияти бошлади. Лекин бу қайта қуриш жуда кеч бошланганлиги учун, шу қайта қуришни бошлаб берган шахс ҳам, унинг партияси ҳам ҳокимиятда қололмади. Агар Чехословакияни оладиган бўлсак, мамлакатда реформани 1968 йил баҳорида бошлаш керак эди, чунки ЧКП фаолиятини омманинг катта қисми қўллаб-қувватлаган эди. ЧКП шундай йўл тутганда омма орасида ўз обрўсини сақлаб қолган бўларди. Партия раҳбарларининг алмаштирилиши билан бу реформанинг йўли тўсиб қўйилди ва ЧКПнинг омма орасида обрўсининг тушиб кетишига олиб келди. «Прага баҳори» мобайнида олға сурилган, кўп йиллар давомида қаттиқ танқид қилиниб, «турғунлик» идеологлари томонидан социал-реформизм рамзи деб эълон қилинган «демократик социализм» давлатини бунёд этиш ғояси ҳозирда бутунлай бошқача қабул қилинаётганлигини тушуниб олиш қийин эмас. Янги ижтимоий тузум ўз қиёфасини меҳнаткашлар оммаси сари бурмаса, бундай тузумнинг умри қисқалигини ҳаётнинг ўзи кўрсатди. Бизнинг назаримизда, 1989 йилнинг 4-декабрида СССР ва унинг иттифоқчилари томонидан қораланган, Варшава Шартномаси Ҳарбий Ташкилоти қўшинларининг 1968 йил Чехословакияга киритилиши билан Европадаги социалистик мамлакатларда маъмурий-буйруқбозлик тизимининг метиндек мустаҳкамлигини қарор топтиришга даъват этилган эди. Социализмнинг «олий мақсадлари» билан оқланувчи бу нарса тескари натижа келтирди - унинг нуфузига жиддий ва ҳалокатли зарба бердики, йигирма йилдан сўнг содир бўлган «Прага кузи», гўё «Прага баҳори»дан эстафетани қабул қилиб олаётгандай бўлди. Унинг раҳбарларидан бири А.Дубчек яна сиёсий саҳнада пайдо бўлиб, миллий мажлиснинг раиси бўлди. ГДРнинг баъзи бир собик, раҳбарларининг фикрича, республикада ўзгаришлар жараёнини 1983-84 йилларда бошлаш билан мамлакатдаги нормал ҳолатни сақлаб қолиш мумкин эди. Бундай бўлмагаилигининг сабаби, Шарқий Европадаги социалистик давлатларнинг раҳбарлари мавжуд

вазиятга тўғри баҳо бера олмадилар, тарихий жараёнлар палласи етилиб келганлигини ва зўравонлик сиёсати билан эски бошқариш системасини сақлаб қолиш мумкин эмаслигини англаб етмадилар. Тарих ўз ишини қилди, раҳбарларнинг баъзи бирларининг тақдири фожиали кечди, баъзи бирлариники қамоқ ва таъқиб остида бўлди. Натижада социалистик жамият қуриш учун қилинган 40 йиллик уринишлар остин-устун бўлиб кетди. Шуниси характерлики, қабул қилинган барча декларация ва конституцияларга, хужжатлар ва дастурларга қарамай Европадаги социалистик давлатларда тўлақонли инсонпарвар жамият қурилмаган эди. Ушбу мамлакатларда 60-йилларнинг охирларида социализм асосларини қуриш тўғрисида гап борса-да, бироқ кейинги йилларда социализм қуриш йўлидаги ҳаракатлар қийинчиликлар билан силжиди, амалда турғунлик ҳукм сурди. Ҳозирда Европа мамлакатларида юз берган воқеалар СССРдаги қайта қуришнинг бевосита оқибатидир, деювчи кенг тарқалган фикрни тез-тез эшитиш мумкин. Жиловлар ечилди, оқибатда шундай бўлди деювчилар қаттиқ адашади. Албатта, СССРдаги қайта қуриш, «Брежнев доктринаси»дан воз кечиш Европа регионидаги инқилобий жараёнларга ижобий таъсир кўрсатди. Аниқроғи уларни тезлаштирди. Бироқ биз кўрсатаётган ибратомуз ўзгаришларнинг чуқур ички характерга эга эканлигини ҳамда сталинча ва янги сталинча типдаги ижтимоий тизимнинг инқирози билан чамбарчас боғлиқлигини унутмаслик керак. Социализмнинг буйруқбозлик-бюрократик модели Европадаги социалистик мамлакатларда ижтимоий манфаатларда бир неча маротаба тўқнаш келганлигини юқорида айтиб ўтдик. 1956 йил Венгрия воқеасининг бостирилишини венгерлар ҳозирги пайтда каттагина миқёсдаги ислоҳотларни амалга оширишга ҳалақит берган «миллий фожиа» деб ҳисобламокдалар.

СССРда бошланган қайта қуришни демократик қайта қуришларни амалга оширишга тўсиқ бўлиб келган ғовнинг олиб ташланиши деб баҳолашимиз мумкин. Хўш, ғов олиб - ташланибди, унда нима учун Европадаги социалистик давлатларда ўзгаришлар жараёни 1985 йилдан бошланмади? Буни шундай изоҳлаш мумкин: СССРда бошланган қайта қуришнинг дастлабки йилларидаги қийинчиликлар билан, шунингдек, 1956, 1968, 1980 - 81 йиллардаги тарихий жараёнларнинг аччик, сабоқлари Европадаги социалистик давлатларни бирмунча ўйлантириб қўйди. Улар агар ўзгаришлар жараёнини бошласак бошимизга яна оғир кулфатлар тушмасмикан деган хадиксираш ва қурқув билан кутиб турдилар. Бунинг устига 1981 йидда бошланган Польшадаги тарихий жараённинг инқирозли ҳолатда чўзилиб кетиши, эски ҳокимиятни сақлаб қолиш учун ҳамма воситалар ишга солиниб 1981 йилнинг декабрида ҳарбий ҳолатнинг эълон қилиниши ҳам қўшни социалистик давлатларни бирмунча ўйлантириб қўйган эди. 1986 йилнинг ноябрида Москвада социалистик давлатлар раҳбарларининг учрашувида СССР раҳбари бундан буён СССР Европадаги социалистик давлатларга нисбатан ўз ҳукмини ўтказишдан воз кечганлигини, уларнинг ички ишларига бундан буён аралашмаслигини маълум қилди. Шунда ҳам улар бу алдов эмасмикан деган ўйда кутиб туришди. Ниҳоят 1989 йилнинг 15 февралида Совет қўшинларнинг Афғонистондан олиб чиқилиши ва шу мамлакатга қўшин киритишнинг хато бўлганлигини совет ҳукумати томонидан тан олиниши, 1956 йил Венгрияга, 1968 йил Чехословакияга қўшинлар киритилишининг ҳам бу давлатларнинг ички ишларига зўрлик билан аралашиш деб баҳоланиши ва мазкур ишлар учун бу давлатлардан кечирим сўралиши социалистик ҳамдўстлик мамлакатларидаги ҳадиксирашларга чек қўйди. Шундан кейин ўзгаришлар жараёни шиддатли кечди. СССРнинг аралашмаслик позициясида туриши бир-бирига қарши турувчи кучларнинг

бирини афсуслантирса, иккинчисини курашга отлантиради. Натижада Чехословакия, Болгария, ГДР г Польша, Венгрия ва Руминия давлатларида халқ оммасининг шиддатли чиқишлари бюрократик бошқариш тизимининг тўғонини қўпориб ташлади. Руминияда аҳвол янада фожиали кечди, Югославияда курашлар шу даражада кескинлашиб кетдики, унинг парчаланиб кетиши етмагандай қирғинбарот фуқаролар уруши узоқ йилларга чўзилди. СССРда ва Шарқий Европадаги социалистик давлатларда бўлган ўзгаришлар жараёни Шарқ ва /арб тарихчилари орасида ҳам, давлат арбоблари орасида ҳам «Социализм - ва коммунизмнинг тарихий тақдири ҳалокатли тугади» деган хулосани туғдирди. Масалан: АҚШнинг собиқ давлат арбобларидан бири З.Бжезинский ўзининг «Буюк ағдарилиш, XX асрда коммунизмнинг туғилиши ва ўлиши» деган китобида: - «Коммунизм бугун мафкуравий жиҳатдан ҳам, сифат жиҳатдан ҳам умумий инқироз ҳолатидадир» - деб ёзган эди. Профессор З.Бжезинский СССРга алоҳида эътибор бериб: «20-йилларда дунё давлатлари СССРдаги коммунистик қурилиш тажрибасини бирон-бир натижа беради деб кутгандилар. Бу тахмин айниқса 2-чи жаҳон урушидан кейин 60-йилларгача ишонч қозониб келажак такдири коммунизм билан боғлиқ бўлади дейишга асос бўлган эди. Бироқ кейинги йилларда СССР кишиларни ва давлатларни ўзига жалб қилмайдиган, халқ хўжалиги турғунликка юз тутган давлатга айланиб қолдики, бу коммунистик жамиятнинг келажаги йўқлигини кўрсатади»,- деган эди. Шарқий Европадаги социалистик давлатларда юз берган ўзгаришлар жараёни тарихга зўравонлик ҳукмини ўтказишга уринишнинг яроқсизлигини, куч ишлатиш ва гегемонлик йўли билан сиёсат юритишнинг оғир оқибатлар билан туташлигини кўрсатди. Кўпгина партиялар ва сиёсий кучлар шундай йўл тутишлари оқибатида тарих майдонидан мағлуб бўлиб чиқиб кетдилар. Бироқ, шуни айтиш лозимки, жамиятнинг мазмунини ва партияларнинг яхши ёки ёмонлигини уларнинг қандай ном билан аталиши белгиламайди, аксинча, амалга оширилган ишларнинг кўлами ва халқпарварлиги

белгилайди. Шу нуқтаи назардан оладиган бўлсак, жамиятнинг социализм деб сиёсий етакчи кучларнинг компартиялар деб номланишини қоралаш унчалик тўғри эмас. Фақат шуниси ачинарлики, ўзларини халқ манфаати учун хизмат қилувчи, унинг дарди ва ғами билан ёнувчи кишилар қилиб кўрсатган раҳбар коммунистларгина айбдордирлар. Коммунистик партия ҳам социализм жамияти ҳам шунинг учун кишилар назарида ёмон кўриниб қолдики, юқоридаги чиновник-бюрократлар барча қилғиликларини социализм ва коммунистик партия номидан қилдилар. 1989 йилнинг охиридаги анкета сўровларнинг натижаси шуни кўрсатдики, Чехословакиядаги оддий кишиларнинг кўпчилиги «Ҳокимият тепасида коммунистлар турадими, демократлар турадими бизга барибир. Энг муҳими кишиларнинг яхши яшаши ва меҳнат қилиши учун шароит яратиб берилса бўлди, шуниси ачинарлики, бизни узоқ йиллар давомида калтафаҳмлар бошқариб қелди»,- дейишди. Европадаги собиқ социалистик давлатларда бўлган ўзгаришлар жараёнидан кейин кўплаб партиялар сиёсий майдонга келди. Бўлиб ўтган демократик парламент сайловларида улар иштирок этсаларда, бу партияларнинг қайсилари қанча вақт яшаб туриши мумкиилиги тўғрисида бирон нарса дейиш қийин бўлди. Парламент сайловларидан кейин ҳокимиятга ўнг центристлар блоки чиқиб олди, баъзи бир мамлакатларда ҳал қилувчи ролни синфий партиялар эмас, балки янгидан тузилган Польшадаги «Бирдамлик» формасидаги халқ ҳаракатлари ўйнадилар. Хусусан, Словакияда «Зўравонликка қарши жамоатчилик ҳаракати», Болгарияда «Демократик кучлар иттифоқи» ва ҳоказо. Бир қанча ҳукмрон партиялар Польша БИПни ҳисобга олмаганда, жумладан ВСИП, ГБСП, РКП, ЮКП ва ЧКП қайта қуришнинг дастлабки давридаёқ ўз фаолиятларини тўхтатдилар. Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, 1989 йилдан бошланган ўзгаришлар жараёни форма жиҳатидан Европа қитъасида «орқага қайтиш» процессини бошлаб берди. Варшава Шартномаси мудофаа ташкилоти ўз фаолиятини тўхтатди. Ўзаро Иқтисодий Ёрдам Кенгаши тугаб кетди, ГДР ГФР билан

қўшилиб, ягона Германия давлати ташкил топди. Чехословакия Чехия ва Словакия давлатларига, Югославия бир қанча мустақил давлатларга бўлиниб кетди. СССР қуролли кучлари Марказий ва Жануби-Шарқий Европа давлатларидан олиб чиқиб кетилди. Россиянинг сўнгги қўшинлари ҳам Германия давлати ҳудудидан 1994 йилнинг охирида олиб чиқиб кетилди. Марказий ва Жануби-Шарқий Европадаги собиқ социалистик давлатларда иккинчи жаҳон урушидан кейинги йилларда нишонланиб келинган байрам кунлари ҳам ўзгартирилди. Масалан; Болгарияда 9 сентябрь (1944 йил фронтининг тузилиши) куни ўрнига 3 март – (1878 йил Сан Стефано битими имзоланиши) куни; Руминияда 23 август (1944 йил Антонеску диктатурасининг ағдарилган) куни ўрнига 1 декабрь - (1918 йил Руминияга Трансильваниянинг қўшилган) куни; Чехословакияда 9 май (1945 йил Чехословакиянинг озод қилинган) куни ўрнига 28 октябрь (1918 йил Чехословакиянинг мустақиллиги эълон қилинган) куни; Польшада 22 июль (1944 йил Польша миллатини озод қилиш комитети эълон қилинган) куни ўрнига 11 ноябрь - (1918 йил Польшанинг мустақиллиги эълон қилинган) куни; Венгрияда 4 апрелъ (1945 йил фашизмдан озод қилинган) кун ўрнига 23 октябрь (1956 йил Будапешт қўзғолони бошланган) куни миллий байрам кунлари сифатида нишонланадиган бўлди. Бу мамлакатларда - иккинчи жаҳон уруши йиллари тарихи ва ундан кейинги ўтган йиллар тарихи қайта ёзилди. Кўп қ утбли дунё чизгилари “Совуқ уруш”нинг тугаши кун тартибида геосиёсий кучларнинг янги конфигурацияси, икки қутбли дунё тартибли тизимини алмаштиришни олиб чиқди. Халқаро-сиёсий саҳнада 2 қудратли давлатларнинг бирини йўқолиши, бошқа қудратли давлат - АҚШ бошчилигида бир қутбли дунё тартибини шаклланиши хулосасини беради. Бироқ, шуни ҳам эсдан чиқармаслик керакки, ўзгаришлар натижасида фақатгина Россияни эмас, балки АҚШнинг ҳам геосиёсий шароити ўзгаради. “Совуқ уруш” давридаги ўлчамлар янги шароитларга тўғри келмайди. Ҳар қандай давлатга, шу билан

бирга Россия ва АҚШга янги шароитдаги дунё геополитик кенглигида ўз роли ва ўрнини излашга тўғри келди. Ғарб бошқарув доирасининг бир қисми АҚШ янги шароитида ягона қудратли давлат бўла олмаслигини тўлалигича англашди. Бошқа қисмдагилар бунга қўшилишлари қийин бўлди. Бу қисм вакиллари дунё жамиятида АҚШнинг ягона сардорлик ролини сақлаб қолишга ҳаракат қилишди. Буни тадбиқ этишдаги муҳим асбоблардан бири сифатида Америка бошлиқлари НАТОНи танлашди. НАТО ҳарбий-сиёсий иттифоқ икки қутбли дунёнинг бир қутби сифатида ташкил топди. “Совуқ уруш”нинг тугаши ва Совет Иттифоқининг емирилиши билан НАТО тузилишининг энг муҳим сабаблари йўқолди. Бироқ ғарб давлатлари бошлиқлари, бошқалардан кўра АҚШ ҳарбий-сиёсий блокнинг мустаҳкамлаш ва кейинчалик кенгайтириш, халқаро хавфсизликни таъминлашдаги ролини ошириш режасини амалга оширишди. АҚШнинг дунёда сардорлик учун кураши, НАТОнинг кенгайиши ҳисобида унинг тўғри ҳарбий-сиёсий таъсирининг кенгайиши америкалик бошлиқларнинг халқаро ташкилотларга нисбатан қаттиқ шароити дунё сиёсати тизимининг текис шаклланиши, бу “совуқ уруш”нинг давоми деб даъво қилувчи давлат бошлиқларига катта хавф туғдирди. Бироқ замонавий сиёсатда “Америка фактори” энг муҳим шароит сифатида катта аҳамият касб этади. Ер шарининг ҳамма бурчакларидаги одамлар авлодларига Америка сиёсий қарамлик ва моддий қийинчиликлардан қутилиш йўлини кўрсатувчи нур сифатида хизмат қилди. Катта Шимолий Америка континентининг тез эгалланиши, қишлоқ хўжалиги ва енгил саноатнинг тез ривожланиши, тарихда кўрилмаган моддий бойликларнинг ошиб бориши кўпгина халқларнинг бошқа давлат ва халқларнинг тақдиридан кўра унинг тақдири яхшилигига ишонтирди. Ҳар қандай бошқа ғоядай, Америка ғояси ўзининг ривожланиш ва ривожланган деворларига эгадир. У учун ривожланган давр “совуқ уруш”

даври бўлди. Шунинг учун Вашингтонга тарих дарсларига ўқиш ва тегишли хулосалар чиқариши қийин, чунки АҚШга бир қутбли дунёда ягона қудратли давлат статусини беришни ёқлаб чиққанлар бўлди. “ХХ аср Америка асри эди. ХХ1 аср ҳам Америка асри бўлди”, деб ёзган машҳур политолог С.Хантингтон бу вазиятнинг ғоявий базасини келтирди. Албатта, америкаликларнинг биринчи кўринишга бунга етарли моддий, мафкуравий, психологик ва геосиёсий характерга эга сабаблари мавжуд эди. Тарихда СССР номи билан собиқ бош рақиби вайрон бўлди. Америка эса ўз қудратининг охирги нуқтасига етди. У дунёдаги энг қудратли иқтисодий ва ҳарбий-сиёсий давлат саналиб, келажакда ҳам шундай бўлиб қолади. Лекин ҳозирги кунги шароитдан келиб шуни айтиш керакки, бир давлат у қанчалик қудратли бўлмасин ҳозирги қийин турли масалалар билан тўла дунёни бошқара олмайди. Охирги ўн йилликларда АҚШнинг бир ўзи дунёни бошқара олмаслигига гувоҳлик берувчи кўпгина аниқ маълумотлар мавжуд. Ундан ташқари энг қудратли давлат номи ҳозирги кунда йўқолиб кетмоқда. 7. Вужудга келган аниқликларга кўра икки қутбли дунё тартиби бўлмасдан бир неча давлат бошлиқлари ва теоретиклари томонидан геосиёсий кучларнинг учбурчакли жойлашуви - уч маркази АҚШ, Ғарбий Европа ва Японияга таянувчи тартиб илгари сурилмоқда. Индустриал дунёнинг бу марказлари орасидаги иқтисодий ёки бошқа низоларни янгилик деб бўлмайди. Аммо, “совуқ уруш”нинг тугаши билан улар янги ўлчам ва янги сифатларни қабул қилмоқдалар. Бу шаклланаётган кўп қутбли дунё тартибининг табиатидан келиб чиқмоқда. Иерархик тизимидаги давлатларнинг “совуқ уруш” даври учун анъанавий даврдан янги тузимига ўтиш режалаштирилган. АҚШ ва унинг иттифоқчилари ўртасида сифатли ўзгаришлар бўлиб ўтди. Охирги Америкага нисбатан “кичик укалик” комплексидан, яъни урушдан кейинги даврда совет босқинидан ёнини олувчи коплексдан бирин-кетин озод бўлинди. Ғарб ва Шарқ ўртасидаги ғоявий ва тизимлараро

низо тугаган пайтда, у ёки бу давлатга ҳарбий ёки ҳарбий-сиёсий таъсири кўп томонлама ўз аҳамиятини йўқотди. Давлатнинг кучи, потенциали ва қудратини кўрсатувчи асосий кўрсаткичлар иқтисодий, илмий ва техникавий, ундан сўнг ҳарбий имкониятларидан келиб чиқди. Бу соҳаларда АҚШ тез ривожланувчи индустриал давлатлар-Европа иқтисодий Иттифоқ аъзолари ва Япониядан орқада эди. Америка ғоясига қарши иккинчи туғилишни бошдан кечираётган Европа ғояси ва Хитой модели, янги индустриал давлатлар (Жанубий-Шарқий Осиёнинг “кичик аждаҳолар”) ўз моделлари билан чиқишди. Дунё сиёсатида Европани ролини ошириш учун бу ҳудудда интеграцион жараённинг омадлари, умумий иқтисодий ва илмий-техникавий имкониятларга ошиб бориши асос бўлди. 70-йилларда Ғарб тафаккур доираларида Европанинг йиқилиш тезиси машҳур бўлса, 1990 йил 344,6 млн аҳолиси бор Европа жамияти АҚШга нисбатан (5,47 трлн.доллар) 5,53 трлн.доллар кўп маҳсулот ишлаб чиқарди. 80-йилларда ҳамма Европанинг қайта туғилиши-геосиёсий ва руҳий куч сифатида ишонарли гапира бошлашди, “катта” ва “кичик ука” муносабатлардан тенг ҳамкорлар муносабатига ўтишига асос яратди. Европа давлатларнинг бундан “европезация” сиёсати, ўзини-ўзи бошқаришни қўлга киритиши 80-йилларнинг бошларида Европа давлатлари америкаликларнинг СССР билан муносабатда қаттиқ йўналишига қаршилик кўрсатаётган бир пайтда бошланди. “Совуқ уруши” тугаши билан бу тенденция кучайди. Европаликлар Вашингтон қўл остидан чиқишни очиқ айтишди. Улар халқаро саҳнада ва НАТОда ўз ролини кенгайтириши, айниқса, низоларни ечишда жавобгарлик ва катта юкни ўз зиммасига олишга тайёргарлигини айтишди. Бу контекстдаги ўсиб борувчи ролни Ғарбий Европа давлатларнинг ҳарбий-сиёсий альянси ҳисобланадиган Ғарбий Европа Иттифоқига (ЗЕС) берилди. Ғарбий Европа Иттифоқи антоном бошқарув тизимини яратиш режалари ишлаб

чиқилмоқда. Воқеаларнинг бундай ривожланишига кўра НАТО ягона эмас, балки Европа хавфсизликни таъминловчи икки танячдан бири бўлиб қолиши мумкин. СССРнинг емирилиши ва Европа континентида сиёсий хаританинг ўзгариши Европа Иттифоқини паст социалистик мамлакатларнинг тортиш марказига айланди. Марказий ва Шарқий Европа давлатлари тўғрисини айтганда Европа билан бирлашишди. “Шарқий Европа” ва “Марказий Европа” сўзлари яна ўзининг илгариги сиёсий-географик ва геосиёсий маъносини олди. Тоталитар тизимнинг емирилишини бошидан кечирган халқлар учун “ягона Европа” “тоғдаги шаҳар”га айланди. Европа марказидан ташқари ҳозирги дунё тақдирига Осиё-Тинч океани ҳудуди катта таъсир кўрсатди. Х1Х аср охирида АҚШнинг ўша пайтдаги давлат (сектори) котиби Ж.Хей “Ўрта ер денгизи - ўтиши океани, Атлантика океани-ҳозирги океан, Тинч океани-келажак океани” тезисини ифодалади. Ривожланувчи Осиё (аниқроғи Шарқий) Россиянинг Узоқ Шарқи ва Кореядан Шимоли-Шарққа Австралиягача жанубга ва Покистонга шарқда йирик учбурчак шаклида ўз ерини ичига олади. Ушбу учбурчак ичида тахминан коинот аҳолисининг ярми яшайди ва кўпгина давлатлар - Япония, Хитой, Янги Зеландия, Тайвань, Жанубий Корея, Гонгконг, Сингапур ва бошқалар. ХХ аср давомида иқтисодий тез ривожланувчи давлатлар киради. 1960 йил АҚШдан ташқари ушбу ҳудуддаги давлатларнинг умумий ялпи миллий маҳсулоти дунё ялпи миллий маҳсулотининг 7,8% ташкил этган бўлса, 1982 йилга келиб у 2 баравар кўпайди. 16,4% ташкил этди. 2000 йилга келиб бу рақам дунё ялпи миллий маҳсулотининг 20% ташкил қилиб, АҚШ ёки Европа ҳиссасига тенг. Шундаё қилиб Осиё-Тинч океани ҳудуди дунё иқтисодий қудратининг асосий марказларидан бирига айланди. Осиё-Тинч океани ҳудудида интеграция жараёни тез ёйилмоқда. АРЕС -Осиё-Тинч океани иқтисодий ҳамкорлиги бўйича ҳукуматлараро конференцияси (1989 йил Осиё ва Шимолий Америка давлатлари

томонидан тузилган форум). РЕСС -Тинч океани иқтисодий ҳамкорлик кенгаши РВЕС -Тинч океани ҳавзасида иқтисодий кенгаши, АТЭС Осиё- Тинч океани иқтисодий кенгаши ва бошқа обрўли ташкилотлар ташкил этилди. 1967 йил ташкил этилган субрегионал сиёсий-иқтисодий ташкилот - Жанубий-Шарқий Осиё давлатлар Ассоциацияси (АСЕАН)- эътибори ва таъсири олиб бормоқда, унинг таркибида биринчилардан Индонезия, Малайзия, Сингапур, Таиланд, Филиппин ва Бруней кирган эди. Жануби-Шарқий Осиёда тинчликни ўрнатиш, аъзо давлатларнинг иқтисодий, ижтимоий, маданий ва турдаги ҳамкорликларни ривожланиши бу ташкилотнинг асосий мақсади эди. У давлатларнинг ижтимоий ва иқтисодий ривожланишига, уларнинг бу ҳудудда сиёсий таъсирини ўсишига муҳим роль уйнади. Ушбу ҳудудда сиёсий иқлимнинг яхшиланиши кузатилмоқда. Айниқса, Россия-Хитой ва Хитой-Ҳинд, Хитой-Вьетнам муносабатларининг яхшиланиши, Корея давлатлари ўртасида фаолликни оширди. АСЕАН давлатлари билан Вьетнам ўртасидаги яқинлашиш тенденцияси кўрилмоқда. “Совуқ уруш”нинг тугаши ва Совет Иттифоқининг емирилиши Осиё-ТИнч океани ҳудудида Япония ва Хитойнинг таъсири ва эътибори омилига (тўғри келди) ва шу билан бирга бу бир қатор янги индустриал давлатларнинг ривожланишига тўғри келди. “Совуқ уруш” тугашига Япония иқтисодий қудратли давлатга айланиб, ҳар қандай Европа давлатидан ўтиб АҚШ билан иқтисодий соҳада рақобатлашиши мумкин эди. Унинг ташқи капиталлари 1 трлн. доллардан ошди, бу эса АҚШнинг кўрсаткичидан кўп эди. Япония изидан дунё саҳнасига дунё бозорида ўз ўрнини топиш ва учун бир қанча кўзга кўринарли ғалабаларга эришган янги индустриал давлатлар чиқди. Хитойдаги иқтисодий ўзгаришлар ўз натижаларини берди ва у иқтисодий ва сиёсий қудратини оширган давлатга айланди. Хитой Шарқий ва Жанубий -Шарқий Осиё халқла вари давлатларини ўзига торта олувчи аҳоли ресурсларига бой, табиий ва иқтисодий имкониятлари

кенг, техник ҳамда ҳарбий стратегик кучга эга бўлган марказий давлатга айланди. Бу сифатда Хитой бутун Осиё-Тинч океани ҳудуди шакли ва тузилишини шаклланишига муҳим роль ўйнайди. Хитой, Гонгконг, Макао, Тайван, Сингапурни ўз ичига олувчи “Катта Хитой” номини олган жараённинг жадал ривожланиши бормоқда. Уларнинг ҳамкорликдаги экспорт потенциали Японияникидан ошади. 2002 йил Жаҳон банкининг берган маълумотига кўра Хитойнинг Гонгконг ва Тайван билан бирга ташқи миллий маҳсулоти 9,8 трлн.долларни ташкил этиши мумкин. АҚШнинг км.нинг 9,7 трлн.долларига нисбатан. Хитой ҳарбий соҳада ҳам бу ютуқларга эришди. Хитой яқин келажакда қудратли иқтисодий ва ҳарбий кучга, шу билан тугамас одам ресурсига эга бўлган ядровий давлатга айланиши мумкин. Бу Хитой халқаро таъсирда ягона йирик қутб бўлиб қолишидан далолат беради. Хитойликлар эса ХХ1 аср “Хитой цивилизацияси асри” бўлишига интилганлигини айтишмоқда. Ушбу барча маълумотлар шу ҳақда гувоҳлик берадики, Европа ва Шимолий Американинг иқтисодий-сиёсий марказлари ёнида янги марказлар вужудга келди. 80-йилларнинг бошида икки қутбли дунё модели ўрнига ўз ичига СССР, АҚШ, Ғарбий Европа, Япония ва Хитойни олувчи бешбурчакли модели келди. Бу Япония ва Германиянинг Хавфсизлик Иттифоқига доимий аъзо бўлиш талабида ўз ифодасини топди. Шуни эсда тутиш керакки, Хитой ва Ҳиндистон ўзларининг демографик гигантлик статусини ўзида сақлади, бу эса уларнинг дунё масалаларини ечишда ролини оширмаслиги мумкин эмас. Стратегик ресурслар доирасида Яқин Шарқ ва Жанубий африка ўз мавқеларини сақламоқдалар. Шу билан бирга ҳеч қачон ҳисобдан мустаҳкам бўлмаган йирик ҳудуд бўлган ва глобал масштабдаги ўзгаришлар эпицетрида қолган Россияни чиқариб ташлаш мумкин эмас. Россия бошидан кечирган қийинчиликлар олдида уни “куни битди” дейиш мумкин эмас.

Мавжуд йирик ресурслар зонаси ва уларнинг қўлга киритиш режалари Марказий Осиёни геосиёсий нуқтаиназардан муҳим бир ҳудудга айланишига замин яратмоқда. Бу ва бошқа марказлар билан ҳамкорлик ва рақобат қила олувчи геоиқтисодий ва геосиёсий кучга эга бўлган мустақил марказга айланиши мумкин. Шундай қилиб кўп қутбли дунё тартибининг чиқиши торайиб борарди, аммо дунё ҳолатини ўзи бошқара олувчи у ё бу давлатларнинг қудратли давлат сифатида чиқиши ёки сақлаш имконияти берилмади. Дунё бир вақтнинг ўзида кўпроқ бир хил ва кўпроқ ҳар хил бўлиб, баъзи имкониятлар кўпайиб, бошқалари қисқармоқда, ягона жамоавий ва миллий сайлаш имконияти кенгаймоқда. Кўпгина юқорида санаб ўтилган давлатлар -ҳар бири алоҳида ёки бошқа марказлар билан ҳамкорликда - дунё сиёсатида бошқа аъзоларга нисбатан у ё бу қудратли давлатнинг диктатини тўсиши ёки қабул қилмаслиги мумкин эди. Жиддий илмий-техник ва молиявий қудратга эга майда давлатларнинг таъсири ва обрўси ошиб бориши кузатилмоқда. Давлат ва минтақаларнинг кўпайиши натижасида йирик давлатларнинг геосиёсий ўйинидаги анъанавий концертида оддий рол бажарилмай қолди. Улар шахсий сиёсатини ўтказиш ва усталик билан бошқаришни мустақил ўрганиб олмоқдалар. Дунёни унинг дунёга бўлиниши ёки “Учинчи дунё” ўз маъносини йўқотди. Янги индустриал давлатларга келадиган бўлсак, уларнинг сафи йил сайн кенгайиб, эски индустриал давлатлар клубларнинг ҳақиқий аъзоларига айланмоқда. Жанубнинг бир қатор давлатлари янги турдаги қуролларни сўрайверадиган ўзининг жангари бошлиқлари билан диктатлик ҳукмронлик қилиши мумкин. Бир қатор учинчи дунё давлатларининг ядро қуролини қўлга киритиш аниқ кўриниш олмоқда. Бу дунё жамиятининг шаклланиш кўринишларига ўзгартириш киритди. икки қутбли дунё тартибида икки блоклар ёки қутблар ўртасидаги чегара аниқ, мустаҳкам ўтиб бўлмас эди. Бу қарама-қаршилик аниқ ва содда эди; бу душман, бу биз,

бу эса 2 дунё орасидаги чегара. шунинг учун ҳар қайси томон қаердан ва қандай ҳужум бўлишини биларди. Ҳозир эса ҳаммаси ўзгарди. Урушдан кейинги ўн йилликларда халқаро тизимда мустаҳкамлик кучи ўзгарди, аниқлик ноаниқликка ўрнини бўшатди, ҳукмронлик ва таъсир ўзгариб эгасиз бўлиб қолмоқда. Вазиятдан ўтиш “ёки-ёки” принципи асосида икки имкониятдан бирини танлаш ўрин қолдирди, бунда кўпгина давлатларнинг танлаш диапозони кўпайгани сабабли, уларнинг кўпгина вариантларни танлаш имконияти бўлди. Уларнинг ҳар бири аниқ миллий-давлат манфаатидан келиб чиқиб, у ё бу блок билан маслаҳатлашмасдан ташқи сиёсий қарор қабул қилиши мумкин. Вазиятнинг янгилиги шундан иборатки, бирга илдам аъзоларнинг ташқи сиёсати коинот масштабида кўп векторли жойлашувни қўлга киритмоқда. Бир вақтнинг ўзида давлатлар турли коалицияларда қатнашиши мумкин бўлмоқда. масалан, Шарқий Осиё ҳудудида буюк давлатлар жуфтлиги ўз-ўзини бошқарадиган мазмунни касб этди. АҚШ- Япония, АҚШ-Хитой, АҚШ-Россия, Япония-Хитой, Япония-Россия, Россия- Хитой. Ҳозирги вазиятнинг аҳамиятли томони шундаки, дунёвий сиёсатнинг фаол аъзолари дунёвий воқеаларга таъсир эта олувчи янги давлатлар, минтақавий гуруҳлар, халқаро ташкилотлар ва трансмиллий корпорациялар билан тўлдирилди. Буларнинг ҳаммаси чегараларнинг ўтказувчанлигини кўпайтирилиши билан биргаликда керакли тартиб ва тинчликни сақлаш, бир-бири билан қарши ҳаракатланувчи давлатлар, давлат блоклари, минтақалар ўртасида мувозанатни сақлашда қийинчилик туғдиради. Икки блоклар рамкасида бир қутбли дунё тартибида вертикал бир-бирига боғлиқ давлатлар ўрнига горизонтал бир-бирига боғлиқ давлатлар келади. Минтақавий бирлашмалар якка блоклар бўлмаяпти. Бундай халқаро саҳнада бир қанча узоқ вақт вазиятни аниқлайдиган шароитда геосиёсий кучларнинг жойлашув имкониятлари ҳақида гапириш қийин. Бундай шароитни кутиш ҳам мумкин, давлатлар, минтақалар,

сиёсий-иқтисодий ёки бошқа давлатлар блокларининг ўзаро муносабати доимий ўзгаришларга мойил бўлади. Бунинг натижасида икки қутбли ўзини тутишдан тартибсиз ва назоратга берилмайдиган ўзаро ўзини тутиши қайта туғилиб, кучларнинг ишлатилиши давлатлар ва халқларнинг ўзаро муносабатлар тизимида доимий белги бўлиб қолади. Уруш ва қонли низолардан озод дунё одамзод тафаккуридаги энг яхши юксак мақсад эди. Бироқ, тарихий тажрибанинг курсатишича одамлар олий бахт деб ҳисоблашмаган. Бир хиллари бошқа давлат ва халқларнинг ўз ҳукмронлигига олишга интилишар, бошқалари ҳарбий шуҳратини исташар, учинчилари эса тиззада туриб яшагандан кўра тик туриб ўлимни афзал кўришарди. Бу ғоялар ХХ асрдаги 2-жаҳон урушидаги катта йўқотишларга қарамасдан бизнинг кунларимизда ҳам яшамоқда. Ҳозирги дунёдаги давлатларнинг ўзаро муносабатларини ҳаммага қарши уруш деб тасаввур қилиб бўлмайди. Зўравонлик ёки зўравонликни қўллаш дағдағаси давлатлар ва халқлар устидан учиб юрибди деб тасаввур қилиб бўлмайди. Лекин уруш ва низолар мавжудлигини тан олиш шарт. Ҳозирги дунёвий жамият ўзининг тизимларни вужудга келтирувчи характери, стихалари, тузилиш таркиби ва функцияларини намойиш қилмоқда. Натижада ўз таъсирини ҳар бир давлат бутун жаҳон жамияти ишларига киритилмоқда. Иқтисодиётдаги янги ўзгаришлар ва шунга боғлиқ силжишлар натижасида геосиёсий масалаларнинг бутун комплексининг тасаввурида бу миллий хавфсизликни таъминлаши билан боғлиқ. Олдин жаҳон саҳнасида давлатлар ҳукмронлик учун армия ва мафкура билан курашсалар, ҳозирда валюта курси ва бозорнинг натижасига ўтишди. Бошқача айтганда, “собиқ уруш” вақтида ҳарбий ҳақиқат глобал стратегияни аниқлар ва иқтисодий тасаввур қилса, ҳозир иқтисодий ҳақиқат дунёни шакллантирмоқда. Бу ўзгаришнинг мақсади ўз майдонини кенгайтирмоқчи бўлган давлатларнинг “кучлар ўйини”дан иқтисодни ривожлантириш мақсади қўйилган “яхшилик ўйинлари”га ўтишдир.

ХХ асрнинг 70-90 йиллари дунё шари-бутун минтақалар ва давлатлар, халқлари иқтисодий, экологик, сиёсий ва маданий ҳамкорликнинг кейинги кенгайиши ва чуқурлашуви даври бўлди. Бу эса ўз навбатида мавжуд масалаларни бир миллий давлат алоҳида еча олмаслигини англашишига олиб келди. Уларнинг ечими халқаро ҳамкорлик ва барча давлатлар кучларининг бирлашишини талаб қилади.

Адабиётлар : 1. Новейшая история стран Европ ы и Америки XX век. Частъ 2 (1945-2000) М., 2001. 2. З.Р.Нуриддинов “Ғарб мамлакатларининг энг янги тарихи” (1939-1971). Т., 1976 й. 3. Г.Ҳидоятов, Х. Ғ уломов. Всемирная история стран Западной Европы и Америки. (1946-1995). Т. , 1999 й. 4. Новая и новейщая история. 1990 й. № 5. 5. Криговуз И.М. Крушение “реального социализма” в Европ е и судьбы освобод н вшихся народов. М. , 2001. 6. Мосририр. Осень-93. Хроника противостаяния. М., 1995.

Похожие

Биринчи жаҳон урушининг сабаблари ва оқибатлари

Иккинчи жаҳон урушидан кейинги йилларда европа ва Америка мамлакатлари

Россиянинг Туркистонни иқтисодий ва маънавий тутқунликда тутиш сиёсати ва унинг оқибатлари

Туркистоннинг хонликларга булиниб кетиши, унинг сабаблари ва окибатлари

Европа иттифоки ва унинг ташкил этилишининг асосий сабаблари